نویسندگان:
سمانه حجارپور خلج , سید مصطفی طباطبایی
منبع:راسخون
سمانه حجارپور خلج , سید مصطفی طباطبایی
منبع:راسخون
(مطالعه موردی محمد بن خالد برقی قمی)
چکیده
با گسترش جهان اسلام، افراد بسیاری به سوی سرمنشأ علم و حقیقت در زمان خود که کسی جز امام معصوم نبود، رو می آوردند و با تأثیر پذیری از ایشان و تحت نظارت و تربیت علمی امامان معصوم، به درجات عالی مادی و معنوی می رسیدند. پس از تشکیل حکومت عباسی، ایرانیان بیش از پیش در عرصه های علمی، مجال بروز و ظهور یافتندو مشتاقانه به نزد ائمه اطهار علیهم السلام شتافته و از دریای معرفت ایشان سیراب می گردیدند. در زمان حضور امام رضا علیه السلام در ایران نیز، افراد بسیاری به خدمت این امام همام نائل شدند و تحت نفوذ علمی و معنوی ایشان، تربیت گشته و به ثمر رسیدند. یکی از این افراد محمد بن خالد برقی از اهالی قم بود که به افتخار شاگردی چندین امام معصوم و از جمله امام رضا علیه السلام درآمد. وی به نوبه‌ی خود شخصیتی فرهیخته و عالمی بزرگوار بود. در این مقاله برآنیم به بررسی و معرفی آثار علمی این صحابی نزدیک امام رضا علیه السلام و در واقع تاثیر تربیت مکتبی و مذهبی وی بپردازیم.کلید واژه: محمد بن خالد، البرقی، آثار
مقدمه
امام رضا علیه السلام، یاران شایسته و برجسته ای داشتند که برخی از ایشان ایرانی بودند. از جمله‌ی این افراد می توان به فضل بن شاذان نیشابوری، اباصلت هروی، حسن و حسین اهوازی، زکریا بن آدم و محمد بن خالد برقی اشاره کرد. محمد بن خالد برقی، از یاران نزدیک امام رضا علیه السلام و از مشاهیر علمی آن دوران محسوب می شود که در زمینه‌ی بسیاری از علوم فعالیت و تألیف داشته است. البته می توان گفت تبحر علمی محمد بن خالد، بیشتر ادر علوم و ادبیات عرب بوده است که در ادامه به آن می پردازیم.ابوعبدالله محمد بن خالد البرقی بن عبد الرحمن بن محمد بن علی، از اهالى روستاى بَرْقَ رُوْد قم بود و به افتخار شاگردى امام رضا علیه السلام و فرزندشان در آمد. دو برادر وى نیز از ادبا و فقها بودند. محمّد بن خالد مردى ادیب و مورخ و آگاه به علوم بوده است. ( منتظرالقائم،1386: 231) روایت دیگری نیز وجود دارد که محمد بن خالد را کوفی الأصل می داند. در این روایت آمده است که محمد بن خالد البرقی به همراه پسرش احمد، از ترس ظلم یوسف بن عمر، والی الكوفه، از کوفه به سمت روستای برق رود قم شتافتند و در آن جا سکنی گزیدند. ( طوسی،ج2، 1407ق: 50) البته این روایت نمی تواند صحیح باشد، چرا که اولا یوسف بن عمر، در زمان بنی امیه و در دوران حکومت عبدالملک بن مروان و پسرش هشام بن عبدالملک، والی کوفه بوده است که از نظر زمانی با ایام حیات محمد بن خالد و پسرش فاصله دارد، ثانیا اطلاعات گسترده‌ی محمد و پسرش در تاریخ قم، که در کتب تاریخ قم آمده است، نشان از قدمت حضور وی در این شهر دارد. پس بنابر احتمال قوی تر، محمد بن خالد، اصالتا ایرانی و اهل قم بوده است. البته نباید از نظر دور داشت که احتمالا وی مدت زیادی در کوفه و عراق ساکن بوده است چرا که جدای از این که عراق مرکز علم آموزی و حضور شیعیان در آن دوران بوده است، در برخی کتب لقب کوفی برقی برای محمد اتخاذ شده است.
متأسفانه از زندگی شخصی محمد بن خالد، اطلاعاتی در دست نیست. هر چند کتاب هایی در شرح حال محمد بن خالد برقی نوشته شده است که از جمله‌ی آن " ترجمة أبی عبد الله البرقی" اثر حجة الإسلام سید شفتی اصفهانی (تهرانی ،ج4، 1408ق: 50) و "رسالة فی حال محمد بن خالد البرقی" اثر شیخ محمد بن محمد هادى النائینی ( امین،ج10، 1406ق: 48) می باشد، ولی در این کتب بیشتر به شخصیت روایی و رجالی برقی پرداخته شده است. از زندگی محمد بن خالد البرقی، آن چه که واضح است این نکته می باشد که وی از یاران و اصحاب سه امام معصوم، یعنی حضرت موسی بن جعفر، حضرت علی بن موسی و امام جواد علیهم السلام بوده است که البته بخش اعظم زندگی ایشان، افتخار شاگردی امام رضا علیه السلام بوده است. ( سبحانی،ج3، 1418: 496) از فعالیت محمد بن خالد در دوران امام جواد علیه السلام نامه ای باقی است که مستقیما از سوی محمد بن خالد برای امام نوشته شده است. درباره محتوای این نوشته آمده است: محمّد بن خالد البرقی قال: كتبت إلى أبی جعفر الثانی علیه السّلام: هل یجوز أن اخرج عمّا یجب فی الحرث من الحنطة و الشعیر، و ما یجب على الذهب دراهم قیمة ما یسوى أم لا یجوز إلّا أن یخرج من كلّ شیء ما فیه؟فأجابه: أیّما تیسّر یخرج. ( احمدی میانجی،ج5، 1426ق: 357 و قرشی، 1418ق :90) با توجه به متن نامه و سوال و جواب مطرح شده در آن که در مورد میزان زکات است، می توان به روابط نزدیک محمد بن خالد و امام نهم علیه السلام و نیز حساسیت برقی در مراجعات شرعی پی برد. از طرف دیگر می توان این گونه برداشت کرد که محمد، وکیل امام جواد علیه السلام در دریافت وجوه شرعی و حتی پاسخگویی به سوالات مسلمین بوده است.
با وجود این سابقه‌ی درخشان خدمت در حضور ائمه علیهم السلام، عده ای مانند نجاشی و ابن الغضائری، در کتب رجالی خود، محمد بن خالد را ثقه نمی دانند و روایات او را ضعیف می خوانند. ( ر.ک شیخ صدوق، ج4، 1404ق:469 و شیخ بهائی، 1414ق: 55 و ابن الغضائری،ج1، 1422ق: 93) با این حال شیخ طوسی، به وضوح اصرار بر ثقه بودن محمد بن خالد دارد و برای اثبات این مدعا، بلافاصله مسأله‌ی صحابی بودن برقی را بیان می کند. ( شیخ طوسی،1415ق:363؛ 378) با توجه به این که شیخ طوسی و نجاشی در یک دوره‌ی زمانی بوده اند و با تکیه بر این که کتاب ارزشمند عیون اخبار الرضا اثر شیخ صدوق و نیز کتاب برجسته‌ی کامل الزیارات اثر ابن قولویه قمی و کتاب کمال الدین ابن بابویه، که حدود یک قرن پیش از طوسی و نجاشی نگاشته شده اند، سرشار از روایات محمد بن خالد برقی به عنوان یک منبه موثق است؛ ( ر.ک شیخ صدوق، 1387ق و ابن قولویه قمی، 1356ق و ابن بابویه، 1359) پس حرف نجاشی و ابن الغضائری در ضعف روایی محمد بن خالد، تا حدودی رد می شود و بیشتر حرف شیخ طوسی مبنی بر ثقه بودن برقی، مورد استناد قرار می گیرد.
محمد خالد برقی از افراد بسیاری روایت نقل کرده است که از آن جمله اند: امام جواد علیه السلام مشهور به ابوجعفر ثانی، محمد بن أبی عمیر، و عبد الله بن بكیر، و صفوان بن یحیى، و حمّاد بنعیسى الجُهنی، و زكریا بن آدم، و سلیمان بن جعفر الجعفری، و النضر بن سوید، و سیف ابن عمیرة النخعی، و فضالة بن أیوب الازدیّ، و العلاء بن رزین، و جعفر بن بشیر البَجَلی، و سعدان بن مسلم، و علی بن النعمان الاعلم، و سعد بن سعد الاشعری، و إسماعیل بن مهران، و خلف بن حمّاد، و محمد بن سنان، و یونس بن عبد الرحمن، و عبد الله بن الفضل النوفلی، و محمد بن یحیى الخزّاز، و أبی البختری وهب بن وهب، و الحسن بن علی بن فضّال، و عبد الله بن المغیرة.
عده‌ی بسیاری هم از محمد بن خالد روایت نقل کرده اند از جمله: پسرش أحمد، و إبراهیم بن هاشم، و أحمد بن حمزة القمّی، و أحمد بن محمد بن عیسى، و علی بن الحسن بن فضّال، و الحسین بن سعید، و سهل بن زیاد، و علی بن سلیمان الزراری، و محمد بن الحسین بن أبی الخطّاب، و إبراهیم بن إسحاق النهاوندی، و محمد بن علی بن محبوب، و محمد بن جعفر أبو العباس الكوفی، و محمد بن أبی الصهبان.
محمد بن خالد روایات بسیاری از اهل بیت علیهم السلام آورده است و مشایخ ثلاثه‌ی شیعه یعنی شیخ کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی، در کتاب های معتبرشان، روایات بسیاری از او نقل کرده اند. ( سبحانی،ج3، 1418: 496-497 و خوئی، ج16، 1409ق: 63-64)
پس از این تفاصیل باید بیان داشت که محمد بن خالد برقی به عنوان یک راوی مورد اعتماد، چندین کتاب ارزشمند را از افراد مختلف روایت و حفظ و نگهداری کرده است که چه بسا اگر این عمل سنگین را متقبل نمی شد، این کتاب ها از بین می رفتند و اثری از آن ها بر جای نمی ماند. یکی از این کتاب ها، اثر أبوطالب الأزدی الشعرانی البصری است که تنها کسی که از وی یاد کرده و اثر وی را حفظ و روایت کرده است، محمد بن خالد برقی است. ( منصوری، بی تا:490 و کلینی،ج2، 1429ق: 376) کتاب دیگر، اثر نضر بن سوید است که توسط محمد بن خالد روایت شده و محمد بن یحیى از أحمد بن محمّد و او از أبوعبداللَّه البرقی آن را روایت کرده است. ( کلینی،ج6، 1429ق: 448) كتاب أحمد بن النضر الخزّاز نیز توسط محمد بن خالد روایت شده است. ( کلینی،ج11، 1429ق: 136) كتاب قاسم بن محمد الجوهری هم که خود از راویان برجسته‌ی علی بن أبی حمزة بوده است، توسط محمد بن خالد بیان شده است. ( کلینی،ج5، 1429ق: 227) محمد بن خالد البرقی كتاب سعد بن سعد الأشعری و مسائل آن را هم روایت کرده است که بعدها توسط أحمد بن محمد بن عیسى بیان شده است. ( کلینی،ج12، 1429ق: 71) أحمد بن محمد بن خالد البرقی، كتاب خلف بن حمّاد الأسدی را از سوی پدرش روایت کرده است ومحمد بن خالد، مکرراً در روایاتش، به این کتاب استناد می کرده است. ( کلینی،ج7، 1429ق: 209 و کلینی،ج14، 1429ق: 47) و در آخر، كتاب قاسم بن عروه، از راویان ثقه، اثر تلاش مشترکی از حسین بن سعید و محمد بن خالد البرقی می باشد. ( کلینی،ج4، 1429ق: 486)
تهرانی در کتاب الذریعه، برقی را مولف حدود صد اثر می داند. (تهرانی،ج2، 1408ق: 131) به جز تألیفات روایی، محمد بن خالد، در علم تفسیر نیز دستی داشته است. علم تفسیر جزء علوم اولیه‌ی اسلام می باشد و با توجه به این که بیان مفاهیم و معانی قرآن کریم را در بر دارد، نشانگر احاطه‌ی مؤلف بر آیات عظیم الشأن الهی و در میان مفسران شیعه علاوه بر این، نمایانگر آگاهی ازروایات متعدد شیعیان به ویژه از زبان ائمه علیهم السلام می باشد.
بسیارى از اصحاب ائمه كه بعضى از آنها ایرانى هستند، صاحب کتاب تفسیر می باشند که ازآن جمله اند: ابوحمزه ثمالى، ابوبصیر اسدى، یونس بن عبد الرحمن، حسین بن سعید اهوازى، على بن مهزیار اهوازى، محمد بن خالد برقى قمى و فضل بن شاذان نیشابورى. ( مطهری، ج14، 1383: 402)
کتاب تفسیر البرقی الكبیراثر أبوعبد الله محمد بن خالد برقی است که در مقابل تفسیر پسر او احمد بن محمد برقی که لقب صغیر دارد، عنوان کبیر یافته است. (تهرانی،ج4، 1408ق: 263) محمد بن خالد، به جز این اثر ارزشمند و معروف، كتابی با عنوان التنزیل و التعبیر یا التأویل دارد که آن را در اواخر قرن دوم هجری نگاشته و در باب مسائل قرآن است. ( امین،ج1، 1406ق: 128 و حبری کوفی، 1408ق: 135 و بروجردی، ج1، 1416ق: 213) در زمینه‌ی علوم قرآنی، کتاب دیگری با نام فضائل القرآن منسوب به محمد بن خالد البرقی می باشد. ( امین،ج5، 1406ق: 327) در کنار تفسیر کبیر محمد بن خالد، تفسیری از برادر وی با نام حسن بن خالد البرقی در صد و بیست جلد موجود است که به املاء امام حسن عسگری و به انشاء حسن بن خالد بوده است. ( صدر، 1385: 125-126)
یکی دیگر از علومی که محمد بن خالد برقی به آن پرداخته است، علم الرجال است. در علم الرجال به شرح احوال رجال مشهور به ویژه راویان حدیث، پرداخته می شود. محمد بن خالد البرقی، به تأیید بسیاری از علما، اولین کسی است که به طور جامع در علم رجال، تألیف داشته است. ( امین،ج1، 1406ق: 149 و صدر، 1385: 226) نام کتاب رجالی او الرجال البرقی الكبیراست که فرزندش، احمد بن محمد، نام آن را در کتاب طبقات خود آورده و عنوان کرده که پدرش سه کتاب رجالی تألیف کرده است. (تهرانی،ج10، 1408ق: 100) با توجه به مطالب کتاب الذریعه، از مزایای کتب رجالی محمد بن خالد این است که وی نام صحابی ائمه اطهار علیهم السلام و تمام کسانی که از امامان روایت نقل کرده اند را به ترتیب دوران امامت ائمه علیهم السلام، آورده است. (ر.ک تهرانی،ج2، 1408ق: 119) گویا از کتاب رجال برقی، خلاصه هایی نوشته شده بوده که بعضی از این نسخ تلخیص شده،مورد استناد نویسندگان قرار گرفته است. ( امین،ج2، 1406ق: 389) گاهی هم برخی از بخش های این کتاب عظیم، به صورت جداگانه استخراج شده و مورد استفاده دیگران قرار گرفته است. مانند کتاب البرقی فی رجال الصادق علیه السلام که به بیان اصحاب و راویان امام ششم علیه السلام پرداخته است ( امین،ج2، 1406ق: 92) و یا کتاب " من روى عن أمیر المؤمنین علیه السلام" که محمد بن خالد به معرفی راویان امام علی علیه السلام پرداخته است.( صدر، 1381: 228 و رفاعی، ج6، 1371: 386) أبو جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسى بن بابویه القمی مشهور به شیخ صدوق ( متوفی 381ق) هم شرحی بر کتاب رجال برقی با عنوان المعرفة برجال البرقی داشته است. (تهرانی،ج21، 1408ق: 249) محمد بن خالد در زمینه‌ی علم حدیث هم آثاری دارد که عبارتند از: النوادر، الأحادیث، معانی الأحادیث، معانی الأحادیث و التحریف، الروایه ( ابن ندیم، 1346: 404-405) و کتاب التحریف و التبدیل. ( ابن شهر آشوب مازندرانی، 1380ق: 105)
یکی دیگر از رشته های فعالیت محمد بن خالد البرقی، نگارش کتب تاریخی می باشد که نشانگر آگاهی وی از اخبار و اطلاعات و احوال گذشتگان می باشد. مسعودی در مقدمه‌ی کتاب مروج الذهب خود، محمد بن خالد البرقی را جزء مورخان معرفی می کند و کتابی با عنوان تبیان، به او نسبت می دهد. ( امین،ج9، 1406ق: 273) یکی از آثار تاریخی البرقی، كتاب النوادر است که احمد بن محمد بن عیسى و أحمد بن أبی عبد اللّه در نوشته های خود به آن استناد کرده اند. ( طوسی، 1420ق: 418 و ابن شهر آشوب مازندرانی ، 1380ق: 105) ابن طاووس از كتابى با نام " قصص الانبیاء " كه آن را از محمد بن خالد بن عبد الرحمان برقى دانسته مطلبى در فرج المهموم نقل كرده است. ( جعفریان، 1383: 84 و جعفریان، بی تا: 18) علامه مجلسی هم از این کتاب محمد بن خالد، یاد کرده است. ( مجلسی، ج55، بی تا:257) كارهایی در زمینه‌ی تاریخ انبیاء الهی، با عنوان كتاب المبتدأ در آثار تاریخى مسلمانان انجام شده است. این اصطلاح شامل تاریخ بشر از ابتدا تا قبل از آخرین پیامبر الهى یعنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، مىشود. کتابی با عنوان " المبتدأ" ، با محتوای تاریخ پیامبران الهی از حضرت آدم تا خاتم علیه السلام، به محمد بن خالد نسبت داده شده است. ( حسینی جلالی،ج1، 1422ق: 290 و مجلسی، ج12، بی تا:320) هر چند سندی دال بر یکی بودن کتاب قصص الأنبیاء البرقی با المبتدأ او نیست، ولی با توجه به محتوای تقریبا یکسان این دو کتاب، می توان هر دو را یکی دانست که شاید در ابتدا با عنوان المبتدأ مشهور بوده و بعدها نام قصص الأنبیاء یافته است.
کتاب ارزشمند دیگری در زمینه‌ی تاریخ، درباره‌ی جنگ های مردم شهر یثرب، که بعدها عنوان مدینه النبی یافت، توسط محمد بن خالد نگارش شده است که عنوان " حروب الأوس و الخزرج " دارد. ( تهرانی، ج6، 1408ق: 397)
در زمینه‌ی علم ریاضیات هم کتابی با نام " جداول الحکمه" به محمد بن خالد برقی نسبت داده شده است. ( ابن ندیم، 1346: 405) البته این احتمال می رود که این کتاب متعلق به پسر محمد، یعنی احمد البرقی باشد، چرا که وی در غالب علوم، به صورت گسترده تر از پدرش، تبحر داشته است.
یکی از علومی که بسیار مورد توجه دانشمندان اسلامی بوده است، علم جغرافیا می باشد. محمد بن خالد البرقی القمی و پسرش احمد بن أبی عبدالله، هر دو در زمینه‌ی جغرافیا تألیف داشته اند و نام اثرشان، " البلدان" بوده است که کتاب احمد بن محمد، مفصل تر بوده است. ( امین،ج1، 1406ق: 157) كتابى با نام " البلدان و المساحة " نیز به محمد بن خالد نسبت داده شده است.( جعفریان، 1381: 26) ابن ندیم، کتاب " الأرضین" را هم جزء تألیفات البرقی آورده است. ( ابن ندیم، 1346: 405) در زمینه‌ی جغرافیای تاریخی نیز، محمد بن خالد، دو اثر جالب داشته است. یکی کتاب " البدایة و النهایة " ( طباطبایی،ج13، 1374: 511) و دیگری کتاب " مکه و مدینه" است که دراین اثر، به بیان سرگذشت تاریخی و جغرافیایی این دو شهر مقدس پرداخته است. ( قرشی، ج2، بی تا: 307 و قرشی،ج2، 1382: 251)
محمد بن خالد، چند کتب فقهی هم داشته است. منظور از فقه، استنباط احکام شرعی از میان چهار منبع قرآن، سنت، اجماع و عقل است. تفاوت فقه سنی و فقه شیعی در باب سنت است؛ چرا که اهل سنت به صرف احادیث پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تکیه می کنند ولی در فقه شیعه، علاوه بر آن، از بیانات بی نظیر ائمه‌ی اطهار هم استمداد می جویند. کتاب " یوم و لیله " درباره‌ی ادعیة و اذكار و زیارات و صلوات و نحوه‌ی آن ها، از آثار معروف محمد بن خالد است. ( امین،ج1، 1406ق: 158) آثار فقهی دیگر محمد بن خالد عبارتند از: العویص، المحاسن، المحبوبات، المکروهات، الصوم الایام و کتاب ذکر الکعبه. ( ابن ندیم، 1346: 404-405) با توجه به مطالب کتاب الذریعه، گویا بعدها، کتابی با عنوان " التراحم و التعاطف " ، از کتاب "المحاسن" برقی، استخراج شده است و یا شاید تلخیصی از این کتاب بوده ست. (تهرانی،ج4، 1408ق: 63) میتوان کتاب " العلل" را هم جزء کتب فقهی البرقی مطرح نمود. ( قرشی،ج2، 1382: 251)
زمینه‌ی دیگر فعالیت محمد بن خالد، علم اخلاق است. علم اخلاق از علوم مهم و برجسته‌ی اسلامی است که مورد نیاز تمام جوامع بشری، با هر دین و آیین و در هر زمان ومکانی می باشد. در علم اخلاق، انوان خوبی ها و بدی ها و راه های کسب و دفع آن ها شناسایی و بیان می شود و هدف آن آموزش نحوه‌ی رفتار صحیح و انسانی است. آثاری که در فهرست ابن ندیم در رشته‌ی اخلاق اسلامی، از محمد بن خالد آمده است عبارتند از: فضائل الأعمال، التحذیر، التخویف، الترهیب و کتاب المصالح. ( ابن ندیم، 1346: 405)
محمد بن خالد در علم کلام هم تألیف داشته است. علم کلام علمی است که با استفاده از روش های مختلف استدلال، به اثبات اصول و عقاید دینی پرداخته و شبهات و اعتراضات مخالفان را پاسخ می گوید. کتاب های " فی علم الباری" ، الخطب ( قرشی،ج2، 1382: 251) التبصره ( صدر، 1385: 226) و الأحتجاج ( ابن ندیم، 1346: 405) از آثار کلامی محمد بن خالد است.
متأسفانه از میان آثار برجسته‌ی علمی محمد بن خالد برقی، که برخی از آن ها بیان گردید، کتاب های بسیار کمی باقی مانده است که آن را هم شاید بتوان از میان دیگر آثار استخراج نمود. به هر حال اهمیت موضوع، تأثیرگذاری آثار ارزشمند محمد بن خالد در تألیف آثار برجسته‌ی شیعی می باشد.
نتیجه
از دوران امام پنجم علیه السلام که ائمه‌ی معصوم صلوات الله علیهم اجمعین، تا حدی مجال ظهور یافتند، تمام همّ و غم خود را صرف تربیت شاگردان فرهیخته و معتقد نمودند که با توجه به گسترش جامعه‌ی اسلامی، بتوانند هر یک از این شاگردان برجسته را به عنون سفیری از جانب خود، برای ترویج مکتب اسلام و مذهب شیعه، به اقصی نقاط جهان اسلام، گسیل دارند. می توان گفت که دوران امام رضا علیه السلام، زمان اوج التقاط های فکری و مذهبی بود و این مسأله‌ی تعلیم و تربیت را برای امام معصوم جدی تر می کرد. از این رو امام هشتم علیه السلام، در مکان های مختلف به ترویج علم و تربیت شاگرد پرداختند. محمد بن خالد برقی، یکی از این افراد بود که توانست مدارج عالی علمی را طی کرده و با تألیف آثار گوناگون، راه گشای علمای بعد از خود باشد. درست است که اکثر آثار البرقی، از بین رفته است ولی اهمیت موضوع، تأثیر پذیری علما و نویسندگان بعدی، به ویژه مؤلفان بزرگ شیعه، از آثار و نوشته های محمد بن خالد است. با توجه به مطالب بیان شده در مقاله، می توان به جرأت گفت که محمد بن خالد، یکی از نخبگان شیعه محسوب می شود که این چیزی جز نتیجه‌ی تربیت مکتبی وی در محضر امام معصوم نیست. شایسته است که با شناسایی و معرفی این افراد به جامعه‌ی اسلامی، ره پوی این عالمان و اندیشمندان بزرگ شیعه باشیم تا به عزت واقعی اسلام و تشیع دست یابیم.منابع
ابن بابویه، محمد بن علی ( 1359)، کمال الدین و تمام النعمه، تهران: نشر دارالکتب الاسلامیه.
ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی ( 1380ق)، معالم العلماء، نجف اشرف: نشر منشورات المطبعه الحیدریه.
ابن غضائری، احمد بن حسین ( 1422ق)، رجال ابن الغضائری، قم: نشر دارالحدیث.
ابن قولویه قمی ( 1356ق)، کامل الزیارات، نجف اشرف: انتشارات دار المرتضویه.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق ( 1346)، الفهرست، ترجمه رضا تجدد، بی جا: بی نا.
احمدی میانجی، آیت الله ( 1426ق)، مکاتیب الائمه علیهم السلام، قم: نشر دارالحدیث.
امین، سید محسن ( 1406ق)، اعیان الشیعه، بیروت: نشر دارالتعارف للمطبوعات،.
بروجردی، سید حسین ( 1416ق)، تفسیر الصراط المستقیم، قم: انتشارات مؤسسه انصاریان.
تهرانی، آقا بزرگ ( 1408ق)، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، قم: نشر اسماعیلیان و تهران: کتابخانه اسلامیه.
جعفریان، رسول ( 1381)، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام، قم: انتشارات انصاریان.
جعفریان، رسول ( 1383)، سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، قم: انتشارات دلیل ما.
حبری کوفی، ابوعبدالله حسین بن حکم ( 1408ق)، تفسیر حبری، بیروت: نشر مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
حسینی جلالی، سید محمد حسین ( 1422ق)، فهرس التراث، قم: انتشارات دلیل ما.
خوئی، سید ابوالقاسم ( 1409ق)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، قم: انتشارات دفتر آیت الله العظمی خوئی.
رفاعی، عبدالجبار ( 1371)، معجم ما کتب عن الرسول و أهل بیته، تهران: انتشارات وزارت ارشاد.
سبحانی، جعفر ( 1418ق)، موسوعه طبقات الفقهاء، قم: نشر مؤسسه امام صادق علیه السلام.
شیخ بهائی ( 1414ق)، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین، مشهد: نشر آستان قدس رضوی،.
شیخ صدوق ( 1378ق)، عیون اخبار الرضا، تهران: انتشارات جهان.
شیخ صدوق ( 1404ق)، من لا یحضره الفقیه، قم: نشر جامعه مدرسین.
شیخ طوسی ( 1407ق)، الخلاف، قم: نشر جامعه مدرسین.
شیخ طوسی ( 1415ق)، رجال طوسی، قم: نشر جامعه مدرسین.
شیخ طوسی ( 1420ق)، الفهرست، قم: نشر کتابخانه محقق طباطبایی.
شیخ کلینی ( 1429ق)، الکافی، قم: دار الحدیث للطباعه و النشر.
صدر، حسن ( 1385)، الشیعه و فنون الاسلام، قم: نشر مؤسسه السبطین علیهما السلام العالمیه.
طباطبایی، محمد حسین ( 1374)، ترجمه تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
قرشی، باقر شریف ( 1382)، پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا علیه السلام، ترجمه سید محمد صالحی، انتشارات الاسلامیه، تهران.
قرشی، باقر شریف ( 1418ق)، حیاه الامام محمد الجواد علیه السلام، انتشارات امیر، بی جا.
قرشی، باقر شریف ( بی تا)، حیاه الإمام موسی بن جعفر علیه السلام، نشر دارالبلاغه، بیروت.
مجلسی، محمد باقر ( بی تا)، بحارالأنوار، نشر مؤسسه الوفاء، بیروت.
مطهری، مرتضی ( 1383)، سیری در سیره ائمه اطهار علیهم السلام، انتشارات صدرا، تهران و قم.
منتظرالقائم، اصغر ( 1386)، تاریخ امامت، دفتر نشر معارف، قم.
منصوری، نزار ( بی تا)، النصره لشیعه البصره، نشر مکتبه مدبولی، قاهره.
/ج
