تفاسیر قرن سوم(4)

تفسير ابن الصلت
 

از ابـوطالب عبداللّه (م ح 250 ق) فرزند صلت قمي تيمي از محدثين ثقه جليل، از اعلام مفسران اماميه. حـديث و علوم قرآن را از امامين علي بن موسي الرضا (ع) و ابوجعفر محمد الجواد (ع) اخذ كرد و نيز وكيل امام الجواد (ع) بود. خـانـدان صـلـت از خـانـواده هـاي علمي مشهور قم مي باشند كه جمعي از فقها و محدثين از آن برخاسته اند. تـفـسـيـر مـورد بـحـث بـه زبـان عربي در يك جلد به شيوه روائي كه طي كتب معتبر حديث و تفسيرهاي شيعي نقل گشته است و نيز فرزند مفسر علي بن عبداللّه بن صلت تفسير مذكور را از پدر خود روايت كرده است. مـنـابـع : الاسـتبصار، 1/204؛ جامع الرواة، 1/492؛ الذريعة، 4/243؛ رجال، ابن داود، 207؛ رجال، برقي، 55؛ رجال، شيخ طوسي، 380؛ رجال، علامه حلي، 105؛ رجال، كشي، 212؛ رجال، نجاشي، 2/13؛ الفهرست، شيخ طوسي، 192؛ من لا يحضره الفقيه، 4/148.

تفسير امام علي الهادي عسكري (ع)
 

از املاء امام ابوالحسن الثالث علي الهادي (ع) (212 - 254 ق). تـفـسير مذكور به زبان عربي در يكصد و بيست جلد از املاء امام الهادي (ع) بر ابوعلي الحسن بن خالد برقي (زنده در 254 ق) صاحب كتاب نوادر است كه ابن شهر آشوب مازندراني (م 588 ق) در معالم العلماء مي گويد (الحسن بن خالد البرقي اخو محمد بن خالد من كتبه : تفسير العسكري من املاء الامام (ع) مائة و عشرون مجلدة). شـيـخ آقابزرگ تهراني در الذريعة پس از ضبط اين تفسير در مؤلفات امام (ع) مي نويسد: ابن شهر آشـوب هـنـگـام شرح حال حسن بن خالد تفسير عسكري را بصورت مطلق بدون قيد ذكر نموده است و ظاهر امر مراد از العسكري امام هادي (ع) باشد كه نيز ملقب به صاحب عسكري هستند. شيخ طوسي در الفهرست مي نويسد كه ابوعلي حسن داراي كتاب مي باشد كه آن را برادرزاده اش ابوجعفر روايت كرده است. شـيخ طوسي در رجال خود تصريح نموده است كه ابوعبداللّه محمد عصر امام علي الهادي (ع) را درك نـكـرده است و در زمان پدرش حضرت جواد (ع) وفات يافته و نيز چنانچه از ترتيب گفتار نجاشي استفاده مي گردد ابوعلي الحسن برادر وسط بود و از ابوعبداللّه محمد كوچك تر و از برادر سوم الفضل بزرگتر و بر مبناي علم تبارشناسي ابوعلي حسن عمر طولاني تر داشته و وفات او بعد از برادر بزرگتر بوده است. و در سـالـهاي امامت علي الهادي (ع) بين 220 ق لغايت وفات امام (254 ق) يكصد و بيست جلد تفسير را از املاء امام (ع) نگاشته است پس صحيح آن است كه اين تفسير از كتب ابوعلي حسن بن خالد برقي است و مي توان آن را تفسير عسكري دانست چون از املاء امام (ع) است. آنـچـه كـه مسلم است اين تفسير از املاء امام علي الهادي (ع) است و فعلا موجود نيست و غير از تفسير از املاء امام عسكري (ع) امام يازدهم مي باشد كه مكررا به طبع رسيده است. مـنـابع : تاسيس الشيعة، 330؛ جامع الرواة، 1/196؛ الذريعة، 4/283؛ رجال، ابن داود، 106؛ رجال، نجاشي، 1/176؛ الفهرست، شيخ طوس، 74؛ معالم العلماء، 34؛ معجم رجال الحديث، 4/317.

ثواب القرآن
 

اثر عبداللّه محمد (م ح 254 ق) فرزند حسان رازي زينبي از مفسران شيعه در قرن سوم هجري و از اصـحـاب حـضرت امام علي الهادي (ع) روايات و احاديث وي در كتب معتبر حديث شيعه نقل شده است از جمله كتب اربعه. تـفـسير ثواب القرآن بر حسب روش آن عصر و ساير مؤلفات مفسر به شيوه روائي است و نيز مفسر داراي تـفـسـير ديگري به نام تفسير (انا انزلناه) مي باشد و ابوالعباس نجاشي هر دو تفسير و ساير مـؤلـفـات مفسر را به واسطه استادش ابن شاذان قزويني با سه واسطه روايت مي نمايد و نيز شيخ الطائفه شيخ طوسي تفسيرهاي مذكور را از طريق ابن ابي جيد روايت مي كند. مـنـابـع : تـهذيب الاحكام، 3/249 به بعد؛ الذريعة ؛ جامع الرواة، 2/88؛ رجال، طوسي، 42؛ رجال، نـجـاشـي، 2/226؛ الـفهرست شيخ طوسي، 173؛ معجم رجال الحديث، 15/190، معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه، 121.

تفسير معلي
 

اثر ابوالحسن معلي (م ح 255 ق) فرزند محمد بصري از مفسران اماميه، فقيه محدث. ابوالعباس نجاشي ضمن ضبط تفسير او، وي را مضطرب الحديث وصف نموده ولي در كتب رجالي او را تـوثـيـق كـرده اند و آقاي خوئي در معجم رجال الحديث مي نويسد كه قول نجاشي مضطرب الحديث مانعي از توثيق وي نمي گردد. افرادي مانند ابوالقاسم جعفر معروف به ابن قولويه (م 367 ق) در كامل الزيارات و شيخ كليني در كـافي و شيخ صدوق در امالي و حسين عامر اشعري قمي در كتاب خود و ابوالحسن علي قمي در تفسير خود معروف به تفسير قمي از اين تفسير نيز زياد نقل كرده اند. تـفـسـيـر مـورد بحث از تفسيرهاي روائي است كه در تفسير آيات قرآني از احاديث و روايات ائمه اطهار (ع) بهره گرفته است ولي فعلا وجود ندارد. منابع : تفسير، قمي مجلد اول ؛ تفسير كنزالعرفان، علامه برغاني (خطي)؛ الذريعة، 4/314؛ رجال، ابن داود، 349؛ رجال، نجاشي، 2/365؛ تنقيح المقال، 3/33؛ الكافي، 5/510 به بعد؛ كامل الزيارات، 135؛ معجم رجال الحديث، 18/257؛ مفسران شيعه، 77.

تفسير ابومحمد اهوازي
 

(تـفـسـير الحسين اهوازي)، اثر ابومحمد الحسين (م ح 257 ق) فرزند سعيد بن مهران اهوازي كوفي، از اصحاب امام رضا (ع) و امام محمد جواد (ع). تـفـسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربي و شيوه روائي كه طي كتب تفسيرهاي شيعي از آن بسيار نقل گرديده است از جمله فرات كوفي در تفسير خود هنگام تفسير آيات قرآن كريم روايات آن را از اهـوازي نـقل نموده است و اكثر آن روايات در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع) و خاندان عصمت و طهارت است. و از جمله هنگام تفسير آيه 208 سوره بقره يا ايها الذين آمنوا ادخلوا في السلم كافة با ذكر سند سلم را ولايت علي بن ابي طالب (ع) مي شمارد. هـمـچـنـين هنگام تفسير آيه 119 سوره توبه يا ايها الذين آمنوا اتقوا اللّه و كونوا مع الصادقين از حسين بن سعيد اهوازي به اسنادش نقل شده است كه چون اين آيه نازل شد حضرت رسول (ص) فرمودند اين آيه در حق پسر عم من علي بن ابي طالب (ع) نازل شده كه از صادقين است. و هـمـچنين علي بن ابراهيم قمي در تفسير خود معروف به تفسير القمي از تفسير وي بسيار نقل نـموده است از جمله هنگام تفسير آيه 68 سوره مباركه انعام و اذا رايت الذين يخوضون في اياتنا فاعرض عنهم حتي يخوضوا في حديث غيره و اما ينسينك الشيطان فلا تقعد بعد الذكري مع القوم الظالمين از حسين بن سعيد اهوازي با ذكر سند از رسول اكرم (ص) آمده است مؤمن كه به خدا و روز قـيـامـت ايـمان آورده است هرگز در مجلسي كه سب امام (ع) و يا غيبت مسلمان گردد حاضر نمي شود. شيخ طوسي (م 460 ق) در الفهرست پس از توثيق وي او را از اصحاب حضرت رضا (ع) و حضرت جـواد (ع) و امام هادي (ع) ذكر كرده است سپس تمام مؤلفات او از جمله تفسير قرآن وي را ذكر نموده و آنها را روايت مي كند. عـمـر رضـا كـحـالـه در معجم المؤلفين پس از ذكر تفسير او به غلط وي را در سال 300 ق زنده مـي خواند كه قطعا اشتباه است وي عصر امام الهادي (م 254 ق) را درك كرده و اوائل نيمه دوم قرن سوم وفات يافته است. مـنـابع : الاستبصار، 2/169؛ تاسيس الشيعة، 328؛ تفسير فرات الكوفي، 66؛ تفسير القمي، 1/204؛ تنقيح المقال، 1/632 - 330؛ تهذيب الاحكام، 7/89؛ الذريعة، 4/272؛ رجال، ابن داود، 132؛ رجال، كـشـي، 461؛ رجـال، نـجـاشي، 1/171 - 176؛ رجال، علامه حلي، 49؛ الفهرست، ابن نديم، 277؛ الـفـهرست، شيخ طوسي، 83 - 84؛ الكافي، 2/585 به بعد؛ معجم المؤلفين، 4/10؛ لسان الميزان، 2/284.

تفسير امام حسن عسكري (ع)
 

از امـلاء امـام ابـومـحـمد حسن عسكري (ع) (232 - 260 ق) امام يازدهم از ائمه اثني عشر (ع) و سيزدهمين معصوم از چهارده معصوم (ع). ايـن تـفـسير را امام حسن عسكري (ع) بر ابويعقوب يوسف بن محمد بن زياد و ابوالحسن علي بن سـيـار كـه از ثقات شيعه اماميه هستند از سال 254 ق كه حضرت به امامت پرداختند لغايت سال 260 ق كـه سـنـه وفـات امـام (ع) است املاء فرموده اند و آن را شيخ صدوق (م 381 ق) از طرق مختلف از ابويعقوب يوسف و ابوالحسن علي روايت مي كند. شـيـخ آقـابـزرگ تهراني در الذريعة طي استدلال مفصل در ده صفحه اين تفسير را از امام حسن عسكري (ع) يقيني و مسلم غير قابل انكار مي داند. دكـتر محمدحسين ذهبي كه يك سني است در كتاب خود التفسير و المفسرون بخشي مفصل به بيان نكات اعتقادي از ديدگاه خود مي پردازد. جـلد اول اين تفسير شامل تفسير استعاذه و بسمله و تمام سوره فاتحة الكتاب و بخشهاي بسياري از سوره بقره تا آيه 108.
جلد دوم : شامل آيات متفرقه از سوره بقره از جمله تفسير آيه 153. سپس بزرگترين آيه قرآن كريم آيه 282 سوره بقره يعني آيه تداين. نسخه هاي خطي اين تفسير در اكثر كتابخانه هاي عمومي و خصوصي موجود است و نخستين بار در تـهـران به سال 1268 ق چاپ سنگي سپس مجددا تجديد چاپ گرديده و در سال 1409 ق در قـم تـوسـط مؤسسه المهدي به طبع رسيده و حجة الاسلام رضا استادي بر آن مقدمه اي مشروح نوشته است و در آن صحت صدور اين تفسير را از امام حسن عسكري (ع) مسلم و قطعي نشمرده است. اين تفسير در قرون متمادي توسط علماء و مفسران ايراني تبار مكررا به فارسي ترجمه شده است. از جـمـله : 1) ترجمه فارسي توسط ابوالحسن علي فرزند حسن زواري (زنده در سال 947 ق) از مفسران عصر صفوي. نسخه هايي از اين ترجمه امروزه در دست مي باشد. مترجم داراي تفسير ديگري به نام تفسير ترجمة الخواص مي باشد. 2) ترجمه اين تفسير به قلم ميرزا ابوالقاسم حسيني ذهبي شيرازي مشهور به ميرزا بابا. 3) ترجمه ديگري به قلم مولي عبداللّه بن نجم الدين معروف به فاضل قندهاري (م 311 ق). 4) ترجمه تفسير مزبور به زبان اردو موسوم به آثار حيدري في ترجمة تفسير العسكري به قلم سيد شريف حسين صاحب هندي كه با تقريظ سيد نجم الحسن لكنهوي در هندوستان به طبع رسيده است. مـنـابع : تفسير، امام حسن عسكري (ع) چاپهاي مختلف ؛ التفسير و المفسرون، 2/79 - 98؛ اعيان الـشيعة، 2/40 - 44؛ الذريعة، 4/89 - 90 و 283 - 293؛ فهرست الفبائي كتب خطي آستان قدس، 134؛ فـهرست نسخه هاي خطي كتابخانه مرعشيه قم، 2/71 - 72؛ سفينة البحار، 1/259؛ الاعلام، 2/200.
منبع:www.andisheqom.com