تفسير برقي صغير
اثر شيخ ابوجعفر احمد (م 274 يا 280 ق) فرزند محمد بن خالد قمي برقي منسوب به برق رود از قراء شهر قم از محدثين اماميه و مفسرين شيعه. جـدش را يـوسف بن عمر والي عراق به زندان افكند و پس از شهادت زيد بن علي او را به شهادت رساند. خالد كه در آن هنگام كودك بود با پدرش عبدالرحمن به قم گريخت سپس به قريه برق رود پناه برد. مفسر از جمله علماي شيعه است كه به تاليف چندين تفسير در علوم قرآن كريم پرداخت و نيز در ساير علوم مؤلفات زيادي دارد. از مؤلفات وي در فنون و تفسير قرآن تفسير برقي صغير؛ كتاب فضل القرآن ؛ كتاب التاويل. مشهورترين مؤلفات مفسر كتاب المحاسن اوست كه شامل رواياتي در تفسير آيات قرآني مي باشد و اكثر مفسران شيعه در تفسيرهاي خود از كتاب المحاسن نقل نموده اند. تفسير مورد بحث هم مانند كتاب المحاسن به شيوه روائي بوده است و در تفسير آيات قرآن كريم از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع) بهره گرفته و اسناد جمله اي از روايات به ابوجعفر احمد برقي منتهي مي گردد و در كتب اربعه و ساير كتب معتبر شيعه ذكر شده است. داوودي در طبقات المفسرين پس از ذكر تفسير وي به نام فضائل القرآن او را چنين وصف كرده (و اصـلـه كـوفـي مـن كبار الرافضه) نجاشي و شيخ طوسي كه تفسيرهاي او را نام برده اند به سه واسطه از وي روايت كرده اند. مـنابع : الاستبصار، 1/149، 3/251؛ تفسير البرغاني، 1/62؛ جامع الرواة، 1/63؛ رجال، ابن داود، 40؛ رجـال، عـلامـه حـلي، 14؛ رجال، شيخ طوسي، 398؛ رجال، نجاشي، 1/204؛ طبقات المفسرين، داودي، 1/72؛ الـشيعه و فنون الاسلام، 76؛ الذريعة، 4/263؛ الفهرست، ابن نديم، 276؛ الفهرست، شـيخ طوسي، 37؛ كامل الزيارت، 49؛ مصفي المقال في مصنفي علم الرجال، 405؛ معالم العلماء، 11؛ الكافي، 5/357.
تفسير محمد بن العباس
شيخ محمد (م ح 280 ق) فرزند عباس، از محدثين و مفسران شيعه. تـفـسـير مورد بحث به زبان عربي و به شيوه روائي و طي تفسيرهاي روائي شيعه از آن نقل شده است. و مـفسر پس از ذكر آيه در تفسير آن از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع) بهره گرفته است و علي بن ابراهيم قمي با يك واسطه از مفسر در تفسير خود معروف به تفسير القمي روايت كرده است. مـفـسر غير از ابوعبداللّه محمد بن العباس معروف به ابن الحجام صاحب تفسير و غير از ابوعبداللّه محمد بن عباس غاضري متوفي حدود سال 300 ق مي باشد كه هر سه آنها در اسم و نام پدر و كنيه متحد و هم زمان هستند. مـنابع : الاستبصار، 4/18 به بعد؛ تفسير القمي، 2/294 به بعد؛ تهذيب الاحكام، 6/51 به بعد؛ جامع الرواة، 2/134؛ الفهرست، شيخ طوسي، 180؛ معجم رجال الحديث، 16/197.
تفسير القرآن العظيم
اثر ابومحمد سهل (200 يا 201 - 283 ق) فرزند عبداللّه تستري يا شوشتري. در شوشتر قبر وي مزار معروف است از ائمه صوفيه و اكابر متكلمين عصر خود بود. عـرفـان و تـصـوف را از دائي خـود محمد بن تسوار فراگرفت و در مكه معظمه با شيخ ذالفنون مـصري ملاقات داشته و از وي استماع حديث نموده است تفسير مذكور قبلا در هندوستان چاپ گرديده و در چاپخانة السعادة قاهره تجديد چاپ گرديده است. قاضي نوراللّه شوشتري در مجالس المؤمنين با استناد به گفته هاي او قائل به تشيع او شده است. اين تفسير قديميترين تفسير عرفاني قرآن به شمار مي آيد. مـنـابـع : الاعلام، زركلي، 3/143؛ حلية الاولياء، 10/189 - 212؛ خزينة الاصفياء، 2/163؛ آثار عجم، 371؛ تحفة الاحباب، 141؛ شذرات الذهب، 2/182 - 184؛ طبقات الصوفية، 206؛ كشف المحجوب، 112؛ معجم المطبوعات العربية و المعربة، 1/635؛ مفسران شيعه، 76؛ نفحات الانس، 45؛ وفيات الاعيان، ابن خلكان، 2/429 - 430.
تفسير ابي حنيفه دينوري
مفسر ابوحنيفه احمد (م 282 ق) فرزند داود بن وتند معروف به دينوري از مشاهير علماي نحو و لغت منجم مفسر مؤرخ شيعي و ايراني تبار است. ابـوحـيـان توحيدي نيشابوري (م 380 ق) در وصف دينوري مي نويسد او حكمت و فلسفه و بيان عـرب را بـا يـك ديـگر آميخته و در هر فني يد طولا دارد سپس اضافه نموده سه تن هستند بين مـتـقـدمين و متاخرين چنانچه ثقلين جمع گردند و تا پايان جهان فضائل آنان را ستايش نمايند هرگز حق آنها اداء نگشته است يكي از اين سه تن ابوحنيفه دينوري است. تفسير دينوري در سيزده جلد به زبان عربي بوده و چنانچه از ساير مؤلفاتش استفاده مي گردد به شيوه كلامي و ادبي و فلسفي است و نيز ابوريحان توحيدي آن را در سيزده جلد مي خواند و تمامي شرح حال نويسان آن را از مؤلفات و آثار وي ضبط كرده اند است. دينور با كسر دال و ياء و فتح نون و واو و سكون راء شهري است واقع بين كنگاور و كرمانشاه. منابع : الاخبار الطوال، م - ذ؛ انباه الرواة، 1/41؛ ايضاح المكنون، 1/43؛ بغية الوعاة، 1/306؛ البداية و الـنـهـايـة، 11/72؛ الذريعة، 4/252؛ سير اعلام النبلاء، 13/422؛ طبقات المفسرين، داودي، 1/42؛ الـفـهـرسـت، ابن نديم، 86؛ كشف الظنون، 1/108؛ معجم الادباء، 3/26؛ معجم المؤلفين، 1/218؛ اعلام، 1/123؛ نزهة الالباء، 305.
تفسير ثقفي
اثـر ابواسحق ابراهيم (م 283 ق) فرزند محمد بن سعيد ثقفي كوفي اصفهاني از زعماي شيعه در كوفه و اصفهان و مفسرين. ثقفي ابتدا زيدي مذهب بود، سپس از عقيده خود عدول كرد و به اماميه اثني عشريه گرويد. و از كوفه به اصفهان هجرت نمود و كرسي تدريس مناقب و حديث و فقه اهل البيت عليهم السلام را بـدسـت گـرفت تا اينكه در اصفهان فوت كرد و نيز جدش سعيد بن مسعود برادر ابي عبيد بن مـسعود عم مختار است كه حضرت اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (ع) او را والي خود در مدائن تعيين نموده بود و حضرت امام حسن (ع) در روز ساباط به او پناه برد. ابن حجر در لسان الميزان مي گويد (كان غاليا في الزفض) مؤلفات ديگر ثقفي از جمله دو تفسير قرآن و ما نزل من القرآن في اميرالمؤمنين (ع) را ياد كرده اند و ابن نديم در الفهرست مي نويسد: (من الثقات العلماء المصنفين). داوودي در طبقات المفسرين خود تفسير قرآن وي را ضبط كرده است. تـفـسـير وي به شيوه روائي است و نيز روايات او در كتب معتبر شيعه ذكر شده و ابوالحسن علي قـمـي و هـمـچـنين ابن قولويه و صدوق و سيد ابن طاووس روايت او را در مؤلفات خويش ذكور نموده اند. منابع : تاريخ اصفهان، ابن نديم، 1/187؛ تفسير، قمي، 2/335؛ الذريعة، 4/268؛ طبقات المفسرين، داودي، 1/18؛ رجـال، ابن داود، 17؛ رجال، شيخ طوسي، 451؛ الفهرست، شيخ طوسي، 16؛ لسان الميزان، 1/102؛ رجال، علامه حلي، 5؛ مصفي المقال في مصنفي علم الرجال، 8؛ معالم العلماء، 3؛ كامل الزيارات، ابن قولويه، 186؛ مفسران شيعه، 77.
تفسير حبري
اثر ابوعبداللّه حسين (م 286 ق) فرزند حكم بن مسلم كوفي حبري از علماي تفسير و محدثين و فقهاي عصر خويش. وي شيعي مسلك و زيدي مذهب بوده است. تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربي به شيوه روائي و كلامي است. حـبـري در ايـن تـفسير بسياري از آيات قرآن مجيد را كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع) و خـانـدان عـصـمت و نبوت (ع) است جمع كرده و به مدد احاديث از طريق شيوخ روات كه مورد قبول تمام فرق مسلمين است مستندا به رسول اللّه (ص) به تفسير آنها پرداخته است. نظم اين اثر به ترتيب سوره هاي قرآن كريم است. امـروزه چـند نسخه كهن و نفيس خطي از اين تفسير در دست است نخست نسخه كهن و نفيس خطي از اين تفسير در دست است نخست نسخه كتابخانه مجمع علمي ازبكي تاشكند به شماره 2988 و ايـن نسخه در شوال 661 ق از نسخه مدرسه مستنصريه كه بخط ابوالحسن علي بن هلال بـغـدادي معروف به ابن البواب (م 413 ق) بود استنساخ گشته است و نسخه دوم منسوخ بخ ط يـاقـوت مـسـتـعصمي مورخه 696 ق از مخطوطات كتابخانه مجلس شوراي اسلامي شماره 401 موجود است. اين تفسير به نام (ما نزل من القرآن في اهل البيت ع) به تحقيق سيد احمد حسيني اشكوري در قم بـه سـال 1359 ق بـه طـبع رسيده و مؤلف آن به نام الحسين بن الحكم الحيري معرفي گرديده است. سـپـس بـا تـحـقـيق كامل و مقدمه اي مبسوط از سيد محمدرضا حسيني جلالي كه در پايان آن فهارس آيات قرآن و احاديث و الفاظ خاصه آمده چاپ گرديده است. گفتني است كه اين تفسير در كتب احاديث و فهارس به نامهاي مختلف ذكر شده است. نسخه تاشكند به نام تنزيل الايات المنزله في مناقب اهل البيت (ع) معرفي گرديده است. در صفحه اول نسخه مجلس ما نزل من القرآن في علي بن ابي طالب (ع) معرفي گرديده است. ابن شهر آشوب در معالم العلماء مؤلف را الحيري مي خواند و نام اين تفسير را ما نزل من القرآن فـي اهـل البيت (ع) ضبط كرده است كه تمامي آنها يكي هستند و نيز فرات كوفي در جاي جاي تفسيرش 35 مورد از او در فضائل اميرالمؤمنين علي (ع) و خاندان طهارت نقل نموده است.
منابع : تفسير الحبري مقدمه به قلم سيد محمدرضا حسيني جلالي، 9 - 230؛ معالم العلماء، 144؛ لسان الميزان، 2/201 - 202.
معاني القرآن
اثـر يـحـيـي (مدينه 220 - صعده 298 ق) فرزند حسين بن القاسم ملقب به الهادي الي الحق از احفاد حضرت علي بن ابي طالب (ع)، از ائمه و علماي زيديه و مردي سلحشور بود. در 283 ق ابـوالـعـتـاهـيـة هـمـداني از ملوك يمن يحيي را به يمن دعوت نمود و با او به عنوان اميرالمؤمنين بيعت كرد و ساير عشاير نيز با او بيعت نمودند. يحيي عليه بني العباس قيام كرد و بالاخره تمام يمن را متصرف شد. وي نخستين سلطان زيدي در يمن است.
تفسير مورد بحث به زبان عربي در 9 جلد بزرگ، و در تمامي قرآن از سوره فاتحه الي سوره الناس و از مـنـابـع مـورد وثوق اكثر علماي زيديه مي باشد و نسخ متعددي امروزه در يمن از آن موجود است. يـحيي الهادي الي الحق داراي تاليفات زيادي است كه صاحب كتاب مؤلفات الزيديه 74 عنوان از آنها را ياد كرده است. از آن جـمـلـه است : تفسير الامام الهادي الي الحق، اين تفسير در 6 جلد از سوره منافقون تا سورة النباء كه در تتمه و تكمله تفسير جدش القاسم بن ابراهيم و عمويش تاليف كرده است.
تفسير آية الكرسي
ابـن تـفـسـيـر بـه زبـان عربي در بيان آيه 256 سوره بقره (آية الكرسي) با مذاق زيدي مفسر آن مي باشد كه در يك جلد و در كتابخانه هاي عمومي و خصوصي يمن موجود است. مـنـابـع : هر سه تفسير فوق الذكر؛ اعلام، زركلي، 8/141؛ بلوغ المرام، 146؛ الفهرست، ابن النديم، 194؛ معجم المؤلفين، 13/191 - 192؛ مؤلفات الزيديه، 1/314، 3/32؛ هدية العارفين، 2/517.
تفسير خزاز
اثر ابوعبداللّه احمد (م ح 295 ق) فرزند حسن خزاز، از علماء مفسر اماميه. شيخ طوسي در كتاب خود الفهرست تفسير قرآن وي را ضبط كرده است و نيز ساير كتب رجالي او را از مفسران شيعه ذكر نموده اند و تفسير وي به شيوه تفسيرهاي روائي است و به زبان عربي. مـنـابـع : جـامع الرواة، 1/45؛ الذريعة، 4/273؛ رجال، ابن داود، 25؛ الفهرست، شيخ طوسي، 60؛ معجم رجال الحديث، 2/84؛ مفسران شيعه، 78.
فضل القرآن
اثر شيخ ابوجعفر محمد (م 290 ق) فرزند حسن بن فروخ صفار، از علماي حديث و مفسران شيعه. عـلـوم اسـلامـي و حديث و تفسير را از امام حسن عسكري (ع) فراگرفت و نيز از جمع كثيري از اكابر محدثين شيعه اخذ حديث كرد. سپس كرسي تدريس را به دست گرفت و جمعي از اكابر علماء شيعه در حوزه او تربيت يافتند. تـفسير وي به زبان عربي در يك جلد به شيوه روائي طي تفسيرهاي روائي و كتب حديث شيعه و كتب اربعه نقل گرديده است. ابوالعباس نجاشي تفسير مذكور را توسط استادش ابوعبداللّه بن شاذان قزويني و ابوحسين علي بن احمد اشعري با سه واسطه روايت مي كند. مفسر صاحب كتاب بصائر الدرجات است كه مكررا در ايران و نجف اشرف به طبع رسيده است. مـنابع : الاستبصار، 1/65؛ ايضاح المكنون، 1/185؛ جامع الرواة، 2/93؛ الذريعة، 16/271؛ رجال، ابن داود، 307؛ رجـال، شـيـخ طـوسـي، 436؛ رجال، نجاشي، 2/252؛ الفهرست، شيخ طوسي، 170؛ هدية العارفين، 2/24؛ تهذيب الاحكام، 1/93.
منبع:www.andisheqom.com
