روزه درمانی در کلام امام علی علیه السلام (1)

انسان زنده است به تربيت. در اسلام، هم امر تربيت يك امر بسيار مهم است و هم زمينه‏ها و بسترهاي تربيتي كاملاً هموار گشته است؛ اما از آنجائيكه امر تربيت يك امر بسيار ظريف است و همسان گل لطيف، انسانهاي معمولي در اين زمينه چندان موفق نبوده‏اند؛ زيرا اولاً شناخت و آگاهي كافي در اين امر وجود ندارد و ثانيا شيوه درستي در امر تربيت وجود ندارد. هركس شب خوابيده و صبح بلند شد، يك الگوي تربيتي اختيار مي‏كند و بدون هيچگونه انعطاف، بر يك مسئله غلط اصرار و پافشاري مي‏نمايد؛ غافل از اينكه در قرآن شريف آمده است:
«وقد خلقكم اطوارا»
«در حالي كه شما را در مراحل مختلف آفريده است.»1
يعني روحيات و خصوصيات هيچ كدام از دو انساني، شبيه و يكسان نيست بنابراين، در امور تربيتي، به تعداد انسانها به شيوه و «استانداردهاي تربيتي ويژه‏اي» نيازمنديم كه غفلت از آن باعث خسران خواهد شد.
با اين مقدمه، آيا روزه مي‏تواند در امور تربيتي اثراتي داشته باشد يا خير؟ و يك مربّي، والدين و سايرين، چگونه مي‏توانند از روزه در امور تربيتي، براي تربيت كودكان،نوجوانان و جوانان كمك بگيرند؟
«از فوايد مهم روزه اين است كه روح انسان را «تلطيف» و اراده انسان را قوي و غرائز او را تعديل مي‏كند.»2
به تعبير امام علي(ع) «روزه رياضتي است سازنده» كه اثرات تربيتي زيادي را ببار مي‏آورد.
حضرت امير(ع) در جواب كسي كه دنيا را نكوهش مي‏كرد فرمودند:
كَمْ عَلَّلْتَ بِكَفَّيْكَ. و كَمْ مَرَّضْتَ بِيَدِك...
«چند كس را با پنجه‏هايت تيمار داشتي؟
و چند بيمار را با دستهايت در بستر گذاشتي؟
بهبود آنان را خواهان شدي، و دردشان را به پزشكان مي‏نمودي.
بامدادان، كه دارويت آنان را فايدتي نبخشيد و بهبود نداد،
و گريه‏ات آنان را سودي. بيمت آنان را فايده‏اي نبخشيد، و...»3
انسان بايد چنان تربيت گردد كه بتواند با نفس در نفس ديگري تاثير گذارد.
با گريه و دعا و پرسش آگاهانه، بتواند در بهبودي بيماريهاي تني و روحي ديگران نقش ايفا كند.
دنيا بيمارستان بزرگي است كه عده‏اي در آن بيمار هستند وعده‏اي ديگر طبيب.
طبيبان بايد، طبيب دوّار باشند و براي درمان دوستان خويش لحظه‏اي توقف ننمايند.
همچنين دنيا مدرسه بزرگي است كه بايد عدّه‏اي در آن به تحصيل و تعليم مشغول باشند وعدّه‏اي ديگر به تعلّم .
فرهنگ ماه رمضان، كه فرهنگ تعليم و تعلّم است، زمينه كاملاً هموار است براي انتقال مطالب تربيتي و ديني و واقعا اگر درك و برداشت درستي از ماه رمضان و فرهنگ رمضان باشد، ماه رمضان، «ماه معجزه‏ها است» و مي‏توان به صورت بسيار زيبا و راحت در زمينه تربيتي با بچه و جوانان كار كرد و آنها را جذب نمود.
از سوژه روزه به اصطلاح «كله گنجشكي» گرفته تا به افطاريه‏هاي دست جمعي در مدرسه و شب‏هاي قدر، همه و همه مي‏توانند بسيار تأثير گزار باشند.
اوّل ماه رمضان كه شد، والدين اخلاقشان محبت‏آميزتر گردد ؛ معلمان محبت و لبخندشان صد چندان گردد؛ همه سختگيريهاي بي‏مورد از جامعه برچيده شود؛ بر سر سفره‏هاي افطاري دست نوازش بر سر كودكان بكشيم؛ آموزش قرآن را در ماه رمضان جدّي بگيريم؛ شبهاي احياء بچه‏ها را به مساجد يا مصلاّي شهر ببريم...
دهها نمونه ديگر از «سوژه‏هاي ماه رمضان» كه هر كدام مي‏توانند در امر تربيت معجزه آفريني بكنند.
حضرت امير(ع) مي‏فرمايند:
«صوم القلب خير من صيام اللسان و صوم اللسان خير من صيام البطن».4
روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شكم.
آيا اگر بچه‏ها و جوانان اثرات روزه دل و روزه زبان را ببينند با دين اسلام و دينداران ديد مثبت پيدا نمي‏كنند؟
آيا با صرف بحث تئوري و نظري و يا شعارهاي پر شعور، مي‏توان يك دين و ارزشهاي ديني را براي بچه‏ها و جوانان تبيين كرد؟
بچه‏ها، نوجوانان و جوانان از كجا بفهمند كه دين اسلام، دين جهاني، دين كامل، دين تولّي و تبرّي، دين ارزشها، اخلاق و... است.
بچه‏ها و جوانان، بايد از اثر پي به موثّر ببرند. تا زماني كه نماز، روزه، حج و ساير عبادات و ارزشها، آثار واقعي خود را نشان ندهد و تا زماني كه نمازگزار، روزه دار و حاجي، در عمل نشان ندهند كه به كعبه دل دسترسي پيدا كرده‏اند، دل و زبانشان روزه‏دار است و يا دائم در نمازند؛ نمي‏توانند مربّي خوبي براي ديگران باشند.
اگر با ديده دقيق به امر تربيت نگاه كنيم، مي‏توانيم بسياري از مشكلات اخلاقي و تربيتي بچه‏ها و جوانان و يا حتي بزرگسالان را از كانال روزه و ماه رمضان درمان ببخشيم. برخي از والدين خيال مي‏كنند با خريدن «اسباب بازي انبوه» وظيفه ديگري ندارند و يا مي‏توانند تمام خواستهاي بچه‏ها را از راه اسباب بازي تأمين نمايند. غافل از اينكه «تربيت پايدار» چيزي نيست كه به راحتي و آساني بدست آيد و يا در يك زمان كوتاه بتوان بدان دست يازيد.
امام علي (ع)، در بحث اسوه پذيري مي‏فرمايند:
«ليتأسَّ صَغيرُكُم بِكَبيرِكُمْ، وَلْيَرْأفْ كَبيرُكُمْ بِصَغيرِكُمْ...»
بايد خرد سالتان از كلانسالتان پيروي كند، و كلانسالتان به خردسالتان مهربان باشد. همچون بد خوبان جاهليت مباشيد، كه نه در دين فهمي دارند، و نه شناساي كردگارند - به صورت انسان، و درون پست‏تر از جانوران - همانند تخمي در گودالي به ريگستان، كه شتر مرغ نهد در آن، اگر بشكنندش گناه است، اگر نهندش، بود كه درونش ماري سياه است.5
اگر بلند انديشي و شناخت درستي نسبت به دين مبين اسلام باشد، سراسر دين برخوردار از «سوژه‏هاي ناب و زيباي» تربيتي است. و به عبارت ديگر ماه رمضان «ماه معجزه‏ها و ماه سوژه‏ها» است و هر كدام از سوژه‏ها مي‏تواند زمينه خوبي براي رشد و تربيت مذهبي بچه‏ها و جوانان باشد.
سوژه‏هايي همچون:
1ـ روزه كلّه گنجشكي.
2ـ گردهمائيهاي با صفا بر سر سفره‏هاي افطاري.
3ـ تنوع و تغييرات در برنامه‏هاي غذايي و آشپزي.
4ـ تشكيل كلاسهاي قرآن.
5ـ نماز جماعت و برنامه‏هاي مذهبي.
6ـ قرائتها و تلاوتهاي دست جمعي و ختم قرآن.
7ـ مسابقات قرآني همراه با جوايز مناسب.
8ـ افطاريه‏هاي دست جمعي در مدارس و دانشگاهها.
9ـ بيداري در سحرها و آواي دلنواز نيايش‏ها.
10ـ شب قدر و برنامه‏هاي با شكوه شبهاي احياء.
11ـ عيد فطر و... همه و همه مي‏توانند به مربيان و بزرگان كمك كنند تا بتوانند در امر تربيت مذهبي فرزندانشان به موفقيت‏هاي بزرگي دست يابند.

خلاصه:

ماه رمضان ماه معجزه‏ها و سوژه‏ها است و هر كدام از سوژه‏ها مي‏تواند به والدين، مربيان و بزرگان كمك كند تا بتوانند در رشد و شكوفايي فرزندان خويش بكوشند.

خداحافظ رمضان

خرج كردم عمر خود را دم به دم در دميدم جمله را در زير و بم6
اگر چه هر وداعي جانسوز و جانكاه است ولي براي مردان خدا، هيچ وداعي جانسوزتر از آن، وداع با رمضان نيست چنانكه واردين شهر صيام و قيام اقسام مختلفي هستند. وداع كنندگان و بيرون شوندگان از دسته‏هاي گوناگوني مي‏باشند:
1ـ دسته‏اي مشتاقانه ماه رمضان را استقبال نموده... و با موفقيت آنرا وداع مي‏نمايند.
2ـ دسته ديگر كسانيند كه با ماه رمضان گاهي با احترام برخورد نمودند و گاهي همسان ساير ماهها... و لذا از رفتن آن خوشحالي نمايند.
3ـ عده‏اي كه قلبا از آمدن ماه رمضان ناراضي هستند، ولي چون در ميان مسلمين زندگي مي‏كنند، از باب «خواهي نشوي رسوا، همرنگ جماعت شو» روزه مي‏گيرند و لذا ماه رمضان هر چه زودتر تمام گردد خوشحالي بيشتري به آنها دست مي‏دهد.
4ـ طبقه‏اي هستند كه ماه رمضان را وداع كرده در حالي كه ذرّه‏اي از آن بهره‏مند نگشته، و همچون حيوان به خورد و خوراك اشتغال داشته‏اند...
5ـ دسته‏اي كه براي آنها آمدن و نيامدن ماه رمضان تفاوت ندارد.7
روايت شده كه:
«حضرت امير(ع) در سه شب نمي‏خوابيدند:
1ـ شب بيست و سوم ماه رمضان
2ـ و شب عید فطر
3ـ و شب نيمه شعبان»8
شب عيد فطر براي دسته اوّل از وداع كنندگان، شب شادي و شادماني است، شبي كه انسان مي‏داند فردا جايزه بزرگ دريافت مي‏دارد. از اين رو، شب عيد فطر براي او شب شكر و شكوفايي است.
زيباترين وداع تاريخ را امام سجاد(ع) با رمضان داشته است كه در تاريخ ثبت شده است.
حضرت در فقره‏اي از آن وداع، مي‏فرمايند:
«درود بر تو همسايه‏اي كه دلها (بر اثر عبادت) در آن نرم و فروتن گرديد، و گناهان در آن كم شد (آمرزيده شد). درود بر تو ياري دهنده‏اي كه (ما را) بر مغلوب ساختن شيطان ياري كرد...»9
آه سري هست اينجا بس نهان كه سوي خضري شود موسي روان10
به اميد روزي كه جوامع انساني عموما و جوامع شيعي خصوصا بتوانند شناخت درستي به اسلام ناب محمّدي(ص) پيدا كنند و سپس شيريني اين دين را با جان دل، بچشند كه اگر چنين حادثه در سرزمين وجودي انسان رخ دهد آن وقت ما به اسرار دين اسلام، كلام خدا و ائمه(ع) دست خواهيم يافت.
از روح روايات بدست مي‏آيد كه وداع با ماه رمضان، خيلي براي اولياء خدا سخت و جانكاه است. از لابلاي وداع امام سجاد(ع) با ماه رمضان، سوز و سوگواري جانسوز موج مي‏زند. امام علي(ع) شب عيد فطر، شب زنده‏داري مي‏كرد و خوابش نمي‏برد. اينها همان انسانهاي كاملي هستند كه روزه نفس اختيار كرده‏اند.

جشن روزه دار و عيد واقعي:

در نگاه ژرف انديشان، عيد واقعي روزي است كه انسان خدا را در آن نافرماني نكند. در همين راستا، حضرت امير(ع) مي‏فرمايد:
[و قال(ع) في بعض الاعياد:] انما هو عيد لمن قبل اللّه صيامه و شكر قيامه، و كلّ يوم لايعصي اللّه فيه فهو عيد.
«[و در يكي از عيدها فرمود:] اين عيد كسي است كه خدا روزه‏اش را پذيرفته و نماز وي را سپاس گفته هر روز كه خدا را در آن نافرماني نكنند روز عيد است.»11 از اين روي تمام لحظات عمر انسان كامل و مؤمن واقعي عيد است و در عيد بسر مي‏برد. زندگي براي آنها از لذّت معنوي برخوردار است و كوچكترين چيز ارزشي را با كل جهان، معامله نمي‏كنند.
عارفان هر دمي دو عيد كنند عنكبوتان مگس قديد12 كنند13
ماه رمضان، اول سال [و حساب سال [اهل معرفت و اهل سير و سلوك14 است بدين معنا كه با آمدن عيد رمضان، بايد يك خانه تكاني اساسي صورت بگيرد. دلها شستشو و ترميم گردند. صله رحم و صلح پايدار بين مؤمنين و مؤمنات برقرار گردد...
و كاملاً آماده شويم براي حركت از زمين به آسمان و از خانه به طرف خدا.
چون اويس از خويش فاني گشته بود آن زميني آسماني گشته بود15
علي (ع) مي‏فرمايند: انديشه‏ها بايد در آسمان معارف الهي به پرواز بپردازند.
«باريك انديشي خرد خواهد تا به صفات او نرسيده ذات وي را داند، دست قدرتش بازگرداند. چه، پرده‏هاي تاريك غيب را درد، و راه به ساحت خداي بي عيب برد. آنگاه پشيماني خورد باز گردد و به خردي خود اعتراف كند كه: «اي مگس عرصه سيمرغ نه جولانگه توست»»
به هر تقدير ماه رمضان، ماه «بازگشت به خدا است.» و ماه پيوند خوردن با اراده خدا و ماه خير خود را در خير اجتماع ديدن است. باش در روزه شكيبا و مصر دم بدم قوت خدا را منتظر16
ماه رمضان باغي است كه روزه گل آن است. هر كه در اين باغ گل نچيند، سفيهانه زيسته است و بي جهت سيلي، زير گوش گل زده است.

خلاصه:

براي انسان كامل و مؤمنان واقعي، لحظه لحظه‏هاي زندگي عيد است و پرتوي از زيبايي حقّ؛ بويژه آنجائيكه انسان بر سر سفره خدا نشيند.
ولي روزه داران واقعي يك عيد ويژه‏اي هم دارند كه به عيد فطر معروف است. اين روز، در واقع «عيد اندر عيد» است و روزه داران پيروزي بزرگ خويش يعني بازگشت به خدا را جشن مي‏گيرند و نامه «بيمه درماني دائمي» را از درمانگاه الهي دريافت مي‏دارند.

نتيجه:

روزه يكي از ضروريات دين مبين اسلام است كه راز و اسرار فراواني در آن نهفته و پنهان گشته است. تاكنون بشر توانسته به برخي از اسرار روزه دست يابد كه از جمله آن «روزه درماني» است. درمان بيماريهاي جسمي، رواني و اثرات زياد در فراروان، از جمله اسرار روزه است.
به هر تقدير ماه رمضان، ماه بهار قرآن، و خود ماه رمضان باغي است كه روزه گل آن باغ است و مؤمنان واقعي و انسانهاي كامل هميشه در اين باغ، به چيدن و ورچين كردن گل الهي مشغول هستند.
ماه رمضان «ماه معجزه‏ها و ماه سوژه‏هاي تربيتي» است. قرائت يك آيه در آن ماه، برابر است با يك ختم قرآن؛ خواب و نفس كشيدن در اين ماه عبادت است، شيطانها در اين ماه به غل و زنجيرند؛ شب قدر در آن، بيش از هزار ماه ارزش دارد؛ ماه نزول قرآن و ماه خودسازي و تربيت است كه همه اينها معجزه‏ها و سوژه‏هاي اين ماه هستند. انشاء الله، به حق اين ماه، بشريت عموما و شيعيان خصوصا بتوانند عظمت اين ماه را درك كنند و با رو آوردن به آن بتوانند به مقام «روز نفس» دست يابند.

پی نوشت :

1 ـ سوره نوح: 71/14.
2 ـ تفسير نمونه، ج 1، ص 628.
3 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 131.
4 ـ فرد الحكم، همان.
5 ـ نهج البلاغه، خ 166.
6 ـ مثنوي معنوي، دفتر اول، 2191.
7 ـ شيخ الاسلامي، سيد حسن ارزش و اهميت ماه مبارك رمضان، ص 233.
8 ـ بحار، ج 97، ص 88.
9 ـ صحيفه سجاديه، دعاي 45، دعاي وداع با رمضان.
10 ـ مثنوي معنوي، دفتر سوم.
11 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار،428.
13 ـ سنايي غزنوي.
14 ـ جوادي آملي، عبدالله، ره توشه رمضان، 1378.
12 ـ گوشت كفانيده پاره كرده يا گوشت به درازا بريده خشك كرده.
16 ـ مثنوي معنوي، دفتر پنجم، 1749.
15 ـ مثنوي معنوي، دفتر چهارم، 1830.