آثار حضور زنان در مساجد
حضور زنان در مسجد آثار فراواني را به دنبال دارد. چون مساجد خانههاي خدا در روي زمين1، مركز وحي و انوار الهي2، بازاري از بازارهاي آخرت3، و منبع فيوضات معنوي، اجتماعي، سياسي، اخلاقي، تربيتي و عبادي است كه بانوان نيز با شرايطي ميتوانند از همه اين نتايج و آثار برخوردار شوند. احاديث ميگويند مسجدها خانه خدا در روي زميناند. جايي كه حضور خداوند بيشتر احساس ميشود و قداست آن با هيچ يك از جاهاي زمين قابل مقايسه نيست.
«أنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ أحَدا».4 «مساجد از آن خدا است پس هيچ كس را با خدا نخوانيد.» مرحوم طبرسي براي كلمه «مساجد» چند معنا ذكر نموده است. يكي از آن معاني اين است كه بگوييم مراد از «مساجد» در آيه شريفه تمام مكانهايي است كه در آنجا براي خداوند عبادت و پرستش ميشود.5 در سوره اعراف آمده است:
«وَ أقيمُوا وُجوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوه مُخلِصينَ لَهُ الدّين كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ».6 «توجه خود را هنگام عبادت در هر مسجدي به سوي او كنيد و دين خود را براي او خالص كنيد همچنان كه در آغاز شما را آفريد بار ديگر در رستاخيز باز ميگرديد».
بنابراين، در قرآن كريم هر جا كه از مسجد نامي برده شده جنبه عبادي آن مدّ نظر قرار گرفته است. در روايات نيز به جنبههاي عبادي آن توجه بيشتر شده، و اين نشان دهنده آن است كه اولياء دين(علیهم السلام) بر جنبههاي عبادي مسجد تأكيد فراواني داشتند.
رسول خدا(صلی الله علیه واله) در اين باره ميفرمايد:
«كُلُّ جُلُوسٍ فِي الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إلاّ ثلاَثةٌ: قرائةُ مُصلٍّ، أوْ ذِكرُ اللّهِ، أوْ سائِلٌ عَنْ عِلْمٍ».7 «هر گونه نشستني در مسجد بيهوده است، مگر اين كه براي سه كار باشد: خواندن قرآن، خدا را ياد كردن و يا دانش اندوختن».
رسول خدا(صلی الله علیه واله) در جاي ديگر فرمود: «إنَّما نُصِبَتِ الْمَساجِدُ لِلْقُرآنِ».8 «مساجد را براي قرآن خواندن ساختهاند». با توجّه به اين روايات و آيات شريفه يكي از آثار حضور و شركت زنان در مساجدن استفاده و بهرهوري از اعمال عبادي در اين مكان مقدس است. اگر بانوان با رعايت شرايط در اين مكانهاي الهي وارد شوند ميتوانند از اجر و پاداش عبادت كنندگان واقعي در مساجد برخوردار شوند.
حضرت علي(علیه السلام) در يكي از سخنان خود بهرهبرداري از علم و دانش را يكي از نتايج و آثار رفتن به مسجد ذكر ميكند و ميفرمايد:
«مَن اخْتَلَفَ إلي الْمَسْجِدِ أصابَ إحْديَ الثَّمانِ: أخاًمستفاداً في اللّهِ، أوْ عِلْما مُسْتَطْرِفا، أوْ آيةً مُحْكَمَةً، أوْ يَسمَعُ كَلِمةً تدُلُّ علي هُديً، أوْ رَحْمةً مُنْتَظِرةً، أوْ كَلِمَةً تَرُدُّهُ عَن رِدي، أوْ يترُك ذَنْبا خَشْيَةً أوْ حَياءً».9 * مسجد علاوه بر جنبههاي ديني و فرهنگي به عنوان يك سنگر و نهاد سياسي در جامعه اسلامي مطرح است. حضور زنان در مساجد ميتواند يكي از جلوههاي سياسي اين قشر عظيم در جامعه باشد.
«كسي كه به مسجد برود يكي از منافع هشتگانه نصيبش خواهد شد: برادران ارزشمندي پيدا ميكند؛ يا با علم و دانش روز آشنا ميشود؛ يا عقايد خود را بر دليل و برهان استوار ميسازد؛ يا سخناني كه موجب هدايتش شود ميشنود؛ يا رحمت الهي شامل حالش ميگردد؛ يا از پندهايي كه او را از گناه باز ميدارد بهرهمند ميشود؛ يا به خاطر حيا و آبروي خويش يا ترس از خدا ترك گناه مينمايد».
حضرت(علیه السلام) با اين بيان گويا و رساي خود ميفهماند كه مسجد يكي از مراكزي بايد باشد كه مسائل اسلامي و ديني و موعظه حسنه در آن واقع شود تا هر كسي به اين خانه مقدس رفت و آمد ميكند علاوه بر بهره عبادي از مسائل ديني و اسلامي نيز بهرهمند ميشود. امروزه كه درهاي مساجد بر روي همگان گشوده است و به مناسبتهاي گوناگون در آنها سخنرانيها صورت ميپذيرد و علوم اسلامي تبليغ ميشود زنان ميتوانند با حضور خود بهرههاي فراواني ببرند كه هم پاداش تحصيل علم بر آن مترتب شود و هم ثواب حضور در مسجد.
اهميّت رفتن به مسجد براي فراگيري علم و دانش به اندازهاي است كه بعضي از فقها رفتن زنان را به مسجد جهت فراگيري مسائل اسلامي واجب دانستهاند و گفتهاند:
«اگر راهي براي يادگرفتن مسائل اسلامي جز از طريق رفتن به مسجد وجود ندارد واجب است (زنان) به مسجد بروند».
حضور زنان در مساجد، بيانگر حضور فعال آنان در جامعه اسلامي و مجامع ديني و مذهبي است. زنان با حضور خود در مساجد، وحدت و همبستگي در سطح اجتماع را به ارمغان ميآورند. در برخي روايات كساني كه بعد از شنيدن اذان بدون عذر از مسجد خارج ميشوند «منافق» خوانده شدهاند. رسول گرامي اسلام(صلی الله علیه واله) جهت حفظ انسجام و همبستگي و اجتناب از هرگونه تفرقه و پراكندگي فرمود:
«مَنْ سَمِعَ النّداءَ فِي الْمَسْجِدِ فَخَرجَ مِنْ غَيْرِ عِلّةٍ فَهُوَ مُنافِقٌ إلاّ أنْ يُريدَ الرُّجُوع إلَيْهِ».10 «كسي كه در مسجد صداي اذان را بشنود و بدون علت از مسجد خارج شود منافق است جز اينكه قصد برگشت به مسجد را داشته باشد» .
از صدر اسلام تا كنون مسجد به عنوان كانون طرح مسائل سياسي مطرح بوده است. و عدم حضور زنان آنان را از آگاهي نسبت به بسياري از مسائل مهم سياسي كشور و جهان اسلام محروم ميكند.
آن كه در مسجد مأوي ميكند و با خدا به راز و نياز ميپردازد و شيرينترين گفتارش را كلام او ميداند، لابد اجري دارد و سزاوار بزرگداشت كه بنا بر حديث فوق خداوند در بهشت برايش خانهاي در نظر ميگيرد و اين بهترين پاداشي است كه يك بنده ميتواند توقع داشته باشد.
* حضور زنان در مسجد براي انجام نماز جماعت در عصر رسول خدا(صلی الله علیه واله) از مسلّمات تاريخ است.
و نيز اصولاً كسي كه اراده مسجد ميكند و به آن سو گام برميدارد يك نورانيت در او پديد ميآيد كه ما با ديدگان عادي قادر به درك آن نيستيم. و اگر فرض كنيم كسي كه كار خيري انجام ميدهد و يا دستگيري از درماندهاي ميكند، يك حالت شادابي و رضايت وجدان به او دست ميدهد؛ به همان اندازه كه يك گناه كار با گناه خود احساس افسردگي و نگراني در او پديد ميآيد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «آن كه به سوي مسجد برود و گامهايي كه بر ميدارد آن اندازه مبارك است كه زمين و هفت زمين بر او تسبيح ميكنند».12 شيخالرئيس ابوعليسينا براي ابوسعيد ابوالخير نوشت كه چه لزومي دارد مردم همه در مسجد اجتماع كنند با اينكه، خداوند از رگ گردن به انسان نزديكتر است،13 هر جا كه باشي اگر رابطهات با خدا برقرار سازي نتيجه خواهي گرفت.
ابوسعيد در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در يك جا روشن باشد اگر يكي از آنها خاموش شده چراغهاي ديگر روشن است. ولي اگر همان چراغها هر كدام در اطاق دربستهاي باشد، اگر يكي از چراغها خاموش شود آن اطاق تاريك ميگردد. انسانها نيز اينگونهاند. بعضي گنهكار هستند؛ اگر تنها باشند شايد موفق به فيوضات و بركات نور الهي نشوند؛ ولي اگر در اجتماع باشند شايد خداوند به بركت وجود بعضي ديگر، افراد اجتماع آنان را نيز مشمول فيوضات و بركاتش قرار دهد.14
از جمله اين سخن امام صادق(علیه السلام)كه فرمود: «مَا اجْتَمَعَ أرْبَعةُ رهطٍ قطّ علي أمرٍ واحدٍ فدعوا اللّهِ عزّوجلّ إلاّ تفرقوا عن إجابة».15 «هيچگاه چهار نفر با هم اجتماع نكردهاند كه براي مطلبي به درگاه خدا دعا كنند جز اينكه با اجابت آن دعا از هم جدا شدهاند».
امام صادق(علیه السلام) در حديث ديگري فرمود: «كانَ أبي إذا حَزَنَهُ أمْرٌ جَمَعَ النّساء والصّبيان ثمّ دعا وَ أمّنوا».16 «هرگاه پيشآمدي پدرم را غمناك ميكرد زنان و كودكان را جمع ميكرد، سپس دعا مينمود و آنها آمين ميگفتند».
2ـ رعايت پوشش اسلامى : خداوند خطاب به رسول خدا(صلی الله علیه واله ) مى فرمايد: ((يـا ايـهـا النبى قل لازواجك و بناتك و نساء المؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن ذلك ادنى ان يعرفن فلايؤذين و كان اللّه غفورا رحيما)). (احزاب /59) اى پيغمبر به همسران و دخترانت و به زنان مؤمنين بگو كه جلباب هاى (روسرى هاى )خويش را بـه خـود نزديك سازند. اين كار براى اينكه شناخته شوند و مورد اذيت قرارنگيرند نزديكتر است و خدا آمرزنده و مهربان است. آنـچـه از ايـن آيـه شـريفه استفاده مى شود اين است كه , زنان بايد رفتارشان به گونه اى باشد كه وقـارشـان حـفظ شود. زن مسلمان بايد آن چنان در ميان مردم رفت و آمد كند كه علايم عفاف و سنگينى و پاكى از آن هويدا باشد و با اين صفت شناخته شود.
3ـ در بين راه خانه و مسجد توقف نكنند: ائمه معصوم (علیهم السلام) توقف بيهوده در مسجد را مذموم شمرده اند تا چه رسد به اين كه در بين راه توقف بيهوده داشته باشند. پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه واله) خطاب به ابوذر مى فرمايد: ((يـا ابـاذر! كـل جـلـوس فـى الـمـسـجد لغو الا ثلاثه : قرائة مصل او ذاكر اللّه تعالى اومسائل من علم )). (وسائل 3: 86/ , بحار 77: 86) هر جلوسى در مسجد لغو و بيهوده است مگر اين كه براى سه كار باشد: خواندن قرآن ,ذكر خدا و كسب انش . بـنـابـرايـن , تـوقف بيهوده در مسجد و خارج از مسجد از ديدگاه روايات اهل بيت (علیهم السلام) مذموم شمرده شده است . در صحيح بخارى از عايشه نقل شده است : ((ان رسـول اللّه (صلی الله علیه واله) كـان يـصـلـي الصبح بغلس فينصرفن نساء المؤمنين لايعرفن من الغلس او لايعرف بعضهن بعضاو)). (صحيح بخارى 408) در حديث ديگر از عايشه آورده است : ((ان كـان رسـول اللّه (صلی الله علیه واله) لـيـصـلـي الـصـبـح فينصرف النساء متلفعات بمروطهن مايعرفن من الغلس )). هم چنين در كتاب ((لؤلؤ و مرجان )) به نقل از عايشه آمده است : ((كـن نساء المؤمنات يشهد مع رسول اللّه صلاة الفجر متلفعات بمروطهن , ثم ينقلبن الى بيوتهن حين يقضين الصلاة لايعرفهن اءحد من الغلس )). (اللؤلو و المرجان 1: 137/باب 40)
4ـ استفاده نكردن از بوى خوش و آرايش: يـكـى از آداب مـسـجـد, زيـنـت كـردن بـه هنگام مسجد رفتن است . قرآن كريم در سوره اعراف مى فرمايد: ((يا بنى آدم ! خذوا زينتكم عند كل مسجد)). (اعراف 31) اى فرزندان آدم ! زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد به همراه داشته باشيد. در روايات وارد شده است كه به هنگام رفتن به مسجد لباس هاى نو و زيباى خود رابپوشيد. در عروه آمده است : ((يستحب التطيب و لبس الثياب الفاخر عند التوجه الى المسجد)). (عروه الوثقى 1:426) مستحب است به هنگام رفتن به مسجد از بوى خوش و لباسهاى تازه استفاده كند. و هم چنين در احوالات امام حسن مجتبى (علیه السلام) آمده است : ((وقـتـى بـه نماز بر مى خواست بهترين لباس هاى خود را مى پوشيد. علت را پرسيدند, آن حضرت فرمودند: (ان اللّه جميل يحب الجمال فاتجمل لربي و هو يقول : خذوا زينتكم عند كل مسجد. فاحب أن ألبس أجود ثيابي).(مجمع البیان ج1 ص 412) خدا زيباست و زيبايى را دوست دارد. من براى خدايم خود را آراسته مى كنم , چون او مى گويد: زينت خود را نزد هر نمازى به تن كنيد و من دوست دارم كه بهترين لباسم را بپوشم . بـنـابـرايـن , اسـتفاده از لباس هاى تازه , استفاده از بوى خوش , زينت دادن سر و صورت به هنگام مـسـجد رفتن يكى از مصاديق « زينت » در آيه شريفه است كه امرى مطلوب ونيكو شمرده شده است .اما همين امر مستحب كه اين قدر تأكيد شده است در مورد زنان روا نيست .
چون آرايش زنان بايد بـراى شـوهـران شـان باشد و بيرون از خانه سبب تحريك بيگانگان مى گردد و پرهيز از اين كار از خواسته هاى در خور توجه دين اسلام است . رسول خدا(صلى اللّه عليه وآله و سلم) در اين باره مى فرمايد: (اذا شهدت احدا كن المسجد فلا تمس طيبا).( صحيح مسلم 4: 162 ) هنگامى كه يكى از شما ـ زنان ـ قصد مسجد كرد نبايد از بوى خوش استفاده نمايد. در نـتـيـجه , اين كه گفته شد شايسته نيست زنان از بوى خوش استفاده كنند يا خود رابيارايند, بدين منظور است كه بهانه اى بارى وسوسه نامحرمان نگردد و گرنه اگر جايى فقط زنان باشند و يـا مـسجدى فقط براى زنان باشد و راه آمد و شدشان ويژه زنان در نظرگرفته شده باشد, معلوم نـيـسـت كـسـى آن را ناروا بداند و يا در خانه هم زنى كه تنها براى خرسندى شوهر خود را آرايش مى كند نه فقط گناه نيست كه مستحب هم هست .
5ـ عدم اختلاط زن و مرد در مسجد : در تاريخ آمده : پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) دستور داد كه در آمد و شد زنان رااز مردان جدا سازند. روزى اشاره به يكى از درها كرد و فرمودند: ((لو تركنا هذا الباب للنساء... )). (سنن ابى داود 1: 156/571) « خوب است اين در را به بانوان اختصاص دهيم ». در كتاب كافى آمده است : پـيـغـمـبـر اكرم (صلی الله علیه واله) دستور داد كه شب هنگام كه نماز تمام مى شود مردها بعد از زن هاخارج شوند. (سنن ابى داود 1: 571) و نيز درباره خروج مردان و زنان از مسجد و رفت و آمد در كوچه ها فرموده است : مردان از وسط و زنان از كنار كوچه يا خيابان بروند. (كافى ج 5 ص 518) در سنن ابى داود آمده است : روزى رسـول خدا(صلی الله علیه واله) دربيرون مسجد بود. ديد مردان و زنان با هم از مسجد بيرون آمدند. رو به زن ها كرد و فرمود: بهتر است صبر كنيد مردان بروند و بعدشما . (سنن ابى داود ج2ص 658) به همين دلايل فقها فتوا به كراهت اختلاط زنان و مردان داده اند. مرحوم آية اللّه سيد محمد كاظم طباطبائى يزدى (قدس سره ) در عروة الوثقى فصل اول مسئله 49 مى گويد: ((يكره اختلاط الرجال بالنساء الا للعائز)). ((23)) ((مختلط شدن مردان و زنان مكروه است مگر در مورد پيرزنان )).
6ـ پرهيز از سخنان بلند و بيهوده : رسول خدا(صلی الله علیه واله) درباره پرهيز از بلند كردن صدا در مسجد فرموده اند: ((اذا فـعـلـت امـتي خمس عشرة خصلة حل بها البلاء قيل : يا رسول اللّه ما هن ؟ قال : ((اذاارتفعت الاصوات في المساجد)). (تحف العقول , ص 25) هـنگامى كه پانزده خصلت در ميان امت من رايج شود بلا بر آنان نازل خواهد شد. ازجمله آن ها اين است كه صداها را درمسجد بلند كنند. پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه واله) ضمن وصاياى خود به ابوذر فرموده اند: ((يا اباذر! الكلمة الطيبه صدقة و كل خطوة تخطوها الى الصلوة صدقة .
يا اباذر! من اجاب داعى اللّه و احـسـن عـمـارة مـساجد اللّه كان ثوابه من اللّه الجنة . فقلت كيف يعمرمساجد اللّه ؟ قال : لاترفع الاصـوات فـيـها و لايخاض فيها بالباطل و لايشترى فيها ولايباع و اترك اللغو مادمت فيها. فان لم تفعل فلا تلومن يوم القيامة الا نفسك )). (وسائل 3:507) اى ابوذر! سخن نيكو نوعى « صدقه » است و هر قدمى كه براى رفتن به نماز برمى دارى صدقه است . اى ابوذر! كسى كه دعوت الهى را بپذيرد و مساجد خدا را نيكو وآباد نگه دارد, ثواب و پاداش او از جـانـب خدا بهشت است . ابوذر عرض كرد: اى رسول خدا! چگونه بايستى مسجد را آباد نمود؟ رسول خدا(صلی الله علیه واله) فرمودند: آباد كردن مسجد به اين است كه صداها در آن بلند نشود, در آن گفت و گـوهـاى بـاطـل و بيهوده نشود. از خريدو فروش در آن خود دارى شود و تا وقتى كه در مسجد هـستى از سخنان بيهوده بپرهيز واگر اين امر را رعايت نكردى در روز قيامت كسى جز خودت را مورد ملامت و سرزنش قرار مده. وقـتـى كـه شـاءن مسجد تا اين اندازه بلند است و رسول خدا (صل اللّه عليه وآله وسلم )مردم را از گـفـتـن حـرف هاى بيهوده و غير عبادت باز مى دارد بر مسلمانان است كه حرمت مسجد را نگه دارند و حتى از پرداختن به امور دنيا بپرهيزند. به ويژه زنان كه نبايد صداى آنان را نامحرم بشنود. در حـقـيقت با بلند كردن صداى خود به دو صورت به گناه مى افتند. نخست اين كه , حرف زدن مذموم خدا است و ديگر اين كه صداى شان به گوش بيگانه مى رسد. حضرت على (علیه السلام) طى حديثى در اين باره فرمود: ((يـأتي في آخر الزمان قوم يأتون المساجد فيقعدون حلقا ذكرهم الدنيا و حب الدنيا. لاتجالسوهم فليس للّه فيهم حاجة )). (وسائل 3: 493) در آخر زمان مردمى مى آيند كه در مساجدحضور پيدا مى كنند و تشكيل جلسه مى دهند اما از دنيا و دوستى آن سخن مى گويند , شما با چنين افرادى همنشينى نكنيد (چون ) خداوند كارى به آنها ندارد . روزى فـرا مـى رسـد كه مردم به مسجد مى آيند و گردهم مى نشينند و يگانه هم شان دنيا است و سخن گفتن در آن خصوص . با اينان ننشينيد كه خداوند آنان را آزاد گذاشته است .
امام صادق(علیه السلام) از امام باقر(علیه السلام) نقل ميكند كه فرمود:
«كان رسولُاللّهِ(صلی الله علیه واله) يَسْمَعَ صَوْتَ الصّبي وَ هُوَ يَبْكي وَ هُوَ فِيالصّلاةِ فَيُخَفّفُالصَّلاةَ أنْ تعبَر اُمّه (تصير اليه خ ل)».17 «رسول خدا(صلی الله علیه واله) هنگام خواندن نماز جماعت صداي گريه طفلي را شنيد كه مادرش او را با خود به مسجد آورده بود. آن حضرت نماز را كوتاه كرد تا مادرش سراغ فرزند رود.» و در روايت ديگري آمده است: روزي رسول خدا(صلی الله علیه واله) نماز صبح را با كوتاهترين سوره خواند. اصحاب از او پرسيدند اي رسول خدا(صلی الله علیه واله)! چه اتفاقي افتاده كه نماز را سريع تمام كرديد. آن حضرت در پاسخ فرمود:
«إني سَمِعْتُ صوتَ صبيّ في صفِّ النِساءِ».18 «من صداي طفلي را در صف زنان شنيدم».
حضرت علي(علیه السلام) نيز در همين زمينه ميفرمايد:
«كُنَّ النّساءُ يُصلّينَ مَعَ النّبي(صلی الله علیه واله) فَكُنَّ يؤمرْنَ أنْ لا يَرْفَعْنَ رُؤسَهُنَّ قَبْلَ الرِّجالِلِضيقِ الاُزُرِ».19 «زنان در عصر پيامبر(صلی الله علیه واله) نماز را با پيامبر(صلی الله علیه واله) به جاي ميآوردند. به زنان دستور داده شده بود كه چون لباس مردان كوتاه بود قبل از مردان سر از سجده برندارند».
در باره شأن نزول آيه شريفه دستور حجاب20 آمده است:
«در عصر رسول خدا(صلی الله علیه واله) زنان به منظور اقامه نماز به مسجد ميرفتند و گروهي از منافقان اوايل شب كه هوا تازه تاريك ميشد در كوچهها و معابر مزاحم آنان ميشدند و بعد مدعي ميشدند كه ما نميدانستيم اين زن كنيز است يا آزاد (چون براي كنيزان پوشاندن سر واجب نبود)21 لذا خداوند اين آيه را نازل فرمود و به رسول خدا(صلی الله علیه واله) دستور داد كه به همسران و دختران خود و زنان مؤمنين بگويد كه بدون جلباب و روسري و پوشش كامل از خانه خارج نشوند. پس از نزول اين آيه، زنان انصار با لباس سياه و بلند و با حجاب كامل در نماز جماعت حاضر ميشدند».22
الف) آثار عبادي حضور زنان در مساجد
«أنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ أحَدا».4 «مساجد از آن خدا است پس هيچ كس را با خدا نخوانيد.» مرحوم طبرسي براي كلمه «مساجد» چند معنا ذكر نموده است. يكي از آن معاني اين است كه بگوييم مراد از «مساجد» در آيه شريفه تمام مكانهايي است كه در آنجا براي خداوند عبادت و پرستش ميشود.5 در سوره اعراف آمده است:
«وَ أقيمُوا وُجوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوه مُخلِصينَ لَهُ الدّين كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ».6 «توجه خود را هنگام عبادت در هر مسجدي به سوي او كنيد و دين خود را براي او خالص كنيد همچنان كه در آغاز شما را آفريد بار ديگر در رستاخيز باز ميگرديد».
بنابراين، در قرآن كريم هر جا كه از مسجد نامي برده شده جنبه عبادي آن مدّ نظر قرار گرفته است. در روايات نيز به جنبههاي عبادي آن توجه بيشتر شده، و اين نشان دهنده آن است كه اولياء دين(علیهم السلام) بر جنبههاي عبادي مسجد تأكيد فراواني داشتند.
رسول خدا(صلی الله علیه واله) در اين باره ميفرمايد:
«كُلُّ جُلُوسٍ فِي الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إلاّ ثلاَثةٌ: قرائةُ مُصلٍّ، أوْ ذِكرُ اللّهِ، أوْ سائِلٌ عَنْ عِلْمٍ».7 «هر گونه نشستني در مسجد بيهوده است، مگر اين كه براي سه كار باشد: خواندن قرآن، خدا را ياد كردن و يا دانش اندوختن».
رسول خدا(صلی الله علیه واله) در جاي ديگر فرمود: «إنَّما نُصِبَتِ الْمَساجِدُ لِلْقُرآنِ».8 «مساجد را براي قرآن خواندن ساختهاند». با توجّه به اين روايات و آيات شريفه يكي از آثار حضور و شركت زنان در مساجدن استفاده و بهرهوري از اعمال عبادي در اين مكان مقدس است. اگر بانوان با رعايت شرايط در اين مكانهاي الهي وارد شوند ميتوانند از اجر و پاداش عبادت كنندگان واقعي در مساجد برخوردار شوند.
ب) آثار علمي حضور زنان در مساجد
حضرت علي(علیه السلام) در يكي از سخنان خود بهرهبرداري از علم و دانش را يكي از نتايج و آثار رفتن به مسجد ذكر ميكند و ميفرمايد:
«مَن اخْتَلَفَ إلي الْمَسْجِدِ أصابَ إحْديَ الثَّمانِ: أخاًمستفاداً في اللّهِ، أوْ عِلْما مُسْتَطْرِفا، أوْ آيةً مُحْكَمَةً، أوْ يَسمَعُ كَلِمةً تدُلُّ علي هُديً، أوْ رَحْمةً مُنْتَظِرةً، أوْ كَلِمَةً تَرُدُّهُ عَن رِدي، أوْ يترُك ذَنْبا خَشْيَةً أوْ حَياءً».9 * مسجد علاوه بر جنبههاي ديني و فرهنگي به عنوان يك سنگر و نهاد سياسي در جامعه اسلامي مطرح است. حضور زنان در مساجد ميتواند يكي از جلوههاي سياسي اين قشر عظيم در جامعه باشد.
«كسي كه به مسجد برود يكي از منافع هشتگانه نصيبش خواهد شد: برادران ارزشمندي پيدا ميكند؛ يا با علم و دانش روز آشنا ميشود؛ يا عقايد خود را بر دليل و برهان استوار ميسازد؛ يا سخناني كه موجب هدايتش شود ميشنود؛ يا رحمت الهي شامل حالش ميگردد؛ يا از پندهايي كه او را از گناه باز ميدارد بهرهمند ميشود؛ يا به خاطر حيا و آبروي خويش يا ترس از خدا ترك گناه مينمايد».
حضرت(علیه السلام) با اين بيان گويا و رساي خود ميفهماند كه مسجد يكي از مراكزي بايد باشد كه مسائل اسلامي و ديني و موعظه حسنه در آن واقع شود تا هر كسي به اين خانه مقدس رفت و آمد ميكند علاوه بر بهره عبادي از مسائل ديني و اسلامي نيز بهرهمند ميشود. امروزه كه درهاي مساجد بر روي همگان گشوده است و به مناسبتهاي گوناگون در آنها سخنرانيها صورت ميپذيرد و علوم اسلامي تبليغ ميشود زنان ميتوانند با حضور خود بهرههاي فراواني ببرند كه هم پاداش تحصيل علم بر آن مترتب شود و هم ثواب حضور در مسجد.
اهميّت رفتن به مسجد براي فراگيري علم و دانش به اندازهاي است كه بعضي از فقها رفتن زنان را به مسجد جهت فراگيري مسائل اسلامي واجب دانستهاند و گفتهاند:
«اگر راهي براي يادگرفتن مسائل اسلامي جز از طريق رفتن به مسجد وجود ندارد واجب است (زنان) به مسجد بروند».
ج) آثار سياسي حضور زنان در مسجد
حضور زنان در مساجد، بيانگر حضور فعال آنان در جامعه اسلامي و مجامع ديني و مذهبي است. زنان با حضور خود در مساجد، وحدت و همبستگي در سطح اجتماع را به ارمغان ميآورند. در برخي روايات كساني كه بعد از شنيدن اذان بدون عذر از مسجد خارج ميشوند «منافق» خوانده شدهاند. رسول گرامي اسلام(صلی الله علیه واله) جهت حفظ انسجام و همبستگي و اجتناب از هرگونه تفرقه و پراكندگي فرمود:
«مَنْ سَمِعَ النّداءَ فِي الْمَسْجِدِ فَخَرجَ مِنْ غَيْرِ عِلّةٍ فَهُوَ مُنافِقٌ إلاّ أنْ يُريدَ الرُّجُوع إلَيْهِ».10 «كسي كه در مسجد صداي اذان را بشنود و بدون علت از مسجد خارج شود منافق است جز اينكه قصد برگشت به مسجد را داشته باشد» .
از صدر اسلام تا كنون مسجد به عنوان كانون طرح مسائل سياسي مطرح بوده است. و عدم حضور زنان آنان را از آگاهي نسبت به بسياري از مسائل مهم سياسي كشور و جهان اسلام محروم ميكند.
د) آثار معنوي حضور زنان در مساجد
آن كه در مسجد مأوي ميكند و با خدا به راز و نياز ميپردازد و شيرينترين گفتارش را كلام او ميداند، لابد اجري دارد و سزاوار بزرگداشت كه بنا بر حديث فوق خداوند در بهشت برايش خانهاي در نظر ميگيرد و اين بهترين پاداشي است كه يك بنده ميتواند توقع داشته باشد.
* حضور زنان در مسجد براي انجام نماز جماعت در عصر رسول خدا(صلی الله علیه واله) از مسلّمات تاريخ است.
و نيز اصولاً كسي كه اراده مسجد ميكند و به آن سو گام برميدارد يك نورانيت در او پديد ميآيد كه ما با ديدگان عادي قادر به درك آن نيستيم. و اگر فرض كنيم كسي كه كار خيري انجام ميدهد و يا دستگيري از درماندهاي ميكند، يك حالت شادابي و رضايت وجدان به او دست ميدهد؛ به همان اندازه كه يك گناه كار با گناه خود احساس افسردگي و نگراني در او پديد ميآيد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «آن كه به سوي مسجد برود و گامهايي كه بر ميدارد آن اندازه مبارك است كه زمين و هفت زمين بر او تسبيح ميكنند».12 شيخالرئيس ابوعليسينا براي ابوسعيد ابوالخير نوشت كه چه لزومي دارد مردم همه در مسجد اجتماع كنند با اينكه، خداوند از رگ گردن به انسان نزديكتر است،13 هر جا كه باشي اگر رابطهات با خدا برقرار سازي نتيجه خواهي گرفت.
ابوسعيد در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در يك جا روشن باشد اگر يكي از آنها خاموش شده چراغهاي ديگر روشن است. ولي اگر همان چراغها هر كدام در اطاق دربستهاي باشد، اگر يكي از چراغها خاموش شود آن اطاق تاريك ميگردد. انسانها نيز اينگونهاند. بعضي گنهكار هستند؛ اگر تنها باشند شايد موفق به فيوضات و بركات نور الهي نشوند؛ ولي اگر در اجتماع باشند شايد خداوند به بركت وجود بعضي ديگر، افراد اجتماع آنان را نيز مشمول فيوضات و بركاتش قرار دهد.14
ه) آثار اخلاقي و تربيتي حضور زنان در مسجد
از جمله اين سخن امام صادق(علیه السلام)كه فرمود: «مَا اجْتَمَعَ أرْبَعةُ رهطٍ قطّ علي أمرٍ واحدٍ فدعوا اللّهِ عزّوجلّ إلاّ تفرقوا عن إجابة».15 «هيچگاه چهار نفر با هم اجتماع نكردهاند كه براي مطلبي به درگاه خدا دعا كنند جز اينكه با اجابت آن دعا از هم جدا شدهاند».
امام صادق(علیه السلام) در حديث ديگري فرمود: «كانَ أبي إذا حَزَنَهُ أمْرٌ جَمَعَ النّساء والصّبيان ثمّ دعا وَ أمّنوا».16 «هرگاه پيشآمدي پدرم را غمناك ميكرد زنان و كودكان را جمع ميكرد، سپس دعا مينمود و آنها آمين ميگفتند».
شرايط حضور زنان در مساجد
2ـ رعايت پوشش اسلامى : خداوند خطاب به رسول خدا(صلی الله علیه واله ) مى فرمايد: ((يـا ايـهـا النبى قل لازواجك و بناتك و نساء المؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن ذلك ادنى ان يعرفن فلايؤذين و كان اللّه غفورا رحيما)). (احزاب /59) اى پيغمبر به همسران و دخترانت و به زنان مؤمنين بگو كه جلباب هاى (روسرى هاى )خويش را بـه خـود نزديك سازند. اين كار براى اينكه شناخته شوند و مورد اذيت قرارنگيرند نزديكتر است و خدا آمرزنده و مهربان است. آنـچـه از ايـن آيـه شـريفه استفاده مى شود اين است كه , زنان بايد رفتارشان به گونه اى باشد كه وقـارشـان حـفظ شود. زن مسلمان بايد آن چنان در ميان مردم رفت و آمد كند كه علايم عفاف و سنگينى و پاكى از آن هويدا باشد و با اين صفت شناخته شود.
3ـ در بين راه خانه و مسجد توقف نكنند: ائمه معصوم (علیهم السلام) توقف بيهوده در مسجد را مذموم شمرده اند تا چه رسد به اين كه در بين راه توقف بيهوده داشته باشند. پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه واله) خطاب به ابوذر مى فرمايد: ((يـا ابـاذر! كـل جـلـوس فـى الـمـسـجد لغو الا ثلاثه : قرائة مصل او ذاكر اللّه تعالى اومسائل من علم )). (وسائل 3: 86/ , بحار 77: 86) هر جلوسى در مسجد لغو و بيهوده است مگر اين كه براى سه كار باشد: خواندن قرآن ,ذكر خدا و كسب انش . بـنـابـرايـن , تـوقف بيهوده در مسجد و خارج از مسجد از ديدگاه روايات اهل بيت (علیهم السلام) مذموم شمرده شده است . در صحيح بخارى از عايشه نقل شده است : ((ان رسـول اللّه (صلی الله علیه واله) كـان يـصـلـي الصبح بغلس فينصرفن نساء المؤمنين لايعرفن من الغلس او لايعرف بعضهن بعضاو)). (صحيح بخارى 408) در حديث ديگر از عايشه آورده است : ((ان كـان رسـول اللّه (صلی الله علیه واله) لـيـصـلـي الـصـبـح فينصرف النساء متلفعات بمروطهن مايعرفن من الغلس )). هم چنين در كتاب ((لؤلؤ و مرجان )) به نقل از عايشه آمده است : ((كـن نساء المؤمنات يشهد مع رسول اللّه صلاة الفجر متلفعات بمروطهن , ثم ينقلبن الى بيوتهن حين يقضين الصلاة لايعرفهن اءحد من الغلس )). (اللؤلو و المرجان 1: 137/باب 40)
4ـ استفاده نكردن از بوى خوش و آرايش: يـكـى از آداب مـسـجـد, زيـنـت كـردن بـه هنگام مسجد رفتن است . قرآن كريم در سوره اعراف مى فرمايد: ((يا بنى آدم ! خذوا زينتكم عند كل مسجد)). (اعراف 31) اى فرزندان آدم ! زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد به همراه داشته باشيد. در روايات وارد شده است كه به هنگام رفتن به مسجد لباس هاى نو و زيباى خود رابپوشيد. در عروه آمده است : ((يستحب التطيب و لبس الثياب الفاخر عند التوجه الى المسجد)). (عروه الوثقى 1:426) مستحب است به هنگام رفتن به مسجد از بوى خوش و لباسهاى تازه استفاده كند. و هم چنين در احوالات امام حسن مجتبى (علیه السلام) آمده است : ((وقـتـى بـه نماز بر مى خواست بهترين لباس هاى خود را مى پوشيد. علت را پرسيدند, آن حضرت فرمودند: (ان اللّه جميل يحب الجمال فاتجمل لربي و هو يقول : خذوا زينتكم عند كل مسجد. فاحب أن ألبس أجود ثيابي).(مجمع البیان ج1 ص 412) خدا زيباست و زيبايى را دوست دارد. من براى خدايم خود را آراسته مى كنم , چون او مى گويد: زينت خود را نزد هر نمازى به تن كنيد و من دوست دارم كه بهترين لباسم را بپوشم . بـنـابـرايـن , اسـتفاده از لباس هاى تازه , استفاده از بوى خوش , زينت دادن سر و صورت به هنگام مـسـجد رفتن يكى از مصاديق « زينت » در آيه شريفه است كه امرى مطلوب ونيكو شمرده شده است .اما همين امر مستحب كه اين قدر تأكيد شده است در مورد زنان روا نيست .
چون آرايش زنان بايد بـراى شـوهـران شـان باشد و بيرون از خانه سبب تحريك بيگانگان مى گردد و پرهيز از اين كار از خواسته هاى در خور توجه دين اسلام است . رسول خدا(صلى اللّه عليه وآله و سلم) در اين باره مى فرمايد: (اذا شهدت احدا كن المسجد فلا تمس طيبا).( صحيح مسلم 4: 162 ) هنگامى كه يكى از شما ـ زنان ـ قصد مسجد كرد نبايد از بوى خوش استفاده نمايد. در نـتـيـجه , اين كه گفته شد شايسته نيست زنان از بوى خوش استفاده كنند يا خود رابيارايند, بدين منظور است كه بهانه اى بارى وسوسه نامحرمان نگردد و گرنه اگر جايى فقط زنان باشند و يـا مـسجدى فقط براى زنان باشد و راه آمد و شدشان ويژه زنان در نظرگرفته شده باشد, معلوم نـيـسـت كـسـى آن را ناروا بداند و يا در خانه هم زنى كه تنها براى خرسندى شوهر خود را آرايش مى كند نه فقط گناه نيست كه مستحب هم هست .
5ـ عدم اختلاط زن و مرد در مسجد : در تاريخ آمده : پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) دستور داد كه در آمد و شد زنان رااز مردان جدا سازند. روزى اشاره به يكى از درها كرد و فرمودند: ((لو تركنا هذا الباب للنساء... )). (سنن ابى داود 1: 156/571) « خوب است اين در را به بانوان اختصاص دهيم ». در كتاب كافى آمده است : پـيـغـمـبـر اكرم (صلی الله علیه واله) دستور داد كه شب هنگام كه نماز تمام مى شود مردها بعد از زن هاخارج شوند. (سنن ابى داود 1: 571) و نيز درباره خروج مردان و زنان از مسجد و رفت و آمد در كوچه ها فرموده است : مردان از وسط و زنان از كنار كوچه يا خيابان بروند. (كافى ج 5 ص 518) در سنن ابى داود آمده است : روزى رسـول خدا(صلی الله علیه واله) دربيرون مسجد بود. ديد مردان و زنان با هم از مسجد بيرون آمدند. رو به زن ها كرد و فرمود: بهتر است صبر كنيد مردان بروند و بعدشما . (سنن ابى داود ج2ص 658) به همين دلايل فقها فتوا به كراهت اختلاط زنان و مردان داده اند. مرحوم آية اللّه سيد محمد كاظم طباطبائى يزدى (قدس سره ) در عروة الوثقى فصل اول مسئله 49 مى گويد: ((يكره اختلاط الرجال بالنساء الا للعائز)). ((23)) ((مختلط شدن مردان و زنان مكروه است مگر در مورد پيرزنان )).
6ـ پرهيز از سخنان بلند و بيهوده : رسول خدا(صلی الله علیه واله) درباره پرهيز از بلند كردن صدا در مسجد فرموده اند: ((اذا فـعـلـت امـتي خمس عشرة خصلة حل بها البلاء قيل : يا رسول اللّه ما هن ؟ قال : ((اذاارتفعت الاصوات في المساجد)). (تحف العقول , ص 25) هـنگامى كه پانزده خصلت در ميان امت من رايج شود بلا بر آنان نازل خواهد شد. ازجمله آن ها اين است كه صداها را درمسجد بلند كنند. پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه واله) ضمن وصاياى خود به ابوذر فرموده اند: ((يا اباذر! الكلمة الطيبه صدقة و كل خطوة تخطوها الى الصلوة صدقة .
يا اباذر! من اجاب داعى اللّه و احـسـن عـمـارة مـساجد اللّه كان ثوابه من اللّه الجنة . فقلت كيف يعمرمساجد اللّه ؟ قال : لاترفع الاصـوات فـيـها و لايخاض فيها بالباطل و لايشترى فيها ولايباع و اترك اللغو مادمت فيها. فان لم تفعل فلا تلومن يوم القيامة الا نفسك )). (وسائل 3:507) اى ابوذر! سخن نيكو نوعى « صدقه » است و هر قدمى كه براى رفتن به نماز برمى دارى صدقه است . اى ابوذر! كسى كه دعوت الهى را بپذيرد و مساجد خدا را نيكو وآباد نگه دارد, ثواب و پاداش او از جـانـب خدا بهشت است . ابوذر عرض كرد: اى رسول خدا! چگونه بايستى مسجد را آباد نمود؟ رسول خدا(صلی الله علیه واله) فرمودند: آباد كردن مسجد به اين است كه صداها در آن بلند نشود, در آن گفت و گـوهـاى بـاطـل و بيهوده نشود. از خريدو فروش در آن خود دارى شود و تا وقتى كه در مسجد هـستى از سخنان بيهوده بپرهيز واگر اين امر را رعايت نكردى در روز قيامت كسى جز خودت را مورد ملامت و سرزنش قرار مده. وقـتـى كـه شـاءن مسجد تا اين اندازه بلند است و رسول خدا (صل اللّه عليه وآله وسلم )مردم را از گـفـتـن حـرف هاى بيهوده و غير عبادت باز مى دارد بر مسلمانان است كه حرمت مسجد را نگه دارند و حتى از پرداختن به امور دنيا بپرهيزند. به ويژه زنان كه نبايد صداى آنان را نامحرم بشنود. در حـقـيقت با بلند كردن صداى خود به دو صورت به گناه مى افتند. نخست اين كه , حرف زدن مذموم خدا است و ديگر اين كه صداى شان به گوش بيگانه مى رسد. حضرت على (علیه السلام) طى حديثى در اين باره فرمود: ((يـأتي في آخر الزمان قوم يأتون المساجد فيقعدون حلقا ذكرهم الدنيا و حب الدنيا. لاتجالسوهم فليس للّه فيهم حاجة )). (وسائل 3: 493) در آخر زمان مردمى مى آيند كه در مساجدحضور پيدا مى كنند و تشكيل جلسه مى دهند اما از دنيا و دوستى آن سخن مى گويند , شما با چنين افرادى همنشينى نكنيد (چون ) خداوند كارى به آنها ندارد . روزى فـرا مـى رسـد كه مردم به مسجد مى آيند و گردهم مى نشينند و يگانه هم شان دنيا است و سخن گفتن در آن خصوص . با اينان ننشينيد كه خداوند آنان را آزاد گذاشته است .
حضور زنان در مسجد در روزگار پيامبر(صلی الله علیه واله)
امام صادق(علیه السلام) از امام باقر(علیه السلام) نقل ميكند كه فرمود:
«كان رسولُاللّهِ(صلی الله علیه واله) يَسْمَعَ صَوْتَ الصّبي وَ هُوَ يَبْكي وَ هُوَ فِيالصّلاةِ فَيُخَفّفُالصَّلاةَ أنْ تعبَر اُمّه (تصير اليه خ ل)».17 «رسول خدا(صلی الله علیه واله) هنگام خواندن نماز جماعت صداي گريه طفلي را شنيد كه مادرش او را با خود به مسجد آورده بود. آن حضرت نماز را كوتاه كرد تا مادرش سراغ فرزند رود.» و در روايت ديگري آمده است: روزي رسول خدا(صلی الله علیه واله) نماز صبح را با كوتاهترين سوره خواند. اصحاب از او پرسيدند اي رسول خدا(صلی الله علیه واله)! چه اتفاقي افتاده كه نماز را سريع تمام كرديد. آن حضرت در پاسخ فرمود:
«إني سَمِعْتُ صوتَ صبيّ في صفِّ النِساءِ».18 «من صداي طفلي را در صف زنان شنيدم».
حضرت علي(علیه السلام) نيز در همين زمينه ميفرمايد:
«كُنَّ النّساءُ يُصلّينَ مَعَ النّبي(صلی الله علیه واله) فَكُنَّ يؤمرْنَ أنْ لا يَرْفَعْنَ رُؤسَهُنَّ قَبْلَ الرِّجالِلِضيقِ الاُزُرِ».19 «زنان در عصر پيامبر(صلی الله علیه واله) نماز را با پيامبر(صلی الله علیه واله) به جاي ميآوردند. به زنان دستور داده شده بود كه چون لباس مردان كوتاه بود قبل از مردان سر از سجده برندارند».
در باره شأن نزول آيه شريفه دستور حجاب20 آمده است:
«در عصر رسول خدا(صلی الله علیه واله) زنان به منظور اقامه نماز به مسجد ميرفتند و گروهي از منافقان اوايل شب كه هوا تازه تاريك ميشد در كوچهها و معابر مزاحم آنان ميشدند و بعد مدعي ميشدند كه ما نميدانستيم اين زن كنيز است يا آزاد (چون براي كنيزان پوشاندن سر واجب نبود)21 لذا خداوند اين آيه را نازل فرمود و به رسول خدا(صلی الله علیه واله) دستور داد كه به همسران و دختران خود و زنان مؤمنين بگويد كه بدون جلباب و روسري و پوشش كامل از خانه خارج نشوند. پس از نزول اين آيه، زنان انصار با لباس سياه و بلند و با حجاب كامل در نماز جماعت حاضر ميشدند».22
پي نوشت :
1ـ إنّ بيوتي فيالأرض المساجد. وسائل الشيعه، ج3، ص557.
2ـ المساجد انوار الله. مستدرك وسائل ج3، ص448.
3ـ المساجد سوق من أسواق الآخرة. مستدرك الوسائل، ج3، ص361.
4ـ سوره جن، آيه 18.
5ـ مجمع البيان، ج5، ص372.
6ـ اعراف، آيه 29.
7ـ بحارالانوار، ج77، ص86؛ وسائل الشيعه، ج3، ص86.
8ـ وسائل الشيعه، ج3، ص492.
9ـ همان، ص480 و من لايحضره الفقيه ج1، ص237.
10ـ وسائل الشيعه، ج3، ص481.
11ـ همان.
12ـ همان، ص482.
13ـ «و نحن اقرب اليه من حبل الوريد» سوره ق آيه 16.
14ـ داستانها و پندها، ج9، ص58.
15ـ وسائل الشيعه، ج 4، ص1143.
16ـ همان، باب 39.
17ـ همان، ج5، ص47.
18ـ المسند الجامع، ج6، ص227.
19ـ وسائل الشيعه، ج5، ص413.
20ـ احزاب، آيه 59.
21ـ تبيان، ج8، ص361.
22ـ مجمعالبيان، ج4، ص370.
