تجارت در ایران ایلخانی- تیموری

مغولان از دیرباز به اهمیت تجارت برای رفع نیازهایشان و فروش فرآورده‌های عشیره‌ای خود پی برده بودند. چنگیزخان (حکـ: 549-624) وضع بسیار مناسبی برای فعالیت بازرگانان به وجود آورد، از جمله امنیت کامل آنان را در امور بازرگانی تضمین کرد. (1) یکی از علل هجوم چنگیز به ایران، وجود بحران تجاری در غرب آسیا، یعنی زیستگاه مغولان، بود. (2) به زعم ایوری (3) در کشمکش میان محمد خوارزمشاه (حکـ: 596- 617) و کوچلوک خان بر سر منطقه‌ای که به قراختائیان تعلق داشت، جاده‌ی ابریشم مسدود شد و وضع آشفته‌ای در کاشغر به وجود آمد که در تجارت شرق و غرب ایجاد وقفه کرد. این بحران سبب شد که بازرگانان مسلمان عملاً راه عزیمت چنگیز را به سوی غرب هموار کنند. چنگیز با ایجاد کردن «یام» (پاسدارخانه)هایی، کاروان‌های تجاری را حمایت می‌کرد و نیز نیروهای خبریاب خود را در کسوت بازرگانان به اطراف می‌فرستاد. (4) منکوقاآن نیز به بازرگانان توجهی خاص داشت، چنانکه زیانی را که در ناامنی دوران توراکیناخاتون به بازرگانان رسیده بود (حدود «پانصدهزار بالش نقره»)، جبران کرد. (5)
هجوم مغولان به ایران بر تجارت اثری دوسویه گذاشت؛ از سویی شهرهای بزرگ تجاری ایران در آغاز سده‌ی هشتم بار دیگر واسطه‌ی برقراری پیوندهای بازرگانی شرق و غرب شد، زیرا در پی آن فتوحات، ایران از نظر سیاسی به کشورهای آسیای مرکزی و شرقی نزدیک گردید و عملاً به عنوان دروازه‌ی اروپا، در تجارت کل امپراتوری مغول اهمیت یافت. افزون بر این، با سقوط عباسیان مرکز فعالیت‌های بازرگانی تغییر کرد، و اگرچه بغداد هنوز شهر مهم تجاری بود، ولی تبریز در سده‌ی هشتم از لحاظ بازرگانی بر تمام شهرهای ایران و نیز بغداد برتری یافت. (6) از سوی دیگر هجوم مغولان، بر تجارت ایران ضربه‌ی شدیدی وارد کرد و به رغم بازسازی سریع ساختار اقتصادی، شکوفایی اقتصادی که در شهرهای بزرگ ایران در دوران پیش از مغول وجود داشت، تجدید نشد. یکی از پدیده‌های عام اقتصاد ایران در دوره‌ی ایلخانان، رکود اقتصاد کالایی (7) و رشد اقتصاد طبیعی (8) بود، هرچند اقتصاد کالایی در نواحی مجاور راه‌های کاروان‌رو اصلی و در شهرهای بزرگ ادامه داشت. (9)
برخی از شهرهای ایران که در پی هجوم مغولان دچار رکود اقتصادی شده بودند، پس از اصلاحات غازان (حکـ: 694- 703) رونق یافتند و پیشرفت کردند. در مجموع، شهرهایی که در مسیر راه‌های کاروانی و مسیر حمل و نقل کالاها بودند، بارکده و انبار کالا به شمار می‌آمدند و کارشان معامله‌ی کالا و تجارت بین‌المللی بود؛ شهرهایی چون تبریز، مراغه، همدان، قزوین، اصفهان، شیراز و نیشابور چنین نقشی داشتند. (10) جزیره‌ی هرموز/ هرمز نیز در نتیجه‌ی دادوستد کالاهای ایرانی و عربی و اروپای غربی و چینی و هندی به بازاری بین‌المللی تبدیل شد. (11)
با وجود نرخ بالای مالیات بازرگانی مغولان (تَمغا)، این شهرها با درآمدی که از صادرات کالا و حمل و نقل کالاها به دست می‌آوردند، توانستند به رشد و شکوفایی اقتصادی دست یابند، اما رونق این مراکز دوام چندانی نداشت و با تغییریافتن راه‌های بازرگانی، این شهرها نیز اهمیت خود را از دست دادند.
با انقراض حکومت ایلخانان به تدریج اهمیت ایران در تجارت بین اروپا و خاور دور کم شد. تیموریان (حکـ: حـ 771-916) بیشتر به پیشرفت مراکز تجاری شرق ایران همچون سمرقند و هرات توجه داشتند، از این رو موقعیت ایران به عنوان حلقه‌ی اصلی در زنجیره‌ی تجارت شرق و غرب از نظر دورماند. بازشدن راه دریایی هند با عبور از دماغه‌ی امیدنیک در جنوب افریقا، از دیگر عواملی بود که از اهمیت ایران در بازرگانی جهانی کاست. درگیری‌های مکرر بین تیموریان و دولت‌های ترکمان در غرب و وضع متغیر این حکومت‌ها، مانع دیگری بر سر راه تجارت منطقه ایجاد کرد. (13)
در تِزوکات (14) که به تیمور نسبت داده شده، تاجران و قافله‌ساران طایفه‌ی دوازدهم جامعه‌اند. تیمور برای ایجاد زمینه‌های رونق بازرگانی، مانند تعمیر رباط‌ها و استقرار راهداران در راه‌ها، می‌کوشید. (15) وی در نامه‌ای به شارل ششم، پادشاه فرانسه، به ضرورت اعزام بازرگانان از هر دو سو و حفظ احترام آنان اشاره کرده است. (16) همچنین در مکاتبات دای مینک (پادشاه خَطا/ خَتا) و شاهرخ بر ضرورت و اهمیت بازرگانی میان دو حکومت تأکید شده است. (17) این حمایت‌ها سبب شد که بازرگانان در شهرها پایگاه استواری بیابند و بازرگانی بین‌المللی از چین تا سواحل دریای مدیترانه گسترش یابد که سهم بازرگانان ایرانی در آن بسیار بود. با این حال، برخلاف سده‌های بعد، تجارت در ایران چندان از ویژگی‌های ملی برخوردار نبود. (18)
شهر تبریز به سبب نزدیکی‌اش به مرز توانست همان وضع پیشین خود را در بازرگانی شرق و غرب حفظ کند. در دوره‌ی تیموریان فعالیت‌های تجاری از شرق و شمال به چین و اردوی زرین از طریق سمرقند و تا اندازه‌ای هرات صورت می‌گرفت. مسیر مهم دیگر نیز کابل و هند بود. (19) اما مراکز مهم تجاری تیموریان در شرق و غرب شهرهای سمرقند و سلطانیه بود. این دو شهر اقامتگاه و اردوگاه نظامی تیمور و میرانشاه (فرزند تیمور و حاکم غرب ایران) و به همین سبب کانون دادوستد بودند. بهره‌گیری از اردوبازارها که در دوران مغول رواج داشت، در زمان تیموریان و ترکمانان نیز ادامه یافت. (20)
کلاویخو از رونق نسبی بازرگانی در مناطقی که در مسیر خود دیده بود، سخن گفته است. او از چاپارخانه‌هایی که بین تبریز تا سمرقند بوده و در برخی از آنها تا یکصد و گاه دویست اسب وجود داشته، (21) همچنین از رونقِ کاروانسراها و اصطبل‌ها و مهمانخانه‌های بین راه سلطانیه تا نیشابور گزارش داده (همان، ص 185) و سلطانیه را از نظر بازرگانی از تبریز مهم‌تر دانسته و نوشته است که در تابستان کاروان‌های بزرگی از آناطولی و شام و بغداد به سلطانیه می‌رسد و این شهر مبالغ هنگفتی نصیب خزانه می‌کند. (22)
در این دوره هرات هم رفته‌رفته در نظام تجاری تیموریان سهمی عمده یافت. این شهر در سده‌ی هشتم مرکز اصلی تجارت بین اردوی زرین و خوارزم و هند و چین با سرزمین ایران بود و به تدریج محور بازرگانی در آسیای مرکزی شد. (23)
بعید نیست که تجارت دریایی ایران با هند و به طور کلی با شرق در دهه‌ی پایانی سده‌ی نهم به اوج خود رسیده باشد. در این زمان عثمانیان هنوز بر مصر و راه‌های ارتباطی میان ترکان و ایرانیان تسلط نداشتند تا بتوانند تجارت جنوب را در اختیار بگیرند. بابریان بر کل هند مسلط نشده بودند و پرتغالی‌ها هنوز در خلیج فارس استقرار نیافته بودند تا الگوی تجاری آسیا را برهم زنند. (24)
بعدها در پی تجزیه‌ی قلمرو تیموریان و انزوای فزاینده‌ی چین در پشت دیوار بزرگ و به قدرت رسیدن ازبکان در ماوراءالنهر، جریان تجارت ایران در محور شرق- غرب دچار رکود شد، ولی تجارت محلی در جنوب غربی آسیا و داد و ستد آنان با هند همچنان پررونق ماند. (25)

پی‌نوشت‌ها:

1. اشپولر، ص 429.
2. ایوری، ص 37.
3. ص 42-43.
4. ساندرز، ص 68.
5. جوینی، ج3، ص 83-85.
6. فراگنر (Fragner)، ص 524.
7. commodity economy
8. natural economy
9. پطروشفسکی، ص 513.
10. همان، ص 506.
11. همان جا.
12. همان، ص 507.
13. فراگنر، ص 526.
14. ص 214-216.
15. همان، ص 368.
16. اسناد و مکاتبات تاریخی ایران، ص 128.
17. همان، ص 134-135، 139.
18. فریه (Ferrier)، ص 426-427.
19. رومر (Roemer)، ص 133.
20. فریه، ص 415.
21. ص 164.
22. همان، ص 167، 170.
23. ر. ک. فریه، ص 416.
24. همان، ص 423.
25. همان‌جا.

منابع :
اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش.
برتولد اشپولر، تاریخ مغول در ایران، ترجمه‌ی محمود میرآفتاب، تهران 1365ش.
پیتر ایوری، «بررسی عوامل حمله‌ی چنگیزخان به ماوراءالنهر»، مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران، سال7، ش1 (مهر 1338).
تیمور گورکان، تزوکات تیموری، تحریر ابوطالب حسینی تربتی به فارسی، آکسفورد، 1773، چاپ افست تهران 1342ش.
عطاملک بن محمد جوینی، تاریخ جهانگشای، چاپ محمد عبدالوهاب قزوینی، لیدن 1911- 1937، 3ج، چاپ افست تهران [بی‌تا.].
جان جوزف ساندرز، تاریخ فتوحات مغول، ترجمه‌ی مسعود رجب‌نیا، تهران 1344ش.
روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، 1344 ش.
Ronald Ferrier, "Trade from the mid-l4th century to the end of the Safavidpcriod", in The Cambridge history of Iran. vol. 6,Cambridge 1986. Bert Fragner, "Social and internal economic affairs", in The Cambridge history of Iran. vol. 6, Cambridge 1986.
I. P. Petrushevsky, "The socio-economic condition of Iran under the Il-Jdians", in The Cambridge history of Iran. vol. 5, Cambridge 1968.
H. R. Roemer, "The successors of Timur", in The Cambridge history of Iran, vol. 6, Cambridge 1986.
منبع مقاله :
میرجلیلی، حسین ... [و دیگران]؛ (1389)، تجارت در جهان اسلام، مترجمان موسی احمدیان ... [و دیگران]، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اوّل