آثار دعا در فرهنگ اسلامي
نويسنده: آيت اله مصباح يزدي ( حفظه الله )
گرچه دعا در ظاهر درخواست رفع نيازهاي مادي و معنوي است، ولي در حقيقت اعتراف به بندگي، فقر و عجز انسان است در اين مقاله به بيان اثرات دعا پرداخته و خواهيم دانست دعا در زندگي انسان چه نقشي دارد. اثرات دعا را به دو دسته تقسيم مي کنيم.
برخي تصور کرده اند که اثر تربيتي دعا فقط از جهت تلقين به نفس است؛ يعني وقتي انسان مطالب خوبي را بر زبان مي آورد به خودش تلقين مي کند که بايد اين چنين باشد؛ مثلا با خواندن دعاي " مکارم الاخلاق " به نفس تلقين مي شود که بايد اخلاق خود را اصلاح کنيم، صفات خوب کسب کنيم و از صفات بد اجتناب ورزيم. اينان اثر تربيتي دعا را فقط در همين جنبه مي دانند و دعاهايي را که فاقد اين جنبه باشند، دعاهاي استعماري قلمداد مي کنند !
اين تصور ناشي از کوته بيني و شناخت ناقص نسبت به معارف اسلامي است. بزرگ ترين اثر دعا همان حقيقت عبادي است که در آن نهفته است؛ همان که موجب تکامل معنوي انسان و انسانيت او مي شود. البته ممکن است در بعضي از دعاها آثار تلقين به نفس و نظاير آن نيز وجود داشته باشد، اما اين آثار مانند حرکت آرواره ها به هنگام غذا خوردن است که در عين آنکه کار جويدن غذا را انجام مي دهد، خود نيز ورزش مي کند و از اين جهت تقويت مي شود. اين ورزش را نمي توان فايده حقيقي غذا خوردن دانست؛ فايده حقيقي غذا خوردن تأمين مواد لازم براي بدن است.
فايده حقيقي دعا نيز توجه به خدا و بندگي اوست. اين گونه آثار که گاهي بر بعضي از دعاها مترتب مي شود، فوايد بسيار ناچيزي است که در مقابل فايده اصلي چيزي به حساب نمي آيد. کمال انسان در اين است که فقر خود را نسبت به خدا درک کند و به اين حقيقت اعتراف کند. (1) تا انسان نسبت به اين واقعيت اعتراف نکند، فقر خود را به درستي نشناسد و به کمال انساني نائل نمي شود.
يکي از چيزهايي که موجب مي شود انسان به اين معرفت نزديک گردد يا معرفت او کامل شود، دعاست. دعا خود عبادت و تنها راه تکامل انسان نيز عبادت است. بنابراين، دعا يکي از راه هاي تکامل انسان است.
خداوند در آيه شريفه " الذين يستکبرون عن عبادتي..... " (2) مي فرمايد: " مرا بخوانيد تا شما را اجابت کنم. " سپس اضافه مي فرمايد:
محققا کساني که از بندگي من سرپيچي کنند و خود را بزرگ تر از آن بدانند که در مقابل عظمت الهي سر تعظيم فرود آورند و متکبرانه از عبادت من سرپيچي کنند، با ذلت و خواري وارد جهنم خواهند شد. دو جمله مذکور در آيه شريفه در حکم صغري و کبري است، دعا عبادت پروردگار است و هر که از عبادت خدا سر پيچي کند به عذاب دردناک و خوارکننده اي مبتلا خواهد شد. نتيجه آنکه هر که از دعا سرپيچي کند، به عذاب الهي گرفتار خواهد شد.
چنان که ذکر شد، فايده و اثر اصلي دعا همان تکامل معنوي انسان بر اثر بندگي و اعتراف به ذلت در مقابل خداوند است؛ اما بر دعا آثار فرعي و جنبي نيز مترتب است که به برخي از آنها اشاره مي شود:
عده اي به حضور امام صادق ( عليه السلام ) رسيدند و عرض کردند که چرا ما دعا مي کنيم، ولي مستجاب نمي گردد ؟ حضرت فرمودند: " براي اينکه شما کسي را مي خوانيد که او را نمي شناسيد. "(3)
اسامي مبارک خداوند که او را بدانها مي خوانيم (4) و مي ستاييم، همه سرشار از معاني متعدد است و تکرار آنها فوايد بسياري در بردارد که از جمله آن فوايد توجه به معاني آنها و تکميل معرفت انسان نسبت به خداوند است.
وقتي اسامي پروردگار را از قبيل رحمان، رحيم، سميع، بصير، منعم، غفور و غيره بر زبان جاري مي کنيم، توجه پيدا مي کنيم که پروردگاري مهربان، شنوا، بينا و آمرزنده داريم و در نتيجه به رحمت و آمرزش او اميدوار مي شويم. دعا کننده با تدبر و تعمق در اين صفات خود را مرتبط با خدايي مي بيند که هيچ چيزي در برابر قدرت او مشکل نيست. اصلا مشکل و آسان براي او مطرح نيست. اين مسئله اميد و نشاط تازه اي به شخصي که از همه جا نااميد شده مي دهد.
در اين مختصر، نيازي به تذکر تأثير اميد در حيات، نشاط، کار و تحمل شدايد نيست و نيز توجه به اين مطلب که او رفتار وگفتار ما را مي بيند و مي شنود موجب مي گردد که گوينده به انجام دادن عمل شايسته و پرهيز از گفتار و کردار زشت و تشويق شود. علاوه بر اين، برخي از دعاها يک دوره درس خداشناسي و توحيد در سطحي بسيار عالي است. دعاهايي نظير دعاي عرفه امام حسين ( عليه السلام ) دعاي صباح، دعاي ابوحمزه و دعاهاي بسيار ديگري که بويژه در صحيفه سجاديه آمده از اين قبيل است.
2- کسب اخلاق خدايي: در دستورات مذهبي و احاديث شريفه توصيه شده است که به اخلاق خدايي درآييد.
تخلقوا باخلاق الله. " (5)
دعا کننده از طريق دعاي خود سعي مي کند صفات خدايي را در خود ايجاد و تقويت نمايد و کوشش مي کند که همچنان که خدا را به صفاتي مانند مهرباني و گذشت متصف مي سازد، او نيز با ديگران مهربان و با گذشت باشد.
3-پاکي و پاکيزگي: پاکي لباس، حلال بودن غذاي دعا کننده و مباح بودن مکان، از آداب دعاست. پيامبر اکرم ( صلي الله عليه و آله و سلم ) مي فرمايند: " کسي که دوست دارد دعايش مستجاب شود، بايد خوراک و کسبش را پاکيزه کند. " (6)
وقتي دعا کننده مقيد گردد که از راه حرام ارتزاق نکند و کسب و کار ناروا نداشته باشد، به کمال معنوي مي رسد. جامعه اي که افراد آن با چنين دعايي سر و کار داشته باشند،چه ملت خوشبخت و داراي چه مدينه فاضله اي خواهد بود !
4- سرکوبي نفس: بزرگ ترين فايده دعا و حتي همه عبادات، جلوگيري از طغيان نفس است.
حضرت علي ( عليه السلام ) در خطبه قاصعه، در نکوهش تکبرمطالب مفصلي بيان مي دارند. در قسمتي از اين خطبه مي فرمايند: " اين خوي پليد بزرگترين دام شيطان و قوي ترين ابزار فريب او شمرده مي شود. "
نابود ساختن خودخواهي به منزله ريشه کن کردن تمامي معايب اخلاقي و آماده کردن خود براي کسب همه فضايل است. خداوند در قرآن کريم مي فرمايد:
" قدافلح من زکيها. "
هر که نفس خود را از گناه و بدي پاک سازد، رستگار خواهد شد. (7)
نيايشگر با ايستادن در پيشگاه خدا و توجه به کبريايي و عظمت او و در نظر گرفتن کوچکي و حقارت خود فقر و نياز سراپاي وجود خويش را در مقابل خداوند اظهار مي کند و به اين ترتيب خود را از هر مخلوقي بي نياز و تنها به او نيازمند مي بيند. پس دعا فروتني توأم با مناعت و عزت نفس را به دنبال دارد.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
الف - آثار تربيتي
برخي تصور کرده اند که اثر تربيتي دعا فقط از جهت تلقين به نفس است؛ يعني وقتي انسان مطالب خوبي را بر زبان مي آورد به خودش تلقين مي کند که بايد اين چنين باشد؛ مثلا با خواندن دعاي " مکارم الاخلاق " به نفس تلقين مي شود که بايد اخلاق خود را اصلاح کنيم، صفات خوب کسب کنيم و از صفات بد اجتناب ورزيم. اينان اثر تربيتي دعا را فقط در همين جنبه مي دانند و دعاهايي را که فاقد اين جنبه باشند، دعاهاي استعماري قلمداد مي کنند !
اين تصور ناشي از کوته بيني و شناخت ناقص نسبت به معارف اسلامي است. بزرگ ترين اثر دعا همان حقيقت عبادي است که در آن نهفته است؛ همان که موجب تکامل معنوي انسان و انسانيت او مي شود. البته ممکن است در بعضي از دعاها آثار تلقين به نفس و نظاير آن نيز وجود داشته باشد، اما اين آثار مانند حرکت آرواره ها به هنگام غذا خوردن است که در عين آنکه کار جويدن غذا را انجام مي دهد، خود نيز ورزش مي کند و از اين جهت تقويت مي شود. اين ورزش را نمي توان فايده حقيقي غذا خوردن دانست؛ فايده حقيقي غذا خوردن تأمين مواد لازم براي بدن است.
فايده حقيقي دعا نيز توجه به خدا و بندگي اوست. اين گونه آثار که گاهي بر بعضي از دعاها مترتب مي شود، فوايد بسيار ناچيزي است که در مقابل فايده اصلي چيزي به حساب نمي آيد. کمال انسان در اين است که فقر خود را نسبت به خدا درک کند و به اين حقيقت اعتراف کند. (1) تا انسان نسبت به اين واقعيت اعتراف نکند، فقر خود را به درستي نشناسد و به کمال انساني نائل نمي شود.
يکي از چيزهايي که موجب مي شود انسان به اين معرفت نزديک گردد يا معرفت او کامل شود، دعاست. دعا خود عبادت و تنها راه تکامل انسان نيز عبادت است. بنابراين، دعا يکي از راه هاي تکامل انسان است.
خداوند در آيه شريفه " الذين يستکبرون عن عبادتي..... " (2) مي فرمايد: " مرا بخوانيد تا شما را اجابت کنم. " سپس اضافه مي فرمايد:
محققا کساني که از بندگي من سرپيچي کنند و خود را بزرگ تر از آن بدانند که در مقابل عظمت الهي سر تعظيم فرود آورند و متکبرانه از عبادت من سرپيچي کنند، با ذلت و خواري وارد جهنم خواهند شد. دو جمله مذکور در آيه شريفه در حکم صغري و کبري است، دعا عبادت پروردگار است و هر که از عبادت خدا سر پيچي کند به عذاب دردناک و خوارکننده اي مبتلا خواهد شد. نتيجه آنکه هر که از دعا سرپيچي کند، به عذاب الهي گرفتار خواهد شد.
چنان که ذکر شد، فايده و اثر اصلي دعا همان تکامل معنوي انسان بر اثر بندگي و اعتراف به ذلت در مقابل خداوند است؛ اما بر دعا آثار فرعي و جنبي نيز مترتب است که به برخي از آنها اشاره مي شود:
ب- آثار جنبي
عده اي به حضور امام صادق ( عليه السلام ) رسيدند و عرض کردند که چرا ما دعا مي کنيم، ولي مستجاب نمي گردد ؟ حضرت فرمودند: " براي اينکه شما کسي را مي خوانيد که او را نمي شناسيد. "(3)
اسامي مبارک خداوند که او را بدانها مي خوانيم (4) و مي ستاييم، همه سرشار از معاني متعدد است و تکرار آنها فوايد بسياري در بردارد که از جمله آن فوايد توجه به معاني آنها و تکميل معرفت انسان نسبت به خداوند است.
وقتي اسامي پروردگار را از قبيل رحمان، رحيم، سميع، بصير، منعم، غفور و غيره بر زبان جاري مي کنيم، توجه پيدا مي کنيم که پروردگاري مهربان، شنوا، بينا و آمرزنده داريم و در نتيجه به رحمت و آمرزش او اميدوار مي شويم. دعا کننده با تدبر و تعمق در اين صفات خود را مرتبط با خدايي مي بيند که هيچ چيزي در برابر قدرت او مشکل نيست. اصلا مشکل و آسان براي او مطرح نيست. اين مسئله اميد و نشاط تازه اي به شخصي که از همه جا نااميد شده مي دهد.
در اين مختصر، نيازي به تذکر تأثير اميد در حيات، نشاط، کار و تحمل شدايد نيست و نيز توجه به اين مطلب که او رفتار وگفتار ما را مي بيند و مي شنود موجب مي گردد که گوينده به انجام دادن عمل شايسته و پرهيز از گفتار و کردار زشت و تشويق شود. علاوه بر اين، برخي از دعاها يک دوره درس خداشناسي و توحيد در سطحي بسيار عالي است. دعاهايي نظير دعاي عرفه امام حسين ( عليه السلام ) دعاي صباح، دعاي ابوحمزه و دعاهاي بسيار ديگري که بويژه در صحيفه سجاديه آمده از اين قبيل است.
2- کسب اخلاق خدايي: در دستورات مذهبي و احاديث شريفه توصيه شده است که به اخلاق خدايي درآييد.
تخلقوا باخلاق الله. " (5)
دعا کننده از طريق دعاي خود سعي مي کند صفات خدايي را در خود ايجاد و تقويت نمايد و کوشش مي کند که همچنان که خدا را به صفاتي مانند مهرباني و گذشت متصف مي سازد، او نيز با ديگران مهربان و با گذشت باشد.
3-پاکي و پاکيزگي: پاکي لباس، حلال بودن غذاي دعا کننده و مباح بودن مکان، از آداب دعاست. پيامبر اکرم ( صلي الله عليه و آله و سلم ) مي فرمايند: " کسي که دوست دارد دعايش مستجاب شود، بايد خوراک و کسبش را پاکيزه کند. " (6)
وقتي دعا کننده مقيد گردد که از راه حرام ارتزاق نکند و کسب و کار ناروا نداشته باشد، به کمال معنوي مي رسد. جامعه اي که افراد آن با چنين دعايي سر و کار داشته باشند،چه ملت خوشبخت و داراي چه مدينه فاضله اي خواهد بود !
4- سرکوبي نفس: بزرگ ترين فايده دعا و حتي همه عبادات، جلوگيري از طغيان نفس است.
حضرت علي ( عليه السلام ) در خطبه قاصعه، در نکوهش تکبرمطالب مفصلي بيان مي دارند. در قسمتي از اين خطبه مي فرمايند: " اين خوي پليد بزرگترين دام شيطان و قوي ترين ابزار فريب او شمرده مي شود. "
نابود ساختن خودخواهي به منزله ريشه کن کردن تمامي معايب اخلاقي و آماده کردن خود براي کسب همه فضايل است. خداوند در قرآن کريم مي فرمايد:
" قدافلح من زکيها. "
هر که نفس خود را از گناه و بدي پاک سازد، رستگار خواهد شد. (7)
نيايشگر با ايستادن در پيشگاه خدا و توجه به کبريايي و عظمت او و در نظر گرفتن کوچکي و حقارت خود فقر و نياز سراپاي وجود خويش را در مقابل خداوند اظهار مي کند و به اين ترتيب خود را از هر مخلوقي بي نياز و تنها به او نيازمند مي بيند. پس دعا فروتني توأم با مناعت و عزت نفس را به دنبال دارد.
پي نوشت :
1- فاطر /. 15 " ياايها الناس انتم الفقراء الي الله و الله هو الغني الحميد. "
2- مؤمن /.60
3- محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 93، باب 24، ص 368، روايت 4.
4- اعراف / 180 " ولله الاسماء الحسني فادعوه بها... ".
5- محمد باقر مجلسي، پيشين، ج 61، باب 42، ص .129
6- ج 93، ص 320، پيشين، روايت 30.
7- سوره شمس / 9.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
