امام خمینی و تئوری نظام سیاسی

چکیده: امام در آغاز اوج‌گیری نهضت در سال 56 بدون ابهام، هدف قیام خویش را تشكیل حكومت اسلامی اعلام نمودند و در هر موقعیتی سعی در تشریح حكومت اسلامی و ویژگی‌های آن داشتند. در تاریخ 15/5/57 در پیام به مردم اصفهان طلیعه حكومت اسلامی را پیش‌بینی كردند و در پاسخ، به سخنرانی شاه فرمودند: هر كس كه سخنان او را شنیده باشد خوب می‌فهمد كه شاه با طرح مسأله انتخابات می‌خواهد سیر اصلی حركت اسلامی ایران را، كه سرنگونی این دودمان است، تغییر دهد و ملت را اغفال نماید ولی دیگر دیر شده و طرح حكومت اسلامی در عمق مردم ایران ریشه رویانده است». و در پیام به نهضت آزادی می‌فرمایند: دست در دست یكدیگر نهاده و در این امر حیاتی، كه برچیده شدن رژیم پهلوی است، مبارزه و بدون مناقشات، ملت را به سوی هدف غایی، كه ایجاد حكومت اسلامی است، هدایت نمایید.
از دیرباز مسأله «ولایت فقیه» در فقه شیعه مورد بحث بوده، اما كمتر كسی از فقیهان از دیدگاه حكومتی با یك نظام سیاسی به آن نگریسته است. هر چند از لابلای گفتار متأخران معاصر فقها به دست می‌آید كه ولایت فقیه را همانند نظامی سیاسی می‌‌دانسته‌اند لكن به دلیل یأس از موفقیت از برپایی چنان نظامی هیچگاه جدی به نظریه‌پردازی درباره آن نپرداخته‌اند. مرحوم آیت‌الله شیخ محمدحسین نایینی در دوران مشروطیت كتابچه‌ای مستقل با عنوان «تنبیه الامه و تنزیه المله» برای اثبات مشروعیت مشروطیت نوشت و در آن كتاب به شكلی غیر مستقیم به اصول سیاسی و اجتماعی حكومت اسلامی نیز پرداخت. علامه نایینی در این كتاب به یأس از برپایی حكومت اسلامی اذعان می‌كند و حكومت مشروطه را گامی نزدیكتر به منافع می‌داند: «آنكه در این عصر غیبت كه دست امت از دامان عصمت كوتاه و مقامو لایت و نیابت نواب عام در اقامه وظایف مذكور هم منصوب و انتزاعش غیر مقدور، ایا ارجاعش از نحوه اولی (استبداد مطلق) كه ظلم زائد و غضب اندر غضب است به نحوه ثانیه (مشروطه) و تحدید استیلا، جوری بقدر ممكن واجب است و با آنكه مغصوبیت موجب سقوط این تكلیف است؟ 1
علامه نایینی صراحتا هم به حكومت فقها تصریح دارد هم به غصبی بودن حكومت‌ها حتی مشروطه.
اولین نفر از فقیهان ، كه جدا به تئوری پردازی حكومت اسلامی پرداخت و برای ایجاد آن سخت مجاهد كرد، امام خمینی (ره) است. معظم له این نظریه‌پردازی و تلاش برای ایجاد حكومت اسلامی را در پنج مرحله انجام داده‌اند:

1ـ دوران دفاع از نظریه حكومت اسلامی

حضرت امام (ره) در كتاب كشف‌الاسرار، كه آن را در دوران جوانی خود نگاشته‌اند، از ایجاد حكومت اسلامی شدیدا دفاع می‌كنند. امام (ره) در سرتاسر این كتاب می‌كوشد تا روشن كند كه اسلام نظام سیاسی مستقلی دارد و در پاسخ به اینكه اسلام دارای تئوری حكومت نیست، می‌فرمایند «شما از كجا می‌گویید دین تكلیف حكومت را تعیین نكرده است؛ اگر تعیین نكرده بود پیغمبر اسلام چطور تشكیل حكومت كرد و ...» 2
امام (ره) حتی بنیادهای اساسی حكومت اسلامی را در این كتاب بر می‌شمارد: «اساس حكومت اسلامی بر قوه تقنینیه و قوه قضاییه و قوه مجریه و بودجه بیت‌المال است ...» 3 امام (ره) برای اینكه ثابت كنند طرح حكومت اسلامی یك كلیت بی‌برنامه نیست، ادله‌ای از كتاب و نست برای سازماندهی بسیج، ارتش، دادگستری و حتی ثبت اسناد می‌آورند و در مورد بودجه دولت به تشریح نظام مالیاتی حكومت اسلامی می‌پردازند: «یكی مالیات سالیانه و همیشگی است و آن در وقتی است كه كشور در آرامش است ... دویم مالیات به طور فوق‌العاده است و آن در وقت انقلاب خارجی یا داخلی است. این مالیات كه در این موقع گرفته می‌‌شود میزان محدودی ندارد و مالیات غیر محدود باید نامید آن را زیرا بسته به نظر دولت اسلامی است ...» 4
جالب این است كه ایشان حتی به چگونگی انتخاب رییس این حكومت هم می‌پردازد و تشكیل مجلس مؤسساتی از فقهای دیندار و عالم به احكام و عادل برای انتخاب رییس حكومت را پیشنهاد می‌دهد. 5
گرچه این پیشنهاد تعریض به مجلسی است كه رضا خان را به عنوان شاه انتخاب كرد ولی ایشان در پایان گفتارشان، آن را به عنوان یك طرح جدی مطرح می‌كنند.

2. دوران آغاز مبارزه علیه استبداد و استعمار

حضرت امام در سال‌های 43-41 تلاش نمودند علیه استعمار و استبداد كه رویكردی از آن بود به جهادی افشاگرانه قیام نمایند ولی كمتر نظریه جایگزینی حكومت اسلامی را به جای حكومت پهلوی طرح نمودند و تنها به صورت كلی ارشاراتی داشتند؛ از جمله اینكه كلیه احكام اسلام، سیاسی است یا اسلام عین سیاست است و روحانی باید سیاسی باشد و در یك مورد هم فرمودند: اگر بنا باشد حكومت اسلامی باشد اگر بنا باشد دیانت اسلام حكومت كند تمام ثغور اسلام حفظ می‌شود. 6
شاید علت انتخاب این روش، جلوگیری از تبلیغات رژیم بود كه روحانیت را به قدرت طلبی متهم می‌كرد.

3. دوران تبیین حكومت اسلامی

امام برای اینكه اندیشه حكومت اسلامی را به صورتی زیربنایی مطرح و احیا كنند، پس از وقفه‌ای كوتاه، در سال 48 در نجف اشرف در درس خارج به تشریح مبانی حكومت اسلامی پرداختند. و این برای اولین بار بود كه در حوزه اندیشه فقه شیعی، ولایت فقیه با گرایش حكومتی و سیاسی در این حد وسیع، دقیق و همه جانبه مورد بحث قرار می‌گرفت. بی شك طرح حكومت اسلامی در حوزه نجف تأثیر همه جانبه‌ای در حوزه اسلام داشت به طوری كه پس از كمتر از 10 سال تأثیر عملی آن در كشور شیعی ایران تبلور یافت.
امام (ره) هدف اصلی از طرح حكومت اسلامی را ایجاد سرچشمه یك تفكر اعلام نمودند و از «نسل‌های حاضر و نسل‌های آینده» خواستند تا «در اطراف آن بحث و فكر نمایند» و مطالعه در پیدا كردن راه وصول به آن را نیز به نسل‌ها واگذار نمودند. 7

4. دوران گسترش تفكر حكومت اسلامی

امام در این دوره تلاش كرد تا اندیشه حكومت اسلامی را از محدوده نجف به خارج از مرزها سرایت دهد. ایشان در تمام نامه‌هایی كه به دانشجویان مسلمان اروپا و آمریكا می‌نوشتند به آنها گوشزد می‌كردند كه با توجه به تلاش استعمار برای مخدوش كردن حكومت اسلامی، مشكل است ما بتوانیم حكومت اسلامی و تشكیلات اساسی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی آن را به جوامع بشری حتی مسلمین بفهمانیم؛ پس باید كوشش نمایید تا طرز حكومت اسلامی و رفتار حكام اسلامی را با ملت‌های مسلمان به اطلاع دنیا برسانید. بر شما جوانان ارزنده اسلام كه مایه امید مسلمین هستید لازم می‌باشد كه ... برای پیاده كردن طرح حكومت اسلامی و بررسی مسائل آن اهتمام بیشتری به خرج دهید. 8
امام در این پیام‌ها به دانشجویان خارج از كشور توصیه می‌كند تا علاوه بر مطالعه راه‌های رسیدن به حكومت اسلامی، برای بررسی مسائل آن نیز كوشش كنند به نظر می‌رسد امام (ره) اعتقاد داشته‌اند كه تدوین چهارچوب حكومت اسلامی علاوه بر بررسی مبانی فقهی كه قاعدتا باید در حوزه‌های علمیه می بایست تببیین می‌گردید، احتیاج به بحث‌های سیاسی و كارشناسی اجرایی هم دارد كه باید توسط روشن‌فكران مذهبی و تحصیل كرده‌های علوم جدید بررسی می‌گردید.
امام در راستای گسترش اندیشه حكومت اسلامی در بیانات و پیام‌هایی كه برای ملت ایران می‌فرستادند نیز از حكومت اسلامی سخنی به میان می‌آوردند. در بیاناتی كه به مناسبت جشن‌های 2500 ساله در تاریخ 6/3/50 ایراد نمودند با لحنی تأسف‌انگیز،‌ مشكلات موجد را ناشی از بر پا نشدن حكومت اسلامی دانستند، مصیبت سلب حكومت از حضرت امیر را اعظم مصائب و حتی بالاتر از عزای كربال دانستند و آنگاه فرمودند :«الان هم نمی‌دانند مردم كه معنی اسلام چیست؟ حكومت اسلامی چیست؟» 9
در تاریخ 20/6/51 در یك پیام، خطاب به ملت ایران فرمودند «شما ای ملت ایران ای مسلمانان پاك طینت ... حكام اسلام و كیفیت حكومت اسلامی را تحقیق و نصب العین خود قرار دهید.» 10

5. دوران مبارزه برای ایجاد حكومت اسلامی

امام در آغاز اوج‌گیری نهضت در سال 56 بدون ابهام، هدف قیام خویش را تشكیل حكومت اسلامی اعلام نمودند و در هر موقعیتی سعی در تشریح حكومت اسلامی و ویژگی‌های آن داشتند. در تاریخ 15/5/57 در پیام به مردم اصفهان طلیعه حكومت اسلامی را پیش‌بینی كردند و در پاسخ، به سخنرانی شاه فرمودند: هر كس كه سخنان او را شنیده باشد خوب می‌فهمد كه شاه با طرح مسأله انتخابات می‌خواهد سیر اصلی حركت اسلامی ایران را، كه سرنگونی این دودمان است، تغییر دهد و ملت را اغفال نماید ولی دیگر دیر شده و طرح حكومت اسلامی را عروق مردم ایران ریشه رویانده است» 11
و در پیام به نهضت آزادی می‌فرمایند: دست در دست یكدیگر نهاده و در این امر حیاتی، كه برچیده شدن رژیم پهلوی است، مبارزه و بدون مناقشات، ملت را به سوی هدف غایی، كه ایجاد حكومت اسلامی است، هدایت نمایید. 12

6. شیوه حكومت اسلامی

امام(ره) برای اولین مرتبه در تاریخ 22/7/57 در مصاحبه با روزنامه‌ فیگارو در فرانسه اعلام نمود كه سیستم حكومت اسلامی آرمانی وی یك سیستم جمهوری است.» 13
چون جمهوری اسلامی برای غربیان یك سیستم ناآشنا بود،14 سیل سؤالات توسط خبرنگاران اروپایی و آمریكایی درباره این نظام سیاسی شروع شد. از مهم‌ترین و اصلی‌ترین سؤالات خبرنگاران در مورد ماهیت و شكل آن بود و امام در هر مصاحبه‌ای گوشه‌ای از این ابهامات را توضیح می‌ادند و در آن مصاحبه‌ها به تشكیل مجلسی منتخب از نمایندگان مردم، مشاركت مردم در تصمیم‌گیری‌ها و ... اشاره می‌كردند، اما در تمام این مصاحبه‌ها شكل نهایی این حكومت را به تعیین مردم موكول می‌كردند و تنها شمایی كلی از این حكومت را، كه به شكل دمكراسی هدایت شده است، برای خبرنگاران ترسیم می‌نمودند. ایشان در یك مصاحبه اعلام كردند شكل این حكومت در جهان دیده نمی‌شود و هیچ یك از خصوصیات اصولی آن در عربستان دیده نمی‌شود و به غربیان هشدار دادند كه این رژیم تفكر خود ماست. 15
آنگاه امام در چند نوبت فرمودند رژیم جمهوری اسلامی یك پیشنهاد است كه به آراء عمومی رسما مراجعه خواهد شد. 16
امام بعد از ورود به ایران، مهندس بازرگان را مأمور تشكیل كابینه موقت می‌كند. و یكی از وظایف او را انجام رفراندم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی كشور به جمهوری اسلامی برشمردند.
اقلیتی تلاش می‌كردند كه حكومتی با ماهیت اسلام تشكیل نگردد و رژیم پیشنهادی، از محتوای اسلام بیگانه باشد؛ به همین منظور طرح‌هایی به نام رژیم جمهوری یا رژیم دمكراتیك اسلامی و ... پیشنهاد كردند و بنای اصرار را گذاشتند.
امام (ره)‌ با درایت مخصوص خود، كه اهداف آنان را درك كرده بودند، در یك سخنرانی كه طلاب را برای تبلیغات ترغیب می‌نمودند، فرمودند: دعوتكنند به اینكه رأی بدهند به جمهوری اسلامی این هم با همین كلمه نه یك حرف زیادتر و نه یك حرف كمتر برای اینكه الان شیاطین افتاده ا‌ند دنبال اینكه جمهوری محض همین جمهوری باشد، جمهوری دمكراتیك باشد». 17
سرانجام امام به وعده‌ای كه به امت خویش داده بود عمل كرد و مردم ایران با 98% در تاریخ 12/1/58 به نظام سیاسی پیشنهادی امامشان رأی مثبت دادند و امام بعد از تلاش بی‌وقفه به آرمان خویش، كه همان تشكیل حكومت اسلامی بود، نایل آمد. از این پس دوران مبارزه امام را، حفظ حكومت اسلامی و تجربه آن باید نامگذاری كرد كه خود احتیاج به یك بحث مستقل و جداگانه‌ دارد.

پی نوشت ها:

1 ـ تنبیه الامه و تنزیه المله یا حكومت از نظر اسلام ص 42.
2 - كشف الاسرار ص 237
3 - همان مأخد ص 237
4 - همان مأخد ص 255
5 - همان مأخذ ص 185
6 - صحیفه نور ج 1 ص 90
7 - حكومت اسلامی ص66
8 - صحیفه نور ج 1 ص 152 و 161 و 186
9 - همان مأخذ ج 1 ص 166
10 - همان مأخذ ج 1 ص 190
11 - همان مأخذ ج 2 ص 87
12 - همان مأخذ ج 2 ص 93
13 - همان مأخذ ج 2 ص 159
14 - قبلا فقط چند كشور از قبیل پاكستان و موریتانی ، جمهوری اسلامی را برای عنوان رسمی كشور خود انتخاب كرده بودند كه در واقع اشاره به یك نظام خاص حكومتی نبود.
15 - صحیفه نور ج 2 ص 280
16 - همان مأخذ ج 3 و 16 و 27و 47 و 52
17 - همان مأخذ ج 5 ص 147

منبع: www.irdc.ir

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله