دارالعباده‏ ی یزد و سنت دیرپای وقف

اگر گفته شود که شهر یزد با کالبد خشتی و گلی و در عین حال منسجم، ماندگار و استوار خویش و هم شیوه و معیار متناسب و پیشرفته‏ی شهرسازی‏اش در ایران و شاید در جهان بی‏همتا و همانند است، سخنی گزافه و زیاده گفته نشده است.

پابرجایی بناهای ساده و بی‏پیرایه‏ی یزد گرچه تا حدود زیادی با جریان آب و هوایی و جغرافیایی ویژه‏ی آن بی‏ارتباط نیست،

ولی در عین حال به مهارت، زبردستی و فن‏آوری استادانه‏ ی معمار رازیگر و بنای گذشته محلی و بومی در به کارگیری بهینه از مواد و مصالح ارزنده و متناسب و بهره‏گیری از شیوه‏های ساخت و ساز پیشرفته بستگی داشته است.

هم اکنون آثار و بناهای مهمی از پیشینه‏ی دور و دراز شهر در یزد بر جای است که برای بهره‏وری و آگاهی بیشتر، اثر سترگ یادگارهای یزد در 2 مجلد 1، پژوهش و نگارش محقق توانا آقای استاد ایرج افشار، فرزند خلف شادروان دکتر محمود افشار یزدی، بانی اوقاف و خیرات و مبراّت بسیار، نوشته‏ی جامع و ارزشمندی است.

برشمردن آثار تاریخی یزد مشتمل بر فهرستی طولانی است که از حوصله این مختصر خارج است و تنها به برخی از مهمترین آنها می‏پردازیم:

دارالعباده‏ ی یزد و سنت دیرپای وقف
مساجد: جامع کبیر، میرچخماق، سر ریگ، ملااسماعیل، بیاق خان و حظیره ملاّ.

امامزاده‏ها و بقاع، جعفر، جعفر بن محمد، سید صحرا، سید طاووس، سید گل زرد، سید گل سرخ، سید قوام‏الدین، سید نصرالدین، ستی فاطمه، سید خلیل، بقعه شیخ احمد فهادان و بقعه‏ی شیخ دادا.
مدارس: حسینیه‏ی هشت (حسینان) کمالیه، رکنیه، ضیائیه، شمسیه، شفیعیه، شهابیه، ملااسماعیل خان، خانزاده، مصلی، سرپلک، و ابوالمعالی.

تأسیسات شهری و عمومی: حصار و برج و بارو و خندق و دروازه‏های شهر، نارین قلعه، باغها، بازارها و بازارچه‏ها، میادین و لردها (باراندازها)، آب انبارها، سقاخانه‏ها، حسینیه‏ها، تکیه‏ها، کوچه‏ها و پس کوچه‏ها و گذرها، آسیاها،کاروانسراها، آتشکده‏ها و پیرانگاهها، دخمه‏ها و منازل قدیمی و مسکونی.
 

نام و نشان یزد

داده‏ های باستان شناختی در یزد و اطراف آن از پیشینه‏ی بس دور و درازی از این منطقه حکایت می‏کند و با توجه به شواهد و مدارک موجود، به قطعیت می‏توان گفت پیشینه‏ی شهر یزد کنونی دست کم به میانه‏های عصر ساسانی می‏رسد.

بررسیها و گمانه زنیهای تپه‏ی غربال بیز در منطقه‏ی آباد و زیبای مهریز که نگارنده نیز شخصا در آن شرکت و حضور داشته از وجود نیایشگاههای مهری و ناهیدی در این منطقه خبر می‏دهد.

هم چنین با توجه به اشاراتی که در «کارنامه‏ی اردشیر بابکان» اثر دوره ساسانی بدین شرح: «و سپاهان و پارس و کستی‏های به آن نزدیکتر به دست اردوان سردار بود»2- شده، گمان دارم که منظور از «کستی» در این عبارت همان نام واژه‏ی «کث، کثنویه، کهنویه» است.

چ که در کتب دوران اسلامی و محلی یزد به عنوان آبادی قدیمی شهر از آن یاد شده است. همچنان که می‏دانیم، یزد تا محدوده‏ی مروست و هرات در دوران ساسانی و قرون اولیه‏ی هجری براساس شهرنامه‏ها و راه‏نامه‏ها در جزء نواحی «کورة الاصطخر» قرار داشته که یکی از پنج خوره (کوره) بزرگ فارس به شمار می‏رفته است3-روایاتی نامستند اصل واژه یزد را «ایساتیس» دانسته که بی‏رابطه با واژه‏ی یزدان و ایزد پارسی نیست که به هر حال از اهمیت دینی و جایگاه مذهبی یزد در پیش از اسلام حکایت دارد.

سلسله‏ ی پادشاهی کاکویان به سردودمانی علاءالدوله ابوجعفر در سده‏ی پنجم هجری در آبادانی یزد بسیار کوشید و مسجدها، مدرسه‏ها و کتابخانه ساخت 4-که فهرستی طویل از آن مآثر و آثار در کتابهای تاریخ جدید یزد احمد کاتب، تاریخ یزد جعفری و جامع مفیدی آماده است. آن گاه اتابکان یزد بر این آبادانی دو چندان افزودند (سده‏ی ششم هجری).

در دوره‏ی مظفریان در سده‏ی هشتم هجری، یزد از اهمیت و اعتباری بسیار برخوردار، و موصوف به دارالعباده شد و گویا حفظ نیز در همین دوران چند سالی را در یزد گذرانیده است. در مدت یک سده (هشتم هجری) بیش از یک صد مدرسه، دویست آرامگاه و خانقاه و دوازده مسجد ساخته شده که بسیاری از آن از میان رفته است.

گر چه از یزد از حملات دهشتناک مغولان جست، ولی در نخستین یورشهای تیمور به ایران شهر دچار مصیبتی بس بزرگ شد و طی محاصره‏ی چهار ماهه‏ی آن توسط امیرزاده پیر محمد، «قریب سی هزار نفر از گرسنگی جان به قابض ارواح سپرده و در سر راه افتاده بودند»5-

اسماعیل صفوی به سال 907 «این شهر دچار نکبت و خسران بود» 6-

در دوره‏ی صفوی (1134 - 907 ه ق) به واسطه‏ی نفوذ و منزلت خاندان شاه نعمت‏الله ولی، حکومت یزد و اطراف آن به این خاندان سپرده شد و مدارس و مساجد و خیرات و مبراّت و موقوفاتی بسیار در این شهر احداث گردید و صنعت و فن پیشرفت بسیار کرد و بافندگان یزدی شهره شدند که از آن جمله، غیاث‏الدین نقشبند بود که علاوه بر هنر، در شعر و شاعری نیز دست داشت 7-

در فتنه‏ی افغان (1148 - 1134 ه ق) نیز صدمات و زیانهایی به شهر یزد وارد شد و از جانب اشرف افغان (اوغون)، عیسی خان حاکم یزد بود8- که با شکست اشرف از نادرشاه متواری شد. از اواخر افشاریه (1160 - 1148 ه ق) و سپس دوره‏ی زندیه (1209 - 1163 ه ق) یزد از اقبال و روزبهی برخوردار شد و مدت نیم قرن، تا دوره‏ی قاجار، محمد تقی خان حاکم آن شهر، مصدر خدمات مهم و بانی خیرات، مبراّت و موقوفه‏های بسیار شد که شامل میدان خان، بازار قیصریه و موقوفات عام بوده است 9-

در دوره‏ی حکومت قاجاریه (1343 - 1210 ه ق) نیز روند آبادانی ادامه یافت و قنوات و موقوفه‏های بسیاری ایجاد شد و تعمیرات و بازسازی و نوسازی در آنها انجام گرفت10-

در جریان مشروطه خواهی (1327 - 1321 ه ق) یزد همپای دیگر شهرهای ایران اهتمامی زیاد داشت، و شادروان عبدالحسن آیتی به عنوان یک شاهد عینی در تاریخ یزد خود موسوم به آتشکده‏ی یزدان، گوشه‏هایی از این رخدادها را در آن روزگار به تصویر کشیده است 11-
 

سنت وقف و ریشه‏ های کهن و توانمند آن در یزد

به طوری که از مندرجات سندی به خط و زبان پهلوی، متعلق به یک زرتشتی یا پارسی مقیم هند به نام انوشیروان جی برمی‏آید، در دوران ساسانی (632 - 226 م) در شهر یزد علاوه بر آتشکده‏ی یزدان، تعداد 24 آتشکده (آدران) دیگر بر پای بوده که به روزگار یزدگرد سوم واپسین شاه ساسانی همگی به خاموشی گراییده و تنها 4 آتشکده بر جای بوده است 12-

در ضمن وقف‏نامه‏ی خواجه رشیدالدین فضل‏الله همدانی (مقتول 717 ه ق) وزیر مشهور ایلخانان (736 - 656 ه ق) که تحت عنوان «الوقفیة الرشیدیه بخط الواقف فی بیان شرایط امور الوقف و المصارف» 13-به سال 709 ه ق به خط واقف (خواجه رشید) تألیف شده،

بخش مخصوصی مربوط به یزد است که توسط آقای ایرج افشار استنساخ و به صورت حروفی در مجله‏ی فرهنگ ایران زمین به چاپ رسیده است، و جالب آنکه بخش بزرگ رقبات و املاک وقف بر ربع رشیدی متعلق به یزد است.

اطلاق نام «دارالعباده» به یزد از سده‏ی هشتم هجری به بعد نشانگر آن است که شهر در دوران اسلامی همچون پیش از اسلام از شهرت و اهمیت مذهبی برخوردار بوده و سنت دیرپای وقف در آن حدود توان و اعتبار چشمگیری داشته است.

یکی از اسناد مهم وقف در یزد بکله در ایران، متن رساله وقف‏نامه‏ی سید رکن‏الدین ابوالمکارم محمد بن قوام‏الدین محمد نظام حسینی، متوفای 732 ه ق، و پسرش سید شمس‏الدین است که به نام «جامع الخیرات» است و در میان سالهای 743 - 733 به تسجیل عده‏ای از علما و قضات و نقبای عصر رسیده است 14- جامع الخیرات به لحاظ تعداد صفحات و حجم مندرجات بزرگترین وقف‏نامه‏ی ایران است.
 

نمونه هایی از سنت وقف در یزد

با نگاهی به مندرجات تواریخ محلی یزد و متن کتیبه‏ها و وقف‏نامه‏های موجود روشن می‏شود که سنت پسندیده‏ی وقف از جایگاه ویژه‏ای در میان یزدیان و حتی اقلیت زرتشتی این دیار برخوردار بوده است.

برای نمونه در یک قطعه کاشی آبی رنگ به اندازه 32 ضربدر 40 سانتی متر که در زیر مقرنسی در مسجد جامع کبیر یزد نصب است به خط زیبای نسخ کتیبه زیر خوانده می‏شود:

«وقف خواجه امین‏الدین حسین بن علی بن محمد بن عبدالرحیم مقدار سی و دو سیونیم آب کاریز نرسوباذ بر دهلیز مسجد جامع جدید شهر که منال آن به شخصی دهند تا آب در خنب که موضوع واقف است ریزد و مسلمانان بیاشامند. فی شهر رمضان المبارک سنه‏ی خمس و ستین و سبعمائه (765). تقبل الله منه قبولا حسنا»15-

یا بر طبق مندرجات تاریخ یزد جعفری، (نگارش سال 844 ه ق)، به دستور شاه یحیی مظفری «از موقوفات مسجد جمعه و اموال درگاه خود درگاه و جماعت خانه‏ای برابر مسجد ساختند توسط مولانا ضیاءالدین محمد 16- -

سال 777 هجری» یا بر طبق لوحه‏ی سنگی قهوه‏ای رنگ، در دو قطعه به اندازه 48 ضربدر 77 سانتی متر، در همان مسجد جامع کبیر یزد می‏خوانیم که: «وقف مؤبد نمود ابن سلطان محمود حاجی افضل، تمامی مجاری بیست و چهار جرّه میاه قنات ابرندآباد و چهارده جرّه و نیم میاه قنوات مریاباد حومه‏ی یزد، .

بر بقعه‏ی معیّنه‏ی متصله به مسجد جامع کبیر یزد که مقبره‏ی او و اولاد اوست، که مال الاجاره آن را بعد از وضع مالوجهات و وجوهات دیوانی، هر ساله مبلغ سه هزار دینار صرف روشنایی آن نمایند و هر سه یوم، مبلغ دویست دینار به شخصی که عالم به قرائت قرآن باشد دهند.

که یک ختم کلام‏الله به جهت واقف در مقبره‏ی او قرائت نماید و هر ساله مبلغ دو هزار و چهارصد دینار در شب برات و رغایب و شب قتل و شب بیست و یکم ماه مال مبارک رمضان، حلوا صرف فقرا نمایند و تتمه مال الاجاره، در روز عید غدیر به طلبه‏ی علوم دینی از قرار نفری یک صد دینار تسلیم نمایند، ولله تعالی صدور و مباشرین موقوفات، دخل و تصرف نکنند. خلاف کننده به لعنت خالق و الخلایق گرفتار باد. تحریرا فی شهر محرم 1141»17-
 

زرتشتیان یزد و وقف

از شواهد موجود به طوری که اشاره شد برمی‏آید که ایرانیان و زرتشتیان پیش از اسلام اهتمام زیادی در امور وقف داشته‏اند. یزد در دوران اسلامی یکی از سکونتگاههای اقلیت زرتشتی بوده و آثار آتشکده‏ها، آدرانها، پیرانگاههای قدیمی هنوز عموما پابرجاست و از جمله زیارتگاهها و پناهگاههای زرتشتی در یزد پیرانگاههای آن است که گاه نیز مورد توجه مسلمانان می‏باشد.

از مهمترین این پیرانگاهها در شهر یزد: پیر الیاس، پیر برج، پیر ماستر و پیر وهمن امشا سپند است. در مریاباد یزد نیز پیرانگاه دیگری موسوم به پیر کوشک یا کوشکی سوز است و بر سنگ دیواره‏ی آن چنین خوانده می‏شود:

«هو: بنام یزدان آمرزشگر در فرخنده روزگار خسرو دادگر کیوان بارگاه، شت مظفرالدین شاه قاجار که سلطان دخت انوشه روان، اسفندیار و بهمن برای آبادی این خجسته جای و آرامش هم کیشان خویش که به دیدارش آمد و رفت می‏نمایند و یادگار بهشتی روانان شوی خود خدایار اردشیر... و فرزند جوان ناکامش کیخسرو خدایار... این چاه و باغچه را به کوشش خویش آراسته و انجام داد.

امید است که هر کس آمد و رفت می‏نمایند آن انوشه روان را به نیکی یاد کرده و آمرزش روان ایشان را از دادار آمرزشگر خواستار آیند. فی دادار او رمزد اسفندارمذ ماه باستانی سال 1268 یزدگردی برابر با 1317 باری»18-
 

چند وقف ‏نامه ‏ی دیگر

به طوری که اشاره شد رساله وقف‏نامه‏ی مدرسه رکنیه، موسوم به جامع الخیرات در بیش از 231 صفحه، بزرگترین سند وقفی ایران به شمار می‏رود، با این حال در شهر یزد با توجه به کثرت مساجد، مدارس و زیارتگاهها و بقاع متبرکه، تکیه‏ها و حسینیه‏ها و تأسیسات عمومی چون آب انبارها، و وجود و حضور نیکوکاران، خیّران و مؤمنان فراوان، در هر دوره و زمانه وقفیات و رقبات و مستغلات و املاک مربوط نیز بسیار است.

که خوشبختانه تعدادی از وقف‏نامه‏ های مربوط به یزد سالم مانده و امروزه به دست ما رسیده است. پژوهشگر توانا و پرکار، آقای ایرج افشار، «در کتابخانه‏ی موقوفات یزد» مندرج در مجله‏ی فرهنگ ایران زمین و جلد دوم یادگارهای یزد به ذکر متن این وقف‏نامه‏ها به این شرح پرداخته است:

1 - متن وقف‏نامه‏ی کتابخانه‏ی واقع در جوار مسجد جامع کبیر یزد، که از سوی آقای سید علی محمد وزیری بنیاد کننده و مؤسس، وقف بر آستان قدس رضوی شده و محل دائمی آن، مسجد جامع یزد تعیین شده که در واقع از بنیانهای مهم علمی در یزد است.

در انتهای وقف‏نامه، تاریخ «پنج شنبه دوازدهم تیرماه یک هزار و سیصد و چهل و هشت شمسی برابر هفدهم ماه ربیع الثانیه‏ی یک هزار و سیصد و هشتاد و نه» دیده می‏شود. نامهای: سید علی محمد وزیری (واقف)، عباس استادان (قائم مقام نیابت تولیت) و باقر پیرنیا (نیابت تولیت عظمی) پس از آن خوانده میی شود 19-


2 - متن وقف‏نامه‏ی مسجد امیر چخماق یزد، که پس از وقف‏نامه‏ی مدرسه‏ی رکنیه از مهمترین اسناد وقفی به شمار می‏رود. مسجد میرچخماق که دومین مسجد یزد پس از جامع کبیر به حساب می‏آید از بناهای نیمه‏ی نخست سده‏ی نهم هجری است. در انتهای وقف‏نامه تاریخ «فی سلخ شهر ربیع الاول عمت میامنه سنه تسع و اربعین و ثمانمائه» دیده می‏شود. سپس در این عبارات نامهای واقفان و شهود به این شرح خوانده می‏شود:

«به موجی که مزبور گشته وقف کردم به شروط و نصوصی که مبین گشته و مشروح شده [مهر:] امیر نظام‏الدین چقماق واقف». «بدین موجب وقف کردم به شروطی که مشروح گشته [مهر:] بی‏بی فاطمه بانیه واقفه». «بحصور العبد میر علی محمد بایزید».

«قوبل باصله الی اوله و آخره، حرره الفقیر ابن علی شاه محمود العزآبادی عفی عنهما». «شهدت بمضمونه المسطورة فی الصدر، حررة العبد محمد بن حسن الحسینی». «به موجبی که در صدر قلمی گشته استماع نموده و گواه است، حرره العبد الضعیف مرشد بن همایون شاه میر علی صفی الملک».

«به موجبی که در صدر قلمی گشته گواه است، معین بن محمود میبدی».«به موجبی که در صدر قلمی گشته از جناب واقفان مشارالیهما استماع نموده و گواه شد، حرره العبد الضعیف مسعود بن محمد بن حیدر بن ابی الرضا».

«مطابق باصله، حرره جلال‏الدین مجتبی العریضی، شهد بمضمونه اعلی الله شأنه ».
«بمضمونه یشهد العبد الضعیف حسن بن محمد بن محمد، صححه».
«بدین موجب که مسطور گشته گواه شد، حرره العبد محمد بن حاجی صدرالدین ایزدی»

«به موجب مسطوره گواه شد، حسن بن محمود بن محمد الرضی.... و آن گاه تاریخ تحریر «شهر صفر المظفر 1300 «و نامها و مهرهای دیگر در متن این وقف‏نامه حکایت از آن دارد که بار دیگر در این تاریخ مفاد و مندرجات آن مورد تأیید قرار گرفته است» 20-

3 - متن وقف‏نامه‏ی مدرسه شاهزاده، از بناهای سال 1240 ه ق توسط شاهزاده محمد ولی میرزا بانی مدرسه و وقف که به خط میرزا جعفر طرب نائینی مؤلف کتاب جامع جعفری است. تاریخ تحریر وقف‏نامه شوال سال 1241 هجری است21-

4 - متن وقف‏نامه‏ی مدرسه مصلی که احتمالا همان مصلای کبیر یا مصلای جدید مضبوط در اسناد و کتب تاریخی است، و همچنین به نامهای دیگری چون مصلای کبوتر خان، مصلای میرک خان، مصلای صفدر خان (کفترخان) نیز مشهور است.

البته با توجه به بانی مسجد یعنی اسحاق بیگ حقیقت خان از نوادگان امیر اوزون حسن بیک آق‏قویونلو، گاه مدرسه به نام اسحاقیه نیز نامیده شده است.

سال ساختمان و ایجاد بنا 1036 ه ق، همزمان با سلطنت شاه عباس اول صفوی (1038 - 996 ه ق) و سال تحریر متن وقف‏نامه‏ی مدرسه مصلی «سنه ثلاث و خمسین بعد الاف» یا 1053 ه ق می‏باشد 22-

5 - صورت وقف‏نامه‏ی قنات مبارکه دولت‏آباد: باغ دولت‏آباد یزد که توسط محمدتقی خان بزرگ سردودمان خاندان خوانین محلی یزد، در سده‏ی 12 هجری ساخته و ایجاد شده، یکی از زیباترین باغهای سنتی ایرانی به شمار می‏رود.

محمدتقی خان در سال 1161 بر علم‏خان، حاکم یزد، خروج کرد و پس از بیرون راندن وی، از سوی شاهرخ میرزای نادری به حکومت شهر منصوب شد و حدود 50 سال، تا نخستین سالهای حکومت فتحعلی شاه قاجار (1212 - 1250 ه ق) بر آن شهر حکومت کرد.

وی بانی خیرات و مبرات و موقوفات بسیاری است و در احداث قنات و تأسیس صدقات جاریه همتی بسزا می‏نمود 23-، ظاهرا محمد تقی خان در آغاز قناتی به نام دولت‏آباد ایجاد کرد که ده فرسنگ دنباله‏ی آن بود،

و آن گاه از آب آن قنات، باغ دولت‏آباد را سامان بخشید. در کتاب جامع جعفری تفصیل مربوط به ویژگیهای معماری این باغ و کیفیت وقفیت و قنات مبارکه‏ی دولت‏آباد یاد شده است 24-

6 - بر دیوار دهنه‏ی مدخل شرقی حسینیه‏ی شازده فاصل که بنا به نوشته‏ی جامع جعفری از خیرات شاهزاده، محمد ولی میرزای قاجاری است سنگی به اندازه 30 ضربدر 30 نصب است که بر آن این عبارت خوانده می‏شود:

«هو الواقف علی الضمایر. وقف مؤبد و حبس مخلد شرعی نمود عالی شأن عزت و سعادت نشان نایب کریم ولد مرحمت شأن، آقا حسن کاشانی، این سقاخانه واقعه‏ی جنب حسینیه‏ی روضه‏ی متبرکه‏ی حضرت شاهزاده فاصل، که مؤمنین و مسلمین آب بنوشند .

و یاد لب تشنه‏ی حضرت اباعبدالله الحسین نمایند و واقف و والدین واقف را به دعای خیر یاد و شاد نمایند. طمع کننده‏ی سنگ به لعنت خدا گرفتار باد. سنه 1294 «که البته اکنون اثری از سقاخانه موجود نیست 25-

7 - بر دیوار جنوبی حسینیه‏ی کوچه‏ی بیوک بر سنگ مرمر زردرنگ به خط نسخ عبارت «وقف صحیح شرعی نمود... ولد حیدر برخوردار پنج یک یک قفیز زمین و دو اتاق و یک صفه واقع در کوچه بیوک، که موقوفات آن هر ساله به مصرف تعزیه‏ی حضرت اباعبدالله الحسین نمایند و هر کس از ورثه‏ی آن خواسته باشد بفروشد به لعنت خدا گرفتار شود.

به تاریخ سنه 1209 «و بر سنگ مرمر دیگری در همان حسینیه آمده است: «هو الباقی سنه 1277 وقف مؤبد و حبس مخلد شرعی نمود مهر علی بن بمان کوچه بیوکی بر مسجد روی حسینیه محله‏ی مزبور همگی و تمامی سه قفیز زمین مجدر محبر البعض اشجار توت برگی واقعه در صحرای اهرستان مشهور به باغ بابا حق محمد و به باغ حاجی سید حیدر و به ملک حاجی محمد علی و حدّین به شارع عام. مشروط به آنکه مادام الحیوة اختیار با خود واقف بوده باشد و هر ساله تعداد دو من به وزن شاه روغن چراغ به مصرف روشنایی مسجد مزبور رسانیده... جمادی الاولی سنه 1277 ه ق» 26-

8 - بر دیوار مدخل سقاخانه‏ی کوچه‏ی دباغخانه عبارتی به خط نسخ بر کاشی تراشیده شده بدین مضمون: «وقف کرد، تقی‏الدین بن بدرالدین بندرآبادی این دکان مقابل کاروانسرا بر سقاخانه مقابل کوچه دباغخانه به تاریخ دی ماه مطابق شهر ربیع الاول سنه اثنی و ثلثین و تسعمائه» (سال 932 ه ق) که اکنون متأسفانه از سقاخانه اثری نیست. نکته‏ی جالب توجه آنکه در ضمن این تاریخ، دی - از ماههای فارسی - نیز ذکر شده است 27-

9 - بر روی سنگابی بزرگ، متعلق به سقاخانه بازار ملااسماعیل لوحه‏ای سنگی مورخ 1245 هجری نصب است که بر روی آن به خط نستعلیق این عبارات خوانده می‏شود:«هو الواقف علی السرائر و الضمائر:

توفیقات ربانی و تأییدات سبحانی شامل حال عالی حضرت رفیع منزلت، زبدةالتجار خیر الحاج، حاجی محمد کاظم خلف مرحمت شأن حاجی محمد ناصر خراسانی گردید، بعد از آنکه احداث مصنعه عظیم در جنب مسجد جامع کبیر وقف مؤبد بر عامه‏ی مسلمین نمود.

شربا و یک طاق سقاخانه در مقابل آن ساخته یک قطعه سنگابی مصنوع در آن موضوع وقف نمود بر حضرت سیدالشهدا (ع)، که موالیان از آن بهره‏مند گردند.

و به جهت اخراجات روغن چراغ هر شبه در مصنعه مزبوره و تعمیر و مرمت و لجن‏کشی و سایر ضروریه آن یک باب حانوت با پستو واقع در خلف کریاس مصنعه ‏ی مذکور احداث و وقف بر مصارف مزبوره نمود و به جهت میاه قنواة اهرستان از قرار مصارف در مصنعه‏ی موصوفه برده شود و مبلغ چهل عدد اشرفی یک مثقال به توسط عالی جناب... میرزا سید مهدی داد.

که خرج پیشکار عمده قنواة مزبوره شده استرضای شرعی حاصل نمود و ایضا دو باب حانوت واقعین در دو طرف سقاخانه وقف نموده به جهت اجرت سقا که هر روزه سنگاب را آب نماید و اخراجات تعمیر سه طاق بازارچه و سه باب حانوت و یک طاق سقاخانه‏ی مذکوره بعد از اخراجات ضروریه هر یک، و اگر از مداخل اعیان مذکوره از مصارف مزبوره زیاد آید اعلم علما و افضل فضلا به فقرا برساند. تحریرا شهر ربیع المولود - اودئیل سنه 1245- 28-

10. سواد وقف‏نامه‏ی مسجد حظیره (ملا):
مسجد حظیره ملا که در وقف‏نامه‏اش «روضه‏ی محمدیه» نامیده شده به سال 843 ه ق ساخته شده و از مساجد تاریخی یزد بوده که در سالهای اخیر مورد بازسازی و احیا قرار گرفته است، سواد وقف‏نامه مسجد حظیره مورخ 1230 ه ق است که حاوی اطلاعات مهم و جامع و مبسوطی در خصوص رقبات و املاک وقف بر مسجد می‏باشد 29-
 

پی نوشت ها:

1--افشار، ایرج، یادگارهای یزد، انجمن آثار ملی، تهران 2، 1354 ج
2-کارنامک اردشیر بابکان، برگردان احمد کسروی، سال 1338، ص 2
3- ابن‏خرداذبه، المسالک و الممالک، لیدن، 1908، اصطخری ؛ المسالک و الممالک، لیدن 1928 م، ترجمه‏ی فارسی (سده‏ی 5 و 6)، تصحیح ایرج افشار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ابن‏حوقل، صورة الارض، ترجمه‏ی محمد جعفر شعار، بنیاد فرهنگ ایران، المقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه‏ی علی نقی منزوی، شرکت مؤلفان و مترجمان
4-آیتی، عبدالحسین، آتشکده‏ی یزدان چاپخانه‏ی گلبهار، چاپ اول، سال 1371، ص 36 - 34
5- جعفری، تاریخ یزد، تعلیقات ایرج افشار، ص 75 و پس از آن نیز بارها رخدادهای ناگوار اتفاق افتاد و تا جلوس شاه
6-جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، تصحیح ایرج افشار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، سال 1343 ؛ احمد کاتب، تاریخ جدید یزد، تصحیح ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، تهران 1345، مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، تصحیح ایرج افشار، کتابفروشی اسدی تهران، سالهای 3، 1342 - 1340 ج.
7-مستوفی بافقی، محمد فقید، جامع مفیدی، ج 1، ص 163.
8- آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، چاپخانه گلبهار، چاپ اول، سال 1317، ص 211
9-نائینی (طرب)، محمد جعفر، جامع جعفری، ایرج افشار، انجمن آثار ملی 1341، ص 272 - 262.
10- نائینی، جامع جعفری، ص 337 - 304.
11-افشار، یادگارهای یزد، ج 2، صفحات متعدد ؛ خاضع، اردشیر، تذکره‏ی سخنوران یزد، بمبئی 1347.
12-آیتی، تاریخ یزد، ص 401 - 369.
13-همان ص 265
14-رشیدالدین، وقف‏نامه‏ی ربع رشیدی، چاپ عکسی، تهران 1351، مجله فرهنگ ایران زمین، ش 17 و 16، تهران 1349
15-وقف‏نامه‏ی جامع الخیرات، به کوشش مرحوم دانش پروژه و استاد ایرج افشار، تهران، سال 1341 و متن وقف‏نامه‏ی مندرج در یادگارهای یزد، ج 2، ص 558 - 379.
16-افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج 2 ؛ خاضع، اردشیر، تذکره‏ی سخنوران یزد، چاپ بمبئی، تهران 1341 شمسی ؛ طاهری، احمد، تاریخ یزد، یزد سال 1317 شمسی
17-آیتی، تاریخ یزد، ص 401 - 369.
18-افشار، یادگارهای یزد، ج 2، ص 131.
19-جعفری، تاریخ یزد، ص 74، و 75.
20-افشار، یادگارهای یزد، ج 2، ص 131 - 130 و 844.
21- افشار، یادگارهای یزد، ج 2، ص 131 - 130 و 844.
22-افشار، یادگارهای یزد، ج 2، ص 160 - برای اصل متن به همین کتاب صفحات 160 - 156 مراجعه فرمایید.
23-افشار، یادگارهای یزد، ج 2، ص 183 - 162
24-همان، ص 582 - 572.
25-افشار، یادگارهای یزد، ج 2، ص 642 - 624.
26-حبیب‏آبادی، میرزا محمد علی معلم، مکارم الآثار، ج 3، ص 1023 - 1022.
27-نائینی، جامع جعفری، انجمن آثار ملی، تهران، 1353، به نقل از یادگارهای یزد، ج 2، ص 746 - 734.
28-افشار، یادگارهای یزد، ج 2، ص 757 - 756.
29-افشار، یادگارهای یزد، ج 2، ص 286 - 224.
 

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: سید احمد موسوی
این مقاله در تاریخ 1403/6/26 بروز رسانی شده است