حکومت، انگیزه ای اجتماعی

ضرورت هایی که به تشکیل حکومت در جوامع مختلف انسانی انجامیده است، بسیارند؛ همان گونه که ابعاد مترتب بر حیات آدمی که در بر دارنده ی نیازهای فردی و جمعی او نیز هست، فراوانند. تا آنجا که می توان گفت تشکیل دولت، پاسخی منطقی از سوی جامعه بشری به دسته ی عمده ای از نیازها و انتظاراتی است که از زندگی و تعامل چند سویه مبتنی بر آن دارد.
به واقع حکومت یا دولت، ساخت قدرت با بازوی اجرایی یا اداری یک جامعه سازمان یافته ی سیاسی کشور به عنوان یک کل است. اصلی ترین و چکیده ی وظیفه ی مدیریت جامعه به عنوان یک سیستم عبارت است از طراحی کلان سیستم مطلوب و تعیین اهداف مرتبط نظام واره ی آرمانی برای تحول سیستم بر اساس نظام رهیافت عالی مورد پذیرش، تشخیص مسایل و درک چگونگی وقوع آنها (بالقوه یا بالفعل) و تدبیر وبه کار بستن اقداماتی جهت رفع و حل آنها در چارچوب یک سیاست معین رو به اهداف و آرمان های یاد شده که به صورت نهادها و سازمان های اداری، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی فعلیت می یابد. (1) مشروعیت این حاکمیت نیز مسلم است؛ چه، خلیفه بودن آدمی در زمین به این معنا است که آنچه برای خداوند ثابت است، از جمله حق حاکمیت و اداره ی جامعه، به انسان انتقال یافته است. از این رو، بیان حکومت در قرآن، بر اصل خلافت استوار است و از آن بر می آید که خداوند حکمرانی و به دست گرفتن زمام جامعه و تصرف بر طبیعت را به انسان اعطا کرده است و بدین سان، مشروعیت الهی حکومت مردمی استنتاج می شود. (2)
با این اوصاف می توان نتیجه گرفت که تشکیل حکومت به عنوان امری ضروری و اجتناب ناپذیر، خود ناظر بر ضروریات بسیاری است که تار و پود جامعه فاخر فرهنگ و تمدن انسانی آغشته بدان ها ست.
ضرورت بهبود اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه
یکی از وجوه فلسفه ی تشکیل حکومت، ضرورت بهبود اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه است؛ امری که تحقق آن علی رغم اهمیت سهمی که هر فرد در تشکیل آن بر عهده دارد، در گرو همگرایی و اراده جمعی افراد -که در قالب حکومت رخ می نماید - است.
امیر مؤمنان علی بن ابی طالب (ع) درنامه ی حکمت آگین و ماندگاری که خطاب به نماینده ی اعزامی خود به مصر نگاشتند، ضمن بر شمردن وظایفی که حاکم اسلامی و حکو مت الهی بر عهده دارند، ضرورت بهبود اوضاع و احوال جامعه را متذکر شده، می فرمایند: من تو را به شهر هایی می فرستم که دستخوش دگر گونی ها گردیده، گاه داد و گاهی ستم دیده، و مردم در کارهای تو چنان می نگرند که تو در کار های والیان پیش از خود می نگری، و درباره ی تو آن می گویند که در باره ی آنها می گویی. (3)
حضرتش آنگاه مالک را به مشورت با دانشوران و خردمندان،.. نیکی به بازرگانان و صنعتگران، فقر زدایی، مردم داری، تأمین عدالت اجتماعی و مواردی از این دست که در بهبود اوضاع و احوال جامعه ی اسلامی نقش حایز اهمیتی دارند، امر فرموده، ظرایف و دقایق بسیاری را در ارتباط با آن خا طر نشان می فر مایند.
ژرف نگری در این مرقوم شریف و عنایت به سیره ی نظری و عملی امام علی بن ابی طالب (ع)، ما را چونان همیشه به سوی قرآن کریم و آیات نورانی آن راهنمایی می نماید؛ آنجا که خدا ی تعالی امر به عدل و احسان و رعایت همگانی آن فرموده است: ان الله یأمر بالعدل و الاحسان... (4)
نا گفته پیداست که رهبران و کار گزاران حکومت هم مخاطب این آیه ی شریفه اند و بهبود اوضاع و احوال جامعه نیز از مصادیق بارز احسان، که عنایت به آن توصیه شده است.
در مجموع باید گفت انسان پویا، جامعه ی ایستا را بر نمی تابد چه، این سکون، معارض آن پویایی است و صد البته لازمه ی پویایی جامعه، حفظ و گسترش پویایی حیات آدمی است، و لازمه ی این نیز تحریض دولت (به معنای عام آن مشتمل بر حکومت و مردم است) به اصلاح و بهبود اوضاع و احوال جامعه در ابعاد گوناگون و متنوعی خواهد بود که بر آن مترتب است.

راهکارهای دولت ها

امروزههمه ی دولت ها به نوعی خود را موظف و ملزم به اصلاح و بهبود اوضاع و احوال جامعه در تمامی ابعاد آن می دانند با این تفاوت که برخی بر خلاف گروه دیگر، خود را از به کارگیری توان و استعداد بالقوه ی بخش های غیر دولتی بی نیاز ندیده و بدان روی آورده اند. چه، اطمینان دارند که گروه مقابل نیز دیری نخواهد پایید که دیدگاه خود را در این باره اصلاح خواهد کرد. نکته ای که در این میان مجال طرح می یابد، این است که اصولا راهکارهای به کار گرفته شده حایز یا فاقد چه ویژگی هایی هستند. به تعبیر بهتر، راهکار یا راهکارهای برتر کدام اند و چه خصایصی بر آنها مترتب است.

ویژگی راهکارها

راهکارهایی در زمینه ی بهبود اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه مؤثر واقع می شوند که شرایط ذیل را دارا باشند:

بهره مندی از بودجه و اعتبارات لازم

تأمین بودجه واعتبار طرح هایی که در جهت اصلاح و بهبود اوضاع و احوال جامعه اجرا می شوند، هایز اهمیت بسیار است؛ چرا که عدم توفیق در این راه غالبا شکست و ناکامی یا طولانی شدن زمان ثمر دهی طرح ها رابه دنبال دارد. در این میان، مشکلات کشورهای جنوب (درحال توسعه) در مقایسه با کشور های شمال (توسعه یافته) بسیار وسیع و ریشه دارتر است؛ چه، اقتصاد بیمار و تک محصولی، کسری بودجه ی چشم افسا و بی تدبیری و سردرگمی غم انگیزی که آنها با آن مواجه هستند، باعث شده بسیاری از طرح های اصلاحی یا اصلا به مرحله ی اجرا در نیایند یا در صورت اجرا، دیر هنگام به مرحله ی بهره برداری برسند.
متأسفانه وام های اعطایی صندوق جهانی پول، بانک های جهانی، دولت های صنعتی و... هم به و دلایل بسیار - از جمله ضعف ساختار مدیریت حاکم، تعداد مراکز تصمیم گیری اقتصادی و مانند آن و نیز بهره ی سنگین مترتب بر آنها - نتوانسته و نمی تواند گره گشایی مشکلات عدیده ی ایشان در این زمینه باشد.

جلب مشارکت های مردمی

راهکارهای به کار گرفته شده باید از توان و ظرفیت های لازم جهت جلب مشارکت های ملی بر خوردار باشند چرا که پاره ای از طرح ها علی رغم برخورداری از بودجه و اعتبارات لازم، به دلیل نادیده گرفتن و یا کم توجهی به خواست و نظر مردم و بی نیاز پنداشتن خود از مشارکت و حمایت عملی ایشان، راه به وادی شکست برده و با ناکامی مواجه شده اند. اهم مواردی که جلب مشارکتهای مردمی را ضروری ساخته، عبارتند از:
الف. ایجاد تغیر در ساختار جامعه، نیازمند ایجاد تحول در رفتار و پندار افراد است.
ب. سرمایه های مادی و معنوی مردم، جبران کننده ی کسور بودجه ای است.
ج. وابستگی مقوله جامعیت طرح ها به استفاده از نظریات و آرای مردم، معنا دار و چشمگیر است.

برخورداری از جایگاه دینی

شانس توفیق آن دسته از راهکارهای اصلاحی که از تأیید دین و شأن آیینی بهره مند هستند، به مراتب بیشتر است و این به لحاظ پایگاه رفیع و نیرومندی است که دین و مذهب از دیرباز در میان آحاد مردم داشته و دارد. به تعبیر دیگر، اگر آیینی به راهکاری بذل توجه کرد و آن را پسندیده و ارزشمند شمرد، مردم حتی به عنوان ادای تکلیف و تکریم یک وظیفه ی شرعی هم که شده، بدان روی خواهد آورد و این تحقیق همان مشارکت و حمایتی است که در فراز قبل بدان اشاره شد. از دیگر سو، دین به لحاظ آ سمانی و منبعث از وحی بودن، به ارایه ی احکامی همت گماشته و نظر به راهکارهایی دوخته است که خیر و صلاح جامعه ی انسانی را باهم در نظر دارند. پس اگر راهکاری مورد تأیید دین قرار گرفت و شرایط زمان و مکان را از یاد نبرد، توفیق را رفیق خود بیند.

پایایی و پویایی

راهکار هایی که در طول ادوار و ازمنه ی متمادی منشأ اثر بوده و بهبود اوضاع اجتماعی، اقتصادی
و فرهنگی جامعه را پی گرفته اند، به لحاظ بهره مندی از تجارب ارزنده، انطباقی که با شرایط و خصایص مردم و بستر جغرافیایی خویش یافته اند و اعتماد و اطمینانی که به سوی آنها جلب شده است، امروزه نیز به خوبی می توانند مؤثر واقع شوند ومنشأ خدمات و برکات چشم افسایی در حوزه های مختلف جامعه ی بشری باشند؛ البته به شرط کارآمدی، روزآمدی و برخورداری از نویافته های نرم افزاری و سخت افزاری و توسعه ی دامنه ی فعالیت متناسب با نیازی که احساس می شود.
در این میان اگر چه پویای اهمیت افزونتری می یابد، اما پایانی و قدمت نیز به مثابه ی ریشه ای رخ می نماید که قوام و قوت رخت سبز فرآیند خدمت به جامعه ی بشری، نشأت گرفته از آن است و این تلازم و هم آوایی زیبا و دل انگیز سنت و نوگرایی در قالب راهکاری توانمند و مؤثر است.

گستردگی

یکی دیگر از ویژگی های حایز اهمیت وقابل اعتنا یی که اگر راهکارهای مورد نظر این نوشتار از آن برخوردار باشند، بهتر می توانند به بهبود اوضاع اقتصادی، اجتماعی وفرهنگی جامعه بپردازند، موردی با عنوان گستردگی است؛ بدین معنا که راهکار اصلاحی، امکان حضور و تأثیرگذاری را در جای جای کشور داشته باشد؛ نه اینکه دامنه و گستره ی فعالیت آن به یک یا چند استان خاص محدود باشد.
اگر یک راهکار مشارکت جو در جای جای یک سرزمین، سابقه ی حضور محدود و سنتی اما موفق و مردم پسند و توأم با سابقه ای درخشان و نیک داشته باشد، امروزه در مقایسه با یک راهکار مبتدی بهتر می تواند با احیا و گسترش کمی و کیفی حوزه های سنتی حضور خود، حرکت اصلاحی خویش را پی گیرد.
حضور در جای جای یک سرزمین، این فرصت را به یک راهکار می دهد که به اصلاح و بهبود اوضاع در سطح ملی و فرا گیر بیندیشد نه در سطحی بسته ومحدود که این نیز خود حایز اهمیت بسیار است.

فرا گروهی عمل کردن

لازمه ی توفیق طرح هایی که به منظور ایجاد تحول مثبت در سطح جامعه به مرحله ی اجرا در می آیند، این است که بر حوزه ی عمل آنها آرامش و ثبات حاکم باشد. بدین منظور باید راه بر هر نوع تنش زایی وبحران آفرینی که زایل کننده ی این دو است، بسته بماند. البته پیش ااز آنکه چنین انتظاری را از عوامل پیرامونی داشته باشیم، ضروری است که خود طرح و راهکار اصلاحی، از تنش آفرینی و ایجاد موج مبرا باشد.
از آنجا که در سطح جامعه شاهد تنوع های قومی، مذ هبی، زبانی و مانند آن هستیم، اگر راهکارها و طرح ها در مقام نفی و انکار گروهی بر آیند یا اقلیتی را به کلی از نظر دور بدارند، به عرصه ی خطرناک تنش زایی گام نهاده اند که تبعات سوء آن قابل احصا و بر آورد نیست.
طرح ها و راهکارهای تحول آفرین اگر چه ممکن است در بعضی از موارد به گروهی خاص عنایت ویژه داشته باشند. اما به هیچ روی از سایر گروه ها و اقلیت های قومی و مذهبی غافل نیستند چه، لازمه ی بهبود اوضاع واحوال جامعه در تمامی ابعاد، مشارکت صمیمانه ی تمامی گروه های تشکیل دهنده ی جامعه است.

بهره مندی از مدیریت شایسته

یکی دیگر از ویژگی های اساسی و پر اهمیتی که توفیق راهکارهای تأثیر گذار بر اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه تا حد زیادی منوط به آن است، بهره مندی آن از مدیریتی شایسته است.
در جهان معاصر، اهمیت این مقوله بسیار زیاد است تا آنجا که یکی از عوامل برتر دست یافتن به توسعه ی همه جانبه و پایدار را حاکمیت پیشرو و کارآمد بر می شمارند و علم عالی مدیریت را به سبب آنکه باعث تربیت مدیران شایسته، فن سالار و کاردان می شود و زمینه ی به کارگیری ساز و کارهای نوین و تبدیل ساختارهای کم بازده سنتی را به سامانه های نوین پربازده فراهم می آورد، حایز اهمیت بسیار تلقی کرده و به تکریم عملی آن همت گماشته اند؛ تا آنجا که از آن به عنوان هنر مدیریت یاد کرده و در بهره مندی گسترده تر تمامی شؤون جامعه از آن کوشیده اند. بدون شک اگر راهکارهای بهبود خواه، از حاکمیت و نظارت عالی مدیران فاضل و شایسته ای که علاوه بر بهره مندی از هنر و علم مدیریت، به روحیه ی والای دین مداری آراسته و منتخب رهبر عالی جامعه نیز هستند، برخوردار باشند مفید و مؤثر تر ظاهر خواهند شد.

رویکرد مجدانه به مسایل اساسی

همان گونه که پرداختن به کار های جزیی و کم اهمیت اگر به قیمت بی اعتناعی یا کم توجهی به مسایل اساسی و پراهمیت تمام شود، فلاکت، دریوزگی و نهایتا هلاکت آدمی و جامعه ی انسانی را رقم خواهد زد، بی اعتنایی راهکارها وطرح های بهبود خواه به مسایل کلیدی و اساسی نیز شکست و ناکامی آنها را موجب می شود؛ چرا که غفلت از آنها به تدریج افت بازدهی و کارآیی وسلب اعتماد عمومی را موجب می شود که این خود اضمحلال طرح، سرخوردگی مجریان و متولیان امر و نومیدی ناظران و مخاطبین را به بارمی آورد.
به واقع، مثال راهکارهایی که در جهت بهبود اوضاع و احوال اجتماع دچار خطا شده و امور، برنامه ها و پروژه های کم اهمیت را به جای مسایل و برنامه های مهم و استراتژیک در دستور کار خویش قرار داده اند، این بیت پر معناست که:
خانه از پای بست ویران است
خواجه در بند نقش ایوان است

جامع نگری

از دیگرخصایصی که طرح ها وراهکارهای ناظر بربهبود اوضاع واحوال اجتماع باید از آن برخوردار باشند، صفت حایز اهمیت جامع نگری است؛ بدین معنا که دامنه ی فعالیت آنها به جای محدود شدن به یک یا چند برنامه و هدف خاص، به حوزه های مختلف مورد نیاز و رجوع جامعه ی انسانی تسری یابد.
نبود جامع نگری، علاوه بر اینکه از تعداد مخاطبین می کاهد، تأثیر طرح بر روی آنها را نیز کمرنگ می سازد. برای ایمن ماندن از این آفت بزرگ، ضروری است که مدیریت ناظر و مجری طرح، از فر آیند آسیب شناسی و نیازسنجی علمی - کاربردی غفلت نورزند و در جهت به کارگیری یافته های
پژوهشی در این باره گام بردارند.
ناگفته پیداست که ماهیت یک کل، چیزی فرا تر از ماهیت منفک اجزای آن است و طبیعتا پرداختن بدان نیز به مراتب تأثیرگذارتر خواهد بود.
در تمام مراحل به تحصیل رضای الهی اندیشیدن
اگر ماهیت راهکارهای مؤثر در بهبود اوضاع و احوال جامعه که خاستگاه دینی داشته یا مورد تأیید و سفارش مذهب قرار گرفته اند، به گونه ای باشد که تحصیل رضا و ثواب الهی به شکلی کاملا نهادینه شده مد نظر مرتبطین با آن (بانیان، مدیران اجرایی، استفاده کنندگان از ثمرات طرح) باشد، می توان امید فراوان داشت که اثر بخشی آنها گسترده تر باشد.
در چنین حالتی، همه خود را در ارتباط و در سایه سار فرآیندی عبادی و الهی می یابد که در آن مجال تحصیل رضای خداوندی فراهم است. بدین رو، در مسیر توفیق آن، گام ها برمی دارند.
طبیعی خواهد بود اگر مشاهده کنیم در چنین حالتی، آفت های کار (نبود وجدان کاری، کم کاری و...) در مقایسه با سایر موارد بسیار کمتر مجال بروز و ظهور می یابد.

راهکار برتر

حال که اصلی ترین ویژگی های شایسته و بایسته ی راهکارهای مؤثر بر اوضاع و احوال جامعه را بر شمردیم، ممکن است این پرسش به اذهان خطور کند که آیا سازوکاری را در بین راهکارهای موجود می توان جست که به عنوان راهکار برتر، حایز و جامع تمامی این شرایط و خصایص باشد؟ اگر با نشانه های جامعه ی اسلامی و نیز با جلوه های نورانی و دل انگیز تعاون که خدای تعالی در قرآن کریم همگان را امر بدان فرموده است،(5)آشنا باشیم، پاسخ خواهیم داد که راهکار برتر و جامع خصایص بر شمرده شده، همانا سنت حسنه ای است که ریشه در زلال چشمه سار همیشه فیاض و نورآفرین دستورهای الهی دین اسلام دارد و نام آشنای آن وقف است.

وقف چیست؟

وقف، نمود عینی اندیشه ی بلند خیرخواهی در جامعه و نمونه ای آشکار از تعاون، همکاری و کمک به یکدیگر است که در جریان آن، نیکو کاران به قصد قربت(6) و تحصیل رضای الهی، موجبات آسایش، رفاه، ترقی و بهره مندی دایمی (مادی و معنوی) همنوعان خویش را با اختصاص همیشگی ملک و مال خود از طریق ایجاد مؤسسات خیریه، بیمارستان، دانشگاه، حوزه، مدرسه و... یا ترتیب دادن برنامه های مفید، سازنده و متنوع (از قبیل مراسم مذهبی فرهنگی بورسیه طلاب و دانشجویان و...) فراهم می آورد.

سابقه وقف

دیرینگی و قدمت مقوله ی ارزشمند وقف چشم افسا ست؛ چنان که می بینیم در ادیان کهن، بخشی از هزینه های جاری آتشکده ها، کنیسه ها، کلیسا ها و نظیر آن، از طریق حبس عقار و ضیاع و به کار گیری عایدات آنها تأمین می شده است (7).
در دین مبین اسلام نیز وقف از جایگاه رفیع و در عین حال شایسته و کاملتری نسبت به سایر ادیان و مذاهب و تمدن ها بر خور دار بوده است؛ چنان که می بینیم بزرگان دین نیز نسبت بدان اهتمام جدی ورزیده اند.

حکایت

آورده اند که پیشوای پارسیان، علی (ع) در گرماگرم تابستان، روزهای چندی را صرف حفر چاهی در خارج از شهر مدینه فرمود. چون چاه لب تشنه به یمن زحمات طاقت فرسای حضرتش به آب سرد و خوشگواری نشست، با شتاب بیرون آمد. عرق از پیشانی مبارکش روان بود.
جمعیت انبوهی که نگین چاه جوشنده را حلقه آسا در برداشت، زبان به تحسین گشوده بود. هر یک چیزی می گفت. یکی عرضه بر می داشت: علی (ع) کاردان و کوشاست. دیگری می گفت: حضرت با این کار، خود و خانواده اش را توانگر و بی نیاز ساخت. دیگری زمزمه می کرد: ای کاش...
در این احوال، مقتدای سخاوتمندان، قلم و کاغذ طلبیدند و با نگارش وقف نامه ای، آب حاصل را مصروف این امور داشتند:

کمک به در ماندگان و بینوایان؛
کمک به در راه ماندگان و بیماران تهیدست؛
تأمین هزینه ازدواج دختران و پسران بی سر پرست؛
انجام کارهای عام المنفعه. (8)
وقف در ایران نیز اگر چه سابقه ی درازی داشته است، اما در دوران شکوهمند اسلامی، شاهد فراگیری و گستردگی آن در جای جای کشور هستیم. ساخت صد ها باب مدرسه، آب انبار، کاروانسرا و...، مربوط بدین دوران، گواه این مدعاست.
امروزه نیز در پانزدهمین قرن هجرت نبی مکرم اسلام (ص) و در عصر استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی، شاهد جلوه های بدیع و متناسب با زمان از وقف هستیم که مبشرایجاد تحولات مثبت و سازنده در جامعه و اوضاع و احوال آن است. و این علی رغم لطماتی است که این مقوله ی شریف از حاکمیت سیاه نظام های مستبد اسلام ستیزی نظیر سلسله ی پهلوی دریافت کرده است که وقف را ناشر معارف نورانی اسلام و در عناد با مطامع و اهداف شیطانی خویش یافته بودند.
رویکرد رو به گسترشی که امروزه جامعه ی ما نسبت به مقوله ی ارزشمند وقف دارد، بازشناسی علمی و موشکافانه ی آن ضروری ساخته است؛ چه، وقوف به نقش مهمی که عنصر مزبور می تواند در بهبود اوضاع و احوال جامعه داشته باشد، بسیار جدی و حایز اهمیت است.
در ادامه ی این نوشتار خواهیم کوشید نقش وقف در بهبود اوضاع و احوال جامعه را دقیق تر در امتداد نگاه قرار دهیم:
وقف و بهبود وضع اجتماعی جامعه
مبارزه با افت معنوی
قرآن کریم، اولین برنامه ی اجرایی دولت پارسیان را اقامه ی نماز - که بهترین و عالیترین رویکرد به مبانی و احکام نورانی اسلام است - بر می شمارد. (9) این امر از آنجا نشأت می گیرد که ستایش خدای تعالی که فلسفه ی محتوم آفرینش آدمی است، تأثیری عمیق و بی مانند بر او و جامعه ای که بدان تعلق دارد، بر جای می نهد و به سوی سعادتِ دو دنیا راهنمایش می شود.
برقراری ارتباط با مبدأ وجود و فراگیر شدن فرهنگ انسان ساز تعبد درپیشگاه با عظمت الهی،
برکات بسیار ی در بردارد، از جمله:
تسهیل روابط جمعی؛
تقویت انضباط فردی و اجتماعی؛
نهادینه شدن وارستگی و آزادی؛
گرایش انگیزه ها به سوی تعالی یافتن؛
رواج تفکر ارجمند عقلانی و خردورزی؛
تسهیل سیر صعودی و استکمالی انسان؛
معصیت زدایی؛
وقت شناسی؛
رعایت حقوق فردی و اجتماعی؛
از خود گذشتگی؛
از بین رفتن تعارض بود و نمود.
نا گفته پیداست که تأثیر عوامل یاد شده بر بهبود بلکه نورانیت وضع اجتماعی جامعه، بس چشم افساست؛ اما نکته ای که باید بدان توجه داشت، این است که افت معنوی و تبعات بسیار سوء و درد ناک آن، زاییده ی تعامل عوامل چندی است؛ از جمله: روزآمد، روان شناسانه و جذاب نبودن شیوه های تبلیغی - تبیینی معارف و احکام نورانی اسلام؛ کمبود مراکز فرهنگی، آموزشی، هنری، عدم وجود دوره های توجیهی - آموزشی برای ائمه ی جماعت مدارس؛ نبود فرصت سنجی؛ عدم بهره گیری از فناوری آموزشی در امر آموزش نماز.
با اندکی تأمل می توان دریافت که از راهکار حسنه ی وقف می توان در چاره اندیشی برای رفع بسیاری از عوامل بر شمرده سود جست و بدین ترتیب، راه را برای بهبود وضع اقتصادی جامعه هموار کرد.
تسهیل ازدواج
آیین مبین اسلام که بعدی از ابعادعدیده ی وجودی مترتب بر زندگی آدمی را هم از نظر دور نداشته و زن ومرد را طبق کریمه ی هن لباس لکم و انتم لباس لهن، (10) مکمل ومتمم یکدیگر معرفی فرموده، به سبب جامعیت، حقانیت، واقع بینی و بلند ایی که بر آن مترتب است، ردایی فاخر و نورانی از قداست و معنویت را در بر ازدواج فرموده است.
چه، از یک سوی آن را نصف دین خوانده و ازسوی دیگر، گل سر سبد و عالم آرایی چون پیامبر اکرم (ص) را بر آن داشته تا آن را سنت خویش بخواند و اسلامیان را بدان ترغیب فرماید. از یک سو نقش آن را در بقای نسل خاطرنشان ساخته واز سوی دیگر، آن را عاملی جهت حفظ آدمی از فحشا، زشتی، افسردگی و مانند آن دانسته است.
البته این در حالی است که موانع چندی روند اقبال و گرایش جوانان به نکاح و تشکیل خانواده را کند ساخته است؛ از جمله: بیکاری، نداشتن سرمایه و امکانات، بالا رفتن توقعات افراد، دگرگون شدن فرهنگ ساده زیستی، تهاجم خانمان سوز فرهنگی و اعتیاد.
به هر صورت، نظر به تأثیر ژرف و شگرفی که ازدواج در تحصیل فضایل، کاهش جرایم ومعاصی، ایجاد آرامش جسمی و روانی، فراهم آوردن زمینه ی طهارت وپاکی اجتماع وخلاصه بهبود وضع اجتماعی، اقتصادی وفرهنگی جامعه دارد، باید با بهره گیری از تمامی امکانات و راهکارهای موجود، ازجمله سنت حسنه ی وقف، دسترسی جوانان را بدان سهل وساده کرد وموانع را از پیش پای آن برداشت.
تأمین مسکن مناسب
امروزه تأمین مسکن مناسب شهروندان - به عنوان عاملی حساس وتأثیرگذار بر وضع اجتماعی جامعه - از برجسته ترین وظایفی است که دولت ها در مقابل شهروندان خویش دارند؛ خواه این وظیفه را خود رأسا عهده دار شوند یا با تحریص بخش های غیر دولتی، زمینه ی تحصیل آن را فراهم آورند.
البته این درحالی است که در کشورهای در حال توسعه، گروه عمده ای از شهروندان، از داشتن سر پناهی مناسب بی بهره اند و همواره دغدغه ی پیدا کردن مسکنی استیجاری یا خرید منزلی شخصی را در آینده ای نه چندان نزدیک دارند بدون اینکه به کیفیت آن توجه چندانی داشته باشند.
به هر حال، رفع معضل مسکن که تأمین هزینه ی آن همواره سبد هزینه ی خانوار را به سختی متأثر از خویش ساخته است، از یک سو مستلزم داشتن راهبردی واقع بینانه و نیز برداشتن موانعی است که حضور سرمایه های مردمی را در این بخش محدود کرده و از دیگر سو، اعمال سیاست های حمایتی (نظیر وقف) در مورد کسانی که در این باره مشکلات حاد دارند.
برقراری امنیت اجتماعی
جامعه ی انسانی برای تأمین رستگاری و بهروزی پایدار اعضای خویش باید شرایطی حیاتی را حایز باشد؛ از جمله، امنیت اجتماعی که ایجاد و تقویت آن در گرو مشارکت جدی فرد فرد اعضای اجتماع است.
دولتمردان و دولت های مردمی اگر چه وظیفه ی خطیری در زمینه ی بر قراری و تقویت روزافزون امنیت اجتماعی بر عهده دارد، اما نمی توانند بی آنکه از همراهی و همدلی اعضای جامعه ای که خود نیز بخشی از آن هستند برخوردار باشند، توفیق را در این عرصه همواره رفیق راه خود بیابند.
از آنجا که تأمین امنیت اجتماعی، خود ثمره ی برقراری امنیت اعتقادی، روانی، جانی، مالی و شخصیتی، زیست محیطی، بهداشتی و مانند آن است، راهکارهایی نظیر سنت وقف مجال آن را می یابد که با پرداختن به یک یا چند مورد از آنها به اصلاح و بهبود اوضاع جامعه بیندیشند.
توسعه ی پایدار
علل ایجاد کننده ی ناپایداری توسعه - که از جمله ی عوامل برهم زننده ثبات و بهینگی جوامع انسانی به شمار می آیند - متعددند؛ نظیر: جامع نبودن تعریفی که صحنه گردانان امر توسعه از این مقوله دارند، ریشه ای نبودن اصلاحات، ناهمگونی کّمی و کیفی توجه به عرصه های مختلفی که فراروی امر توسعه و دخیل در آن هستند.
(بی آنکه این فرآیند حساب شده و منطبق بر معادلات علمی و منطقی باشد) عدم توفیق در جلب مشارکت های مردمی، کمی سرمایه، نبود اعتماد و اطمینان عمومی، و عدم درک ضرورت پایداری توسعه.
از آنجا که راهکار حسنه ی وقف، توان حذف برخی از موانع برشمرده شده را دارد، می توان با قاطعیت بدین حقیقت اذعان داشت که سنت نیک اندیش وقف با کمک به ایجاد و پایداری فرآیند توسعه مدد شایان توجهی به اصلاح و بهبود وضع جامعه می کند.
گسترش رفاه
گذشت زمان، ادعا و اهتمام دولت ها در ایجاد رشد اقتصادی - که با اجرای بر نامه های عمرانی کوتاه، میان و بلندمدت نمود می یابد -، گسترش ارتباطات بین المللی، رشد جمعیت، بالا رفتن سطح توقعات شهر وندان و موارد دیگری از این دست، این انتظار را در بین مردم پدید آورده است که از رفاه و راحتی و آسودگی بیشتری بر خور دار باشند.
این انتظار - به دور ار افراط ها و تفریط ها - کاملا بجاست؛ چرا که مبین روح و زندگی پویای آدمی است (11)و اصولا خود می تواند موجبات رشد و اعتلای اقتصادی را نیز فراهم آورد.
در این زمینه، نقش وقف کاملا محسوس و برجسته است چه، این راهکار حسنه از دیر باز کوشیده است با ایجاد مدارس، مساجد، بیمارستان ها، کاروانسراها، آب انبارها، تکایا، پل ها و امثالهم، موجبات رفاه مردمان را فراهم آورد.
رواج روحیه ی نیک اندیشی و خیرخواهی
کمرنگ شدن روحیه ی نیک اندیشی و خیرخواهی، از مهمترین آفاتی است که بهینگی وضعیت اجتماعی یک جامعه را تهدید می کند. این امر که صنعتی شدن جوامع نیز بدان دامن زده، قابل پیشگیری و اصلاح است.
در این زمینه می توان به راهکار حسنه ی وقف اشاره کرد که بازشناسایی آن به مردم می تواند رویکرد ایشان را معطوف خود ساخته، روحیه ی ارجمند خیرخواهی، نیک اندیشی، ایثار و از خودگذشتگی را در متن اجتماع نشر دهد.
وقف و بهبود وضع اقتصادی جامعهکارآفرینی و اشتغال
امروزه، کار آفرینی، از بزرگترین دغدغه های جوامع انسانی است چه، کار عنصری مقدس و حایز اهمیت است که در سایه سار آن، علاوه بر رفع نیازهای معیشتی، آرامش، همگرایی، هویت شغلی و اعتلای شخصیتی فرد محقق می شود.
شغل به عنوان زیر مجموعه ی اصلی کار، نقطه اتکای مسؤول خانواده در اداره ی امور خانه بوده و تأمین کننده ی سرمایه ای است که پایداری رابطه ی متعادل و مفید خانه و جامعه، نیاز مند هزینه شدن آن است.
البته این در حالی است که اغلب کشورها ی جهان با معضل بیکاری دست به گریبان هستند؛ با این تفاوت که در ممالک شمال، به واسطه ی صنعتی بودن جامعه، بالا بودن سطح درآمد ملی، وجود بیمه های مختلف (از جمله بیمه بیکاری) و مواردی از این دست، این معضل با درجه ی اهمیت کمتری مطرح است .
در حالی که در ممالک جنوب، به دلیل نبود سرمایه، پایین بودن در آمد ملی، توسعه نیافتگی، نبود بیمه ها و نهادهای حمایتی، نبود فرهنگ تولید و صادرات، این مشکل گاه تا مرز ایجاد بحران در اجتماع پیش رفته است و حل نشدنی می نماید.
از آنجا که چاره اندیشی برای تخفیف این مشکل، بدون مشارکت جدی بخش خصوصی، به انجام نخواهد رسید، ضروری است که از راهکار حسنه ی وقف در این عرصه نیز استفاده شود؛ اما پیش از آن لازم است .
این ضرورت برای نیکوکاران تبیین شود تا پاره ای از موقوفات و عایدی آنها صرف این مهم شود؛ چه، کارآفرینی، عبارتی است که ثواب مترتب بر آن بس والا و چشم افساست؛ ان شاء الله.
بالا رفتن بهره وری موقوفات از جمله کشتزارها نیز راهکاری است که پرداختن به آن می تواند به
ایجاد فرصت های شغلی بیشتر بینجامد.
تأمین بهداشت و سلامتی
رابطه ی رونق اقتصادی و تندرستی افراد یک جامعه، رابطه ای قطعی و اساسی است چه، کسالت، رخوت و سستی نیروی کار، خود عاملی است که علاوه بر ایجاد تبعات سوء بسیار، افت سطح تولید (و به تبع آن بیکاری، فقر و...) را نیز موجب می شود.
توسعه ی صنعتی اگر چه خود از یک سو با ایجاد آلودگی های زیست محیطی، صوتی و... بهداشت جسمی و روانی افراد را به خطر می اندازد اما از دیگر سو خود به سلامت نیروی کار نیازمند است؛ چه، درآمدی که از قِِِبَل آن نصیب جوامع می شود، می تواند نقش عمده ای در تأمین سلامت شهروندان ایفا کند.
اگر چه تأمین بهداشت و سلامت برای همگان ضروری است اما این زنان و کودکان هستند که بیش از هر قشر دیگری در معرض آسیب هستند و این در حالی است که مادران، پرورش دهنده کودکان آینده ساز هستند ضمن آنکه از دامن زن، مرد به معراج می رود. (12)
از آنجا که دولت های در حال توسعه همواره دغدغه ی تأمین بهداشت چندبعدی شهروندان - خاصه مادران و کودکان - را داشته اند، ضرورت بهره گیری از راهکار حسنه ی وقف دیگر بار رخ می نمایاند. این امر می تواند شامل احیای حوزه های سنتی و گسترده ای باشد که شاهد حضور سنت حسنه ی وقف اند؛ از قبیل: احداث، توسعه و تجهیز بیمارستان ها، درمانگاه ها، خانه های بهداشت و مانند آن؛ یا به کار گیری برنامه های نوین پیشرفته ای از قبیل پیشگیری، اطلاع رسانی بهداشتی، تنظیم خانواده، و مایه کوبی.
فقرزدایی
تنگدستی که بنا به فرموده ی مولای متقیان علی (ع)، مرگ بزرگتر است، (13) آفتی سترگ برای جوامع انسانی به شمار می آید که از رهگذر آن، گاه ایمان و اعتقاد مذهبی افراد نیز دچار تزلزل و زوال می شود. (14)
تأثیرات سوء فقر بر اجتماع بشری عدیده است؛ از جمله:
به خطر افتادن ثبات وحدت و امنیت ملی؛
به خطر افتادن استقلال مملکت (به لحاظ وابستگی پیدا کردن به قدرت های اقتصادی و سیاسی بیگانه از قِبَل دریافت وام های کلان و...)؛
عدم استفاده ی مطلوب از توانمندی های موجود در کشور؛
شکوفا نشدن استعدادها و عدم بروز توانایی های افراد؛
فرار مغز ها و استعدادهای درخشان؛
کند شدن آهنگ رشد و توسعه ملی؛
گسترش بیسوادی، بیکاری و...؛
پایین آمدن متوسط عمر افراد؛
رشد سرطانی روستاگریزی و شهر نشینی.
حال که نمونه هایی از تآثیرات سوء فقر وتنگدستی رابرشمردیم، ذکر این نکته ضروری است که راهکار حسنه ی وقف می تواند با فراهم آوردن فرصت های شغلی، دستگیری از نیازمندان وکمک به خوداتکایی ایشان، رواج اندیشه ی خیرخواهی، تقویت مؤسسات حمایتی، بسیج امکانات اندک ومانند آن راه بر فقر وتنگدستی تنگ کند و رفاه وغنای ممدوح جامعه انسانی را موجب شود.
عمران وآبادانی دارالا سلام
ربنا اتنا فی الدنیا حسنه وفی الاخرت حسنه وقنا عذاب النار

دین مبین اسلام که تحصیل سعادت آدمی درهر دوجهان را درامتداد نگاه دارد، علاوه بر آنکه بندگان خدا را به ساختن سرایی مجلل و فاخر در دنیای پسین فراخوانده، آنان را به عمران وآبادانی دنیایی که مزرعه آخرت است نیز دعوت فرموده.
این امر خود گواهی دیگر برجامعیت وچند بعدی بودن کاملترین شریعت آسمانی است که شعار آن تامین سعادتمندی انسان ها در دوجهان است.
بعضی از راهکارهایی که اسلام جهت عمران وآبادانی دنیا اندیشیده، به این قراراست:
والای مقام کاروکارگر دراسلام؛
ثواب های مترتب برکشاورزی، غرس نهال و...؛
وطن دوستی که حسب بعضی ازروایات، نشانه ی ایمان است.
جلوه های عمرانی فرضیه ذکات؛
سنت حسنه ی وقف که باعمران وآبادانی ظاهری وباطنی دارالاسلام، ارتباطی دیرپا داشته ودارد واحداث مدارس، مساجد، بیمارستان ها، کاروانسراها، آب انبارها، راه ها، پل ها، حسنیه ها، تکایا، و... مؤید آن است.
ایجاد رقابت سالم ومفید
رقابت، فرایندی ارزشمند است که طی آن فرد فرصت آن را می یابد که باخود یا با دیگری به مسابقه ای (15) سازنده در جهت دستیابی سریعتر وبهتر به هدفی مشخص برخیزد وازآنجایی که توأم با انگیزش (16) است وتوانایی فرد را برای پیشی گرفتن از حریف متمرکز میکند، حایز اهمییت وتاثیر بسیار است.
امروزه توجه به همین اهمیت و تأثیر است که موجبات به کارگیری بیش از پیش این عنصرکلیدی را درسازوکارهای مختلف فراهم آورده است وهرچه برکات حاصل ازاین امر ظهور و بروز پررنگ تری می یابد، اراده وانگیزه لازم جهت استفاده از آن قویتر میشود.
دراین میان، راهکار حسنه ی وقف نیز با ایجاد رقابت سالم ومفید بین یک فرد یا یک سامانه با خود یا با دیگر افراد و نهادها، به بهبود کمی وکیفی اوضاع افتصادی جامعه می اندیشد.
این رقابت بین یک فرد با خودش، از آنجا شکل می گیرد که او تلاش بیشتر خودرا از یک سو باعث بالا رفتن تولید و نهایتا درآمد خود می یابد واز دیگر سو باعث ارتقای سطح درآمد موقوفه ای می بیند که درتعامل با آن مشغول فعالیت است وعایدی آن صرف توسعه ی جامعه در ابعاد گوناگونی که برآن مترتب است، می شود.
تامین اجتماعی
یکی از معضلات مهمی که ممالک جهان سوم با آن مواجه بوده وهستند، ناکارآمدی ومحدودیت حوزه ی حضور و تأثیرگذاری نظام های تامین اجتماعی و تبعات سوء این موضوع است ازقبیل: نارسایی های بهداشت ودرمان، بیکاری، و نبود بازنشستگی و سیستم های حمایتی و رفاه اجتماعی؛ امری که بدون اصلاح آن نمی توان به اعتلا و بهبود وضع اقتصادی جامعه اندیشید.
این درحالی است که ممالک شمال به لحاظ بهره مندی از نظام های تامین اجتماعی فراگیر و کارآمد، گام های بلند و مؤثری به سوی تامین رفاه اجتماعی ملی برداشته و بارسنگینی را از روی دوش دولت های مطبوع خویش برگرفته اند تا بدین ترتیب، آن ها را وادار به صرف یارانه های دولتی در جهت ایجاد رونق اقتصادی کنند.
با توجه به آنچه که ذکر آن رفت، شایسته است به نقشی که راهکار حسنه ی وقف می تواند درمسیر جبران بخشی از کاستی ها ونارسایی های نظام های تامین اجتماعی داشته باشد، اشارت کنیم؛ امری که عنایت بیش از پیش بدان، مرهمی برزخم های کهنه و متعددی خواهد گذاشت که اقتصادهای وابسته و بیمار ممالک جنوب بدان گرفتارند.
به کارگیری پتانسیل های نهفته بخش خصوصی
یکی از عوامل مؤثر در بهبود اوضاع اقتصادی جامعه، به کارگیری توان وقابلیت های گسترده ودست نخورده ی بخش خصوصی دراین راستاست که ممالک جنوب درمقایسه با کشورهای شمال، ازآن کمتر سود برده اند؛ البته لازمه ی این امر نیز اتخاذ راهکارها و سازوکارهایی است که طی آن اعتماد صاحبان سرمایه جلب شود.
نکته ای که دراین میان حایز اهمیت فراوان است، این است که اگر صاحبان سرمایه نه به امید تحصیل سود مالی، بلکه از سر نیک اندیشی و به امید کسب سود معنوی به سرمایه گذاری اهتمام ورزند وعایدی حاصل نیز صرف ایجاد رفاه اجتماعی گردد، اوضاع و احوال جامعه به لحاظ اقتصادی بهبود قابل ملاحظه ای خواهد یافت.
به هرحال، راهکار حسنه ی وقف، با دامن زدن به روحیه ی والای خیرخواهی درجامعه می تواند به هدایت توان و سرمایه های نیرومند بخش مردمی در جهت اجرای برنامه های عمرانی عام المنفعه بیانجامد و تاثیری قابل توجه در رشد اقتصادی کشور وبهبود وضع درآمدی ومعیشتی مردم برجای نهد؛ امری که ضرورت آن امروزه بیش هر زمان دیگری رخ نمایانده است.
وقف وبهبود وضع فرهنگی جامعه
توسعه کمی وکیفی اماکن مذهبی
اماکن مذهبی اسلامی، خاصه مساجد، حایز اهمیت بسیارند چه، ازیک سو تعدد و رونق وآبادانی آنها معرف دین مداری و سعادت مندی دنیایی وآخرتی جامعه است و از دیگر سو، یکی از کارکردهای اساسی آنها، فرهنگ سازی در گستره ی شکوهمند تمدن اسلامی است.
نقش اخیر، علی رغم حایز اهمیت بودن سایر کارکردها در روزگاری که تهاجم فرهنگی چشم به غارت گنیجینه ی ارزشمند وذی قیمت مواریث معنوی جوامع دین مدار شرقی دوخته، واجد اهمییت بیشتری است.
البته جایگاهی که اماکن مذهبی در دارالاسلام دارند، به هیچ روی قابل مقایسه با جایگاهی که در قلمرو سایر ادیان دارند نیست.
چرا که اصولا دراسلام، فرهنگ از مرتبتی فرازمند و با شکوه برخورداراست؛ ضمن آنکه مباحث و کنش هایی که درمساجد مجال طرح می یابند، بسیار اساسی تر و متنوع تر است.
تا آنجا که می توان گفت زندگانی مسلمین با تمامی ابعادی که بر آن وارد است، با مساجد ارتباطی دیرینه و تنگاتنگ داشته و دارد؛ از اقامه فرایض انسان ساز گرفته تا طرح مسایل سیاسی پیچیده، بسیج افراد برای شتافتن به میادین کارزار و جهاد (نظامی، دانشگاهی، اقتصادی...) تعلیم و تعلم و مانند آن.
از دیگر سو، به گواه تاریخ، مساجد در جای جای دارالاسلام همواره مهمترین پناهگاه مردم و مستحکمترین سد دربرابر نفوذ اجانب استعمارگر بوده اند چه، به تعبیر حکیمانه ی امام خمینی (ره)، مساجد سنگرند ومی باید سنگرها را پاس داشت (17)
عنایت به مطالب یاد شده از یک سو و درک ضرورت ارتقای توان اماکن مذهبی درجذب و اغنای نسل جوان وسایر آحاد جامعه از سوی دیگر، اهمیت بهره گیری از راهکار وقف جهت توسعه کمی و کیفی اماکن مذهبی را آشکارمی سازد. ناگفته پیداست که سهم توسعه ی فوق در بهبود وضع فرهنگی جامعه، قابل ملاحظه خواهد بود.
توسعه کمی و کیفی فضاهای آموزشی، فرهنگی و...
نقشی که راهکار وقف می تواند از طریق توسعه کمی و کیفی فضاهای آموزشی، فرهنگی، هنری و مانند آن در فرآیند بهبود وضع فرهنگی جامعه ایفا کنند، بسیار مهم است واین به واسطه عوامل ذیل است:
تاثیر مستقیم توسعه همه جانبه فضاهای آموزشی و فرهنگی بر بهبود وضع فرهنگی اجتماع؛
جوان بودن بافت جمعیتی کشور؛
بالا بودن سطح رغبت مردم به تحصیل، هنرآموزی و فعالیت های فرهنگی؛
بالا بودن سطح بیسوادی؛
کسر شدید بودجه نظام آموزشی؛
پایین بودن ظرفیت دانشگاهها، حوزه های علوم دینی و سایر مراکز آموزش عالی و فرهنگی هنری؛
کمبود فضاها وتجهیزات شایسته آموزشی، فرهنگی، هنری و...؛
جایگاه فرازمند تعلیم وتعلم دردین رسمی کشور(شرع مقدس اسلام).
عنایت بدین مطلب که بهبود پایدار واساسی اوضاع فرهنگی جامعه، بدون توسعه ی کمی و کیفی فضاهای آموزشی میسور نیست، اهمیت حضور راهکار وقف دراین عرصه بیش از پیش آشکارمی شود.
تدارک برنامه های هدفمند وارزنده ی فرهنگی، مذهبی، هنری و...
اوضاع فرهنگی جامعه، متأثر از رویدادها و برنامه های فرهنگی است از قبیل: میلادیه ها، مراسم دعا، اعتکاف و مانند آن، همایش ها، جشنواره ها، نمایشگاه ها، مسابقات و دیگر برنامه های متنوع فرهنگی، مذهبی، هنری، اجرای نمایش (ازجمله نمایش های مذهبی، اساطیری و...)، اکران فیلم های سینمایی، و برپایی کنسرت های موسیقی.
حال اگر انتظار داشته باشیم که این رویدادها تأثیری دلخواه از خود بر جای نهند، شایسته است که یک سو از تولیدات ارزشمند فرهنگی، مذهبی، هنری و... حمایت های مالی ومعنوی لازم به عمل آید.
وازدیگر سوضمن احیای برنامه های فرهنگی و هنری ارزشمند اما متروک (ازقبیل شاهنامه خوانی و تعزیه)، برکیفیت و دامنه ی حضور در مسابقاتی نظیر مسابقه ی سراسری حفظ، قرائت وتفسیر قرآن کریم، مسابقه کتابخوانی ونقد کتاب و سایر مسابقات فرهنگی، مذهبی، هنری افزوده شود.
جهت تحقق این مهم شایسته است ازعایدی برخی موقوفات که برنامه مصرفی خاصی برای آنها در نظر گرفته نشده بهره گرفته شود ضمن آنکه سعی شود نیکوکاران، موقوفاتی رانیز جهت شکل گیری برنامه های فوق که تأثیر گذاری آنها درعصر حاضر بسیار قابل ملاحظه است، اختصاص دهند.
بدون شک، وقفهای جدید و متناسب با مقتضیات روز که می توانند تاثیرات عمیقی را موجب شوند، هنگامی شکل خواهند گرفت که تبلیغات مناسب ودامنه داری دراین زمینه ارایه شود.
نشر کتب سودمند
کتاب است آیینه ی روزگار
که بینی در او رازها بی شمار
کتاب را مرآت روزگارخوانده اند که درپهنای سیمای ارجمند آن می توان نظاره گر اسرار نهان و رازهای دور و دراز بود و در اهمیت آن همین بس که پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) فرمود: اگر قلم نبود، ملک و دین برقرار نمی ماند و زندگی شایستگی امکان نمی یافت. (18)
به واقع، کتاب، برترین کالای فرهنگی است که اوضاع فرهنگی جامعه را تحت تأثیر خود قرار می دهد؛ چنانچه تعدد عناوین و بالا بودن شمارگان و پررونق بودن بازار فروش واستقبال از نمایشگاه ها ی استانی و بین المللی کتاب، یکی از شاخصه های مهم جوامع فرهنگ آفرین به شمار می رود.
دراین میان باید بدین نکته توجه داشت که همان گونه که نشر کتب سودمند می تواند به اعتلای همه جانبه ی جامعه کمک شایان توجهی کند، انتشار کتب ضاله و گمراه کننده نیز می تواند جامعه را به سوی انحطاط رهنمون شود.
عنایت بدین مهم، حمایت از انتشار نافع و سودمند، خاصه قرآن کریم، نهج البلاغه، صحیفه ی سجادیه و... را ضروری می نماید؛ بدین معنا که از یک سو شرایط برای به زیورطبع آراسته شدن آنها فراهم آید و از دیگر سو با پرداخت یارانه ی مناسب، قیمت فروش آنها خواصه برای نسل جوان کاهش یابد.
دراین میان، راهکار مقدس وقف می تواند با اعمال این نوع حمایت، وضع فرهنگی جامعه را به سوی بهبود سوق دهد وعرصه را بر کتب ضاله وگمراه کننده ای که گاه به صورت زیرزمینی هم که شده، مجال نشر می یابند، تنگ و تنگتر کند.
این مهم را می توان با سرمایه گذاری جهت چاپ کتبی که بر رد کتاب های گمراه کننده نوشته می شوند نیز تعقیب کرد.
تأمین شهریه ی طلاب، دانشجویان و دانش آموزان
پایین آوردن هزینه ی اشتغال به تحصیل جوانان، به ویژه آنان که در مناطق محروم ساکن هستند، می تواند به ارتقای سطح معرفت وتحصیل ایشان بیانجامد.
ضمن آنکه این عمل شریف می تواند موجبات کشف وشکوفایی استعدادهای درخشانی را فراهم آورد که به واسطه ی نبود امکانات، در محاق بی اعتنایی واقع شده اند و جامعه از برکات وجودشان محروم مانده است.
علاوه براین، بورسیه کردن فراگیران دررشته هایی که بهبود وضع فرهنگی جامعه سخت نیازمند آنهاست، می تواند ازدیگر کارکردهای راهکار شریف وقف باشد.
نکته حایز اهمییت دیگری که باید آن را درنظرداشت این است که تامین هزینه ی تحصیل و زندگانی طلاب علوم دینی و روحانیون معظم از طریق به کارگیری راهکار شریف وقف، زمینه ای را فراهم می آورد که طی آن، پایداری، استقلال عمل وعدم وابستگی مالی حوزه های علوم دینی به اعتبارات دولتی محفوظ می ماند.
به گواه تاریخ، استقلال مذبور همواره استواری، نشاط و طراوت شجره ی طیبه اسلام را فراهم آورده وراه تسلط حکومت های جایز به مدارس علوم دینی را که سدی نفوذناپذیر در برابر آنان وبیگانگان بوده اند بسته است.
نشر معارف نورانی دین مبین اسلام
درجامعه ای که شمیم دل انگیز فرهنگ انسان ساز اسلامی از آن استشمام می شود، هر قدر نشر معارف نورانی شرع مقدس محمدی (ص) گسترده تر باشد، بهبود وضع فرهنگی دست یافتنی تر خواهد بود جهت تحقق این مهم، پسندیده است از راهکار حسنه وقف دراین موارد نیز استفاده شود:
ایجاد خانه عالم دراقصی نقاط کشور؛
تهسیل شرایط حضوردایمی عالمان دینی درجای جای کشور؛
اعزام مبلغ به خارج از کشور؛
اعطای جایزه ی بین المللی به خادمین برجسته وبرگزیده ی فرهنگ اسلامی (درهرسال)؛
ایجاد مؤسسات بین المللی اسلام شناسی حمایت از مراکز موجود؛
ایجاد شهرک دانشگاهی جهت اساتید برجسته ی حوزه ودانشگاه (تا فازغ از مشکلات به انجام مطالعات وتحقیقات درگستره ی معارف اسلامی و پاسخگویی به سؤالات و شبهات طرح شده بپردازند).
رونق بخشی به صنعت گردشگری - خاصه جهانگردی وایرانگردی مذهبی
فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین؛ درزمین سیرکنید وبنگرید سرانجام کار تکذیب کنندگان چگونه بوده است. (19)
قرآن کریم، مشوق جهانگردی هدفمند است؛ آنچنان که پیامبر گرامی اسلام، سفر را موجب صحت وسلامت دانسته وبدان امر فرموده است. (20) عنایت بدین مطالب و توجه به مراسم الهی حج که با سفر می توان بدان دست یافت .
ونیز توجه به رسایل، جزوات و کتاب هایی که نویسندگان واندیشمندان مسلمان درباب احکام وآداب سفر ومانند آن نوشته اند، مؤید این مطلب است که جهانگردی دراسلام ازجایگاهی فرازمند برخوردار است.
همین امر باعث شده که ملت مسلمان ایران از دیرباز به سفر اهتمام ورزند و معتقد باشند که بسیار سفر باید تا پخته شود خامی. گواه این مطلب، سفرنامه های بسیاری است که نگاشته شده و
کاروانسراهای شکوهمند متعددی که درجای جای این مرز و بوم کهن سربرافراشته اند.
امروزه ازآنجا که توسعه صنعت گردشگری، خاصه جهانگردی مذهبی، می تواند درزمینه ی اعتلای فرهنگی جامعه نقش آفرین باشد،ضروری است که فرآیند بهره گیری از راهکار حسنه ی وقف که از دیرباز درخدمت سفر و مسافران بوده است،
دیگر بار احیا شود و با ایجاد مجتمع های فرهنگی - اقامتی بر سر راه کاروان های مسافرتی، از یک سو رفاه زایران و مسافران تأمین شود وازدیگر سو، زمینه آشنایی ایشان با پیشینه، فرهنگ، آداب و رسوم، زبان، دین و دیگر خصایص مردم شهر و سرزمین مقصد فراهم آید.
بدون شک، آمد و شد جهانگردان، به ویژه گردشگران مسلمان، به ارتقای سطح آگاهی وتفاهم ملل، رفع سوء تفاهم ها و گفتگوی سازنده ی ادیان، مذاهب، فرهنگ ها وتمدن ها، و نیز به رشد داد وستد های فرهنگی و افزایش درآمد ملی کشورها از جمله ممالک اسلامی خواهد انجامید.
چنانکه دیدیم، نقش وقف دربهبود اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه چشم افسا و حایز اهمیت است؛ اگر چه لازمه ی ایفای بایسته وشایشسته ی آن، بازشناسی سنت حسنه ای است که سابقه ای درخشان ودرعین حال دیرینه درجای جای جهان خاصه دارالسلام دارد.
وقف، راهکاری مؤثر درعین حال مردمی است که بر پادارندگانش به قصد تحصیل رضای الهی دست فراسوی آن برده وبا قیات الصالحاتی شکوهمند را بیان نهاده اند که عمران و آبادانی دارالعباده (دنیا) را موجب شده است.
دراین میان نیکوکارانی که علاوه بر اختصاص مال و ملک، عمر خویش را نیز وقف اعتلای همه جانبه اسلام، دارالاسلام ومسلمین بلکه بشریت و ارزش های عالیه انسانی کرده اند، مقامی بس شامخ ورفیع دارند؛ همانان که دراین راه از بذل جان و سرکشیدن باده ی خوشگوار شهادت نیز فروگذار نکرده اند.
امید آنکه درسایه سار حاکمیت نظام ارجمند جمهوری اسلامی، شاهد رویکردی فراگیربه سنت حسنه ی وقف وبهره مند شدن اجتماع ازبرکات عدیده ی آن باشیم، امری که اهتمال جدی اندیشمندان وخداوند گاران خرد وتدبیر را می طلبد.
پی نوشت :

1- فلسفه ی سیاسی، آنتونی کویینتین، ص 1 2.
2- الا اسلام یقود الحیاه، محمد باقر صدر، ص 134. .
3- نهج البلاغه، نامه ی 53. .
4- قرآن کریم، سوره ی نحل، آیه ی 90. .
5- تعاونو ا علی البر و التقوی قرآن کریم، سوره ی مائده، آیه ی 2.
6- رسالة آیت الله بروجردی، ص 559.
7- امروزه در خارج از دارالاسلام نیز کنش هایی نظیر وقف به چشم می خورد؛ مانند اقدامی که آلفرد نوبل در اختصاص عایدی دارایی های خویش برای اعطای جایزه ی سالانه به سرآمدن عرصه ی علم، فرهنگ و صلح انجام داد؛ یا مراکزی که از سوی افراد نیکو کار برای نگهداری سالمندان و مانند آن اختصاص می یابد.
8- شرح مظهر الاسرار، عطار نیشابوری، ص271. .
9- الّذین ان مکَناهم فی الارض اقاموا الصلوه قرآن کریم، سوره ی حج، آیه ی 41.
10- قرآن کریم، سوره ی بقره، آیه ی 178.
11- گویند فردی ساده اندیش بر امام محمد باقر (ع) خرده گرفت که چرا بر خلافت شیوه ی نیاکان و اجداد طاهرینش جا مه ای نیکو پوشیده اند! امام در پاسخ فرمودند که امروزه وضع اقتصادی مسلمانان و جامعه ی اسلامی به گونه ای است که می توان جامه ای این گونه پوشید (بر خلاف گذشته که فقر اقتصادی جامعه اجازه ی این امر را نمی داد).
12- امام خمینی (ره). .
13- الفقر موت الاکبر، نهج البلاغه، حکمت 163.
14- در حاشیه ی دوازدهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی، از شیخ نفیع الله عشیراف - مفتی عام مسلمانان بخش آسیایی روسیه - شنیدم که گروه های تبشیری کاتولیک با پرداخت مقرری ماهانه و ارایه ی خدمات پزشکی به مسلمانان نیازمند جمهوری های مسلمان نشین آسیای مرکزی و قفقاز کوشیده اند آنان را به تغییر دین ترغیب کنند و متأسفانه در بعضی موارد موفق هم شده اند. .
15- رقابت می تواند فردی واجتماعی نیز باشد.
16- انگیزش، حالت روانی انسان است که او را درجهت خاصی تجهیز، و وادار به انجام رفتارهایی قابل تعریف ومشخص می کند.
17- مسجد سنگر است. سنگرها را حفظ کنید. .
18- لولا القلم لم یستقم الملک و الدین ولم یکن عیش صالح، مستدرک الوصائل، ج 13، ص 258. .
19- قرآن کریم، سوره نحل آیه 36. .
20- سیروا تصحوا.

منبع
:میراث جاویدان