چکیده
(نمونه موردی: شهرستان های بیرجند و قاینات) وقف و نقش آن در توسعه فرهنگی مناطق سنت حسنه ی وقف که از افتخارات مکتب الهام بخش اسلام به شمار می آید، تاثیرات مثبت و دارای کارکردهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه بوده و از دیدگاههای مختلف قابل بررسی و مطالعه است.
یکی از فوائد و کارکرد های وقف در بعد فرهنگی، تامین بخشی از نیاز جامعه به کتاب و کتابخانه است که با فراهم شدن این مهم، اسباب ترویج فرهنگ مطالعه در بین افراد فراهم می شود.
در این مقاله به کمک اسناد وقفی موجود سعی شده، موقوفاتی را که به وقف کتاب و کتابخانه در دو شهرستان بیرجند و قاینات اختصاص یافته مشخص، و ضمن بررسی شرایط و ویژگی های این اسناد تاثیرات مثبت آن در توسعه فرهنگی منطقه تبیین گردد.
روش کار بر مبنای استنساخ اسناد وقفی بوده که مجموعه مورد استناد ما در این مقاله از بین تقریباً 1300 سند بازخوانی شده توسط نگارنده انتخاب گردیده است.
نتایج پژوهش ما نشان می دهد که هر چند در مقایسه با سایر مصارف سهم اندکی از مصرف وقف به این موضوع اختصاص یافته، با این حال وقف کتاب و کتابخانه جایگاه ویژه ای در این منطقه داشته و در توسعه و ارتقای فرهنگی ساکنین این منطقه نیز نقش داشته است.
کلمات کلیدی:
وقف، کتاب و کتابخانه، توسعه فرهنگی، شهرستان های بیرجند و قایناتمقدمه
در طول تاریخ همواره فرهنگ به مفهوم عام آن شامل تمامی دستاورد های مادی و معنوی بشر به عنوان یک عامل موثر در شکوفائی تمدن های بشری نقش داشته است. فرهنگ های که از غنای بیشتری برخوردار بوده اند دارای ماندگاری طولانی تر و قدرت تاثیر گذاری بیشتری می باشند.نقش وقف در گسترش فرهنگ و توسعه آن کاملاً روشن و مبرهن می باشد. در کشور ما نیز در این حوزه انواع وقف، از قبیل وقف کتابخانه‌ها به طور کامل، وقف کتب بر مدارس، مساجد، بیمارستان‌ها، رصدخانه‌ها، کاروانسراها، طلاب علوم دینی و وقف کتب بر اولاد واقف رایج بوده و هست. وقف کتاب‌های یک عالم بر علماء یا ورثه‌اش پس از درگذشتش نیز نوعی دیگر از انواع وقف می باشد.
بررسی وقف نامه های موجود در شهرستان های بیرجند و قاینات از دوره صفوی تا کنون بیانگر این موضوع است که در این منطقه اهتمام ویژه ای به این موضوع وجود داشته و همین امر باعث تقویت بنیان های فرهنگی و از عوامل تاثیر گذار در رونق فرهنگی منطقه بوده است .
اما تا کنون در خصوص تاثیرات فرهنگی کتب وقفی و نیز کتابخانه های وقفی مبتنی بر اسناد وقف، کار پژوهشی قابل ذکری صورت نگرفته و برای اولین بار در خراسان جنوبی با بازخوانی اسناد وقفی توسط نگارنده این مقاله تهیه گردیده است.
در این مقاله سعی خواهد شد تا به کمک اسناد وقفی موجود، موقوفاتی که به این امر اختصاص یافته مورد بررسی و کنکاش قرار گیرد و نقش آن در ترویج فرهنگ، ارتقای سطح آموزش و آگاهی عمومی مردم مورد توجه قرار گیرد.
معرفی این قبیل موقوفات می تواند بیانگر کارکرد های مختلف وقف بخصوص کارکرد های مورد نیاز جامعه اسلامی بخصوص تقویت فرهنگ کتاب و کتابخوانی در دوره اخیر بوده و مشوقی برای خیر اندیشان در این راستا باشد.
تاریخچه وقف کتاب و کتابخانه در جهان اسلام و ایران
در تاریخچه وقف باید گفت که نام وقف در صدر اسلام "صدقه جاریه" بوده و در روایات عدیده‌ای به همین نام خوانده شده است. و گفته می‌شود حضرت زهرا سلام الله علیها و امام علی علیه‌السلام نخستین کسانی بودند که موقوفاتی را جهت رفع نیاز مستمندان برجای نهادند.
اعمال و عقودی شبیه وقف در تمام اجتماعات بشری وجود داشته است. وجود انواع معابد در اجتماعات مختلف و تخصیص اموال و املاک به هر معبدی حکایت از نوعی وقف می‌کند، از هنگامی که نخستین عبادتگاهها در جامعه بشری پا به عرصه وجود نهادند.
موقوفاتی برای تامین مخارج آنها و کاهنان و روحانیون آنها اختصاص یافته است. وقف، مختص پس از اسلام یا مسلمانان یا ایرانیان نبوده است در میان رومیان، آلمان‌ها، فرانسوی‌ها و انگلیسی‌ها قوانینی در خصوص بخشش مال به فرزند در زمان حیات واقف یا درمورد تاسیس موسسه خیریه وجود دارد
که شباهت زیادی با قوانین وقف در اسلام دارد. گرچه وقف در همه جا بوده است، امّا در فقه اسلامی حاوی ویژگی‌هایی است که آن را متمایز می‌کند. از طرف دیگر وسعت عمل به آن در جهان اسلام و بویژه ایران آن را به یکی از شؤون فرهنگی و تمدنی و مفاخر ملی ـ دینی ما تبدیل کرده و ابعادی از روحیه گذشتگان ما را به نمایش می‌گذارد
وقف به منزله یکی از وجوه فقهی در کشور ما دارای سابقه و پیشینه کهن می باشد. حتی در دوره های قبل از اسلام در عهد هخامنشیان، سلوکیان و اشکانیان این شیوه محترم و وقف بر معابد و آتشکده ها وجود داشته است.
با ورود آئین اسلام زمین هایی که به تصرف سپاهیان اسلام در می آمد به عنوان مفتوح العنوه جزو اراضی وقفی محسوب می شد. در قرون اولیه هجری و تا دوره سلجوقی و تیموری نیز وقف و تشکیلات آن رو به گسترش بود بویژه در دوره صفویه و قاجار املاک و رقبات متعددی وقف گردید.
تاورنیه که در سال های 1632تا 1668 میلادی از ایران بازدید می نماید موقوفات ایران را به دو دسته سلطنتی و متفرقه تقسیم می نماید و بیان می دارد که رئیس موقوفات سلطنتی ملقب به صدر الخاص است و رئیس موقوفات متفرقه ملقب به صدر الموقوفات می باشد.
(1)
کمپفر آلمانی نیز که تقریباً در همین دوره زمانی به ایران مسافرت می نماید از تشکیلات مهم وقفی همچون صدر، مستوفی موقوفات، متصدی موقوفات و وزیر موقوفات نام می برد که نشان دهنده رونق و اهمیت وقف در این دوره است. (2)
در دوره قاجاریه نیز موقوفات رو به فزونی نهاد، چنان که اروپائیانی که در این دوره از ایران دیدن کرده‌اند از املاک فراوان موقوفه سخن گفته‌اند از جمله هانری رنه دالمانی که در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه از ایران دیدن کرده است می‌نویسد:
املاک بسیار وقف مساجد و مدارس و بقاع متبرکه شده است «عایدات املاک وقفی زیاد است مخصوصاً عایدات موقوفات حضرت رضا (ع)... بسیار مهم می‌باشد».
وی درآمد موقوفات امام رضا (ع) را در سراسر کشور 000/ 60 تومان نقد و 10000 خروار غله ذکر می‌کند با وجود این که املاک موقوفه از دادن مالیات معاف بودند، شاه به عنوان حق التولیه سالی هزار تومان از مشهد دریافت می‌کرد». (3)
پولاک پزشک و سیاح آلمانی نیز در سفرنامه اش تحت عنوان ایران و ایرانیان از بناهای عام المنفعه که به کمک موقوفات اداره می شود یاد می نماید «حمام های عمومی به اثر موقوفات دینی ایجاد می شود.
و مخارج نگاهداری آن نیز از همان محل است». در جایی دیگر از سفرنامه اش آورده است:« در بسیاری از میدان های عمومی شهر تکیه وجود دارد که بر اثر موقوفات مذهبی ایجاد و نگهداری می شود». (4)
مادام دیولافوا محقق فرانسوی که در فاصله سال های 84-1881 میلادی در ایران به سر می برده در سفرنامه خود در خصوص اوقاف ایران چنین می نویسد:
«مسلمانان خیر اندیش قبل از مرگ غالباً یک ثلث از املاک و دارایی خود را وقف مسجد و مدرسه و یا اعمال خیر دیگر از قبیل روضه خوانی و اطعام مساکین و غیره می کنند. به موجب قوانین اسلامی اداره املاک موقوفه باید کاملا منظم باشد.
و متولیان هم باید مطابق وصیت نامه واقف عمل کنند و عایدات وقف را بر سایر عایدات مخلوط ننمایند. بطوری که من استنباط کردم دو ثلث عایدات موقوفه صرف معاش طلاب علوم مذهبی می شود و باید در اختیار علما باشد و هرگاه عایدات زیادتر از مخارج معین باشد،.
متولی مجاز است که از این مازاد ملک دیگری خریده و به موجب وصیت واقف، وقف کند و ممکن است این املاک فرعی با اجازه مجتهدین قابل انتقال باشد». (5)
در دوره پهلوی به دلیل سیاست های خاص بخشی از موقوفات به املاک خالصه تبدیل و با پیروزی انقلاب مجدداً دوره شکوفائی و رونق وقف آغاز گردید.
بینش خاص اسلامی، باعث شد تا ارکان عمده یک فرهنگ مترقی در قلمرو اسلام پدید آید. از این جمله تاسیس کتابخانه بود. مسلمانان، این کار را در آغاز با نگهداری نسخه هایی از قرآن مجید آغاز کردند و سپس به جمع آوری رویدادها و وقایع صدر اسلام پرداختند.
ریشه تشکیل کتابخانه را در میان مسلمانان ار درون روایات دینی در می یابیم از جمله: قیدو العلم بالکتاب- دانش را با نگارش و یادداشت کردن به بند کشید. روایت دیگر در همین زمینه احتفظوا بکتبکم فانکم سوف تحتاجون الیها- کتاب های خود را نیک نگهداری کنید، زیرا که شما به زودی به آن کتابها نیازمند خواهید گشت.
فراگیری علم به عنوان یک فریضه برای همه مسلمانان خود انگیزه ای است برای کتابت و جمع آوری کتاب. از این روست که از آغاز در کنار مساجد و مدارس و نزد دانشمندان به مجموعه ای از کتاب(کتابخانه) برمی خوریم و بدین گونه بینش اسلامی خود علت وجودی یک پدیده یا مظهر جغرافیایی به نام کتابخانه نیز برمی گردد. (6)
به لحاظ تاریخی نمی توان دقیقاً بیان داشت که در چه تاریخی اولین کتب وقف شده است. به استناد برخی منابع نخستین کتب وقفی را می توان در کتابخانه عبدالحکیم جمحی جستجو کرد، که وی آن را در قرن اول هجری در مکه تاسیس نمود:«حرمی به من خبر داد که گفت:
زبیر به نقل از عبدالرحمن و عبدالله بن عمر وجمحی، او خبر داده است که گفت: عبدالحکم بن عمرو بن عبدالله بن صفوان جمحی خانه ای را در اختیار گرفته بود و در آن شترنگ ها و نردها و قرفه ها و کتاب هایی در علوم مختلف گذارده بود و میخ ها به دیوار کوبیده بود.
و کسی که به آنجا می آمد، لباسش را بر یکی از آنها می آویخت و آنگاه کتابی را برمی داشت و می خواند.در قرن دوم هجری یک نوع موسسه علمی به نام «بیت الحکمه» ظهور کرد و از میان بخش‌های مختلف آن، کتابخانه بیش از دیگر بخش‌های آن مورد توجه گروهی از خلفای عباسی قرار گرفت،
هر چند مامون بیش از دیگران به نظارت، پشتیبانی و توسعه همه بخش‌های بیت الحکمه، اهمیت می‌داد.
او علاوه بر اهمیت دادن به کتاب‌های عربی تالیف شده توسط بزرگان، از علمای مناطق مختلف قلمرو خلافت عباسی، برای دستیابی به کتاب‌های فلسفی و غیر فلسفی، نمایندگانی را به کشور روم فرستاد.
و هر چند هدف از تاسیس بیت الحکمه کمک به علما و پژوهشگران و فراهم آوردن منابع اطلاعاتی بیشتر و ایجاد تسهیلاتی برای علاقه‌مندان به کار تحقیق و مطالعه و تالیف و ترجمه بوده ولی به هر حال نمی‌توان چنین کتابخانه‌ای را جزو کتابخانه‌های وقفی به شمار آورد.
زیرا ما به مدرک علمی روشنی در این مورد دست نیافته‌ایم. دسترسی مردم به کتاب‌های علمی کمیاب و کتاب‌هایی که از زبان‌های مختلف به زبان عربی ترجمه شده بود،دشوار بود، لذا خلفاء راه‌های تحقیق و مطالعه در بیت الحکمه را که به منظور نشر علوم و معارف منتقل شده از ملت‌های دیگر تاسیس شده بود،
برای مردم هموار کردند. در بیت الحکمه بغداد یک کتابخانه و یک رصدخانه و انجمن علمی نیز ضمیمه داشت و کار ترجمه را که تا آن زمان نظم و نسقی نداشت سامان بخشید. (7)
در قرطبه خلیفه اموی اندلس حکم دوم(متوفی 366ه.ق) کتابخانه عظیمی تاسیس کرد که در حدود چهارصد هزار جلد کتاب داشت و تنها فهرست آن بالغ بر چهل و چهار دفتر می شد. (8)
در ایران کتابخانه‌های وقفی از قرن چهارم و پنجم هجری شکل می‌یابد، که می‌توان از کتابخانه‌های وقفی مسجد جامع نیشابور، مسجد جامع ساوه، مسجد جامعه، مسجد جامعه میافارقین، مسجد جامع اصفهان، مسجد عقیل نیشابور، مسجد جامع گواشیر (کرمان)، مسجد جامع مرو (عزیزیه - کمالیه)،
مسجد جامع تبریز، مسجد ظهیریه تبریز، مسجد سپه‌سالار قدیم، مسجد اقصی (تهران)، مسجد دروازه دولت (تهران)، مسجد اعظم قم، مسجد مروی، مسجد جامع یزد (کتابخانه وزیری)، مسجد صادقیه رشت یاد کرد. در این میان کتابخانه وقفی مسجد جامع نیشابور از همه قدیمی‌تر است. یاقوت حموی در معجم الادباء (ج3، ص224-225) گزارشی دارد .
که با کتابخانه وقفی مسجد جامع نیشابور ارتباط وجود دارد و آن این است که: «در مدرسه بیهقیه نیشابور که تاریخ تاسیس آن تقریباً به قرن چهارم هجری بازمی‌گردد، و ویژه علم حدیث بود، یک کتابخانه وقفی وجود داشت و احمد بن عبدالملک ابوصالح موذن نیشابوری (388-470 ه.ق) در آن کار می‌کرد.
او مسئول حفظ و نگهداری از کتاب‌های حدیثی گرد آمده در گنجینه کتبی بود که میراث استادان بزرگ بود و بر علمای حدیث وقف شده بود. او موقوفات محدثان را از قبیل مرکب و کاغذ و غیره در اختیار داشت و آنها را میان آنان توزیع و به آنان می‌رساند. علاوه بر این سالیانی قربه الی الله بر مناره مدرسه بیهقیه اذان می‌گفت».
در اسلام همه کسانی که موقوفاتی را بر مدارس و خانقاهها و حلقه های درس در مساجد وقف می کردند به اهمیت کتاب در امر تعلیم پی برده و دریافته بودند که نباید صرفاً به ایجاد ساختمان و فراهم کردن وسایل تدریس اکتفا کنند. از این رو به وقف کتاب بر آنها اهتمام ورزیدند.
تا با دسترسی و مراجعه به آن، تحصیل علم میسر و آسان شود و استاد و شاگرد بتوانند همزمان با عنوان مأخذ علمی به آن استناد کنند. لذا وجود کتابخانه در هر مدرسه و مسجدی که زوایایی برای تدریس در آن بود یا کاروانسراهایی که وقف بر طالبان علم و دیگران شده بود، معمول و رایج گردید. (9)
از اوایل سده چهارم هجری نهادهای علمی دیگری با عنوان دارالعلم به وجود آمد. از جمله قدیمی ترین دارالعلم ها، دارالعلم ابوالقاسم جعفر بن محمد موصلی (... ه.ق) از ادیبان و فقیهان بنام شافعی در موصل است.
این فقیه موقوفات متعددی بر این دارالعلم وقف کرد که هر دانشجویی می توانست با استفاده از نوشت افزار و کمک هزینه نقدی در آنجا مقیم شود و از امکانات آن استفاده کند.از این تاریخ به بعد کتابخانه های وقفی در کشورهای اسلامی رواج فراوان یافت به گونه ای که کمتر شهری یافت می شد.
که خالی از کتابخانه های وقفی باشد. یاقوت حموی درباره گنجینه های کتب وقفی یکی از شهرهایی که از آن بازدید کرده (مرو شاهجان) چنین می نویسد:
دسترسی به کتب آنها آسان بود و اقامتگاه من هیچگاه از حدود دویست جلد از این کتب که بیشتر آنها را بدون سپردن وثیقه دریافت کرده بودم، خالی نبود. از قرن چهارم به بعد کمتر شهری یافت می شد که کتابخانه های وقفی نداشته باشد تعداد این کتابخانه ها در اندلس به حدی رسیده بود که ابوحیان نحوی برخریدار کتاب عیب می گرفت و می گفت
:«خداوند به تو عقل معاش بدهد [چرا کتاب می خری؟!] من هر کتابی را می خواهم از کتابخانه وقفی به امانت می گیرم. (10)علاوه بر نظامیه ها، دارالعلم و کتابخانه های بزرگ و متعددی در کشورهای اسلامی از محل اوقاف به وجود آمده بود که تماماً وظیفه نشر و گسترش علوم را به عهده داشتند.
همین فرهنگ حسنه موجب پیدایش مدرسه های عظیم و کتابخانه های غنی و مساجد و حسینیه ها در ممالک اسلامی گردید. (11)ابن سینا که از کتابخانه بزرگ سامانیان، در بخارا، به هنگام فرمانروایی نوج بن منصور متوفی 387 ه. بهره گرفته است، چنین گزارش می دهد
:«به سرایی درآمدم که اتاقهای بسیار داشت، در هر اتاقی جعبه های
ی از کتاب... در یک کتاب اتاق کتاب های تازه و شعر وجود داشتند و در دیگر اتاق کتاب های فقهی و بدین سان در هر اتاقی کتاب هایی در یکی از رشته های علمی قرار داشت. (12)
مشهورترین مدارس وقفی مربوط به قرن پنجم هجری مدارس «نظامیه» خواجه نظام الملک است نظامیه های نیشابور، بغداد، اصفهان، آمل، طبرستان، بلخ، بصره، هرات دارای موقوفات متعددی بودند که درآمد آنها صرف مخارج نظامیه ها می شد علاوه برآن دارالعلم ها و کتابخانه های بزرگ از محل اوقاف بوجود آمدند که وظیفه نشر علوم را برعهده داشتند. (14)
نقش وقف در توسعه فرهنگی
در میان ابعاد و اهداف وقف، یک از مهم ترین آن ها هم به لحاظ کیفی و هم به لحاظ کمی، کارکردهای فرهنگی وقف است و بخش عظیمی از موقوفات به مراکز علمی و فرهنگی که نشانه رویکرد فرهنگی این نهاد فرهنگ ساز است، اختصاص دارد.مهمترین جنبه و اساسی ترین بعد در بحث وقف و نقش وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی، نقش وقف در تکامل و توسعه ارزش های الهی و معنوی است. فرهنگ و تمدن بر مبنای ارزش های مادی و معنوی استوار است.
فرهنگ به مجموعه ای از دستاوردهای مادی و معنوی یک جامعه اطلاق می شود.ملاحظه می شود که رشد ارزش های مادی و معنوی در یک جامعه به مثابه رشد، توسعه فرهنگ آن جامعه تلقی می شود و زوال ارزش های مادی و معنوی در یک جامعه به مثابه زوال فرهنگ و تمدن آن جامعه، ارزیابی می گردد.
مهمترین نقشی که وقف در توسعه فرهنگ و تمدن ایفاء می کند. توسعه ای معنوی جامعه است. توسعه ی معنوی جامعه بدین مفهوم است که جامعه در بعد الهی، دینی و ارزش های معنوی خویش بیشتر از ابعاد مادی رشد می کند؛ زیرا اگر وقف را از دیدگاه انسانی و معنوی آن نگاه کنیم،
وقف، عبارت است از به خدمت گرفتن ارزش ها و امکانات مادی به نفع ارزش های معنوی، به عبارت دیگر جامعه زمانی از لحاظ معنوی بیشتر رشد می کند که ارزش های مادی و امکانات مادی اش در خدمت امکانات و ارزش های معنوی اش باشد. (14)
در راستای تقویت بنیان های معنوی جامعه کتاب و کتابخانه به عنوان مهم ترین ابزارهای مورد نیاز از طرف واقفین مورد توجه قرار می گیرد. در منطقه مورد مطالعه ما نیز که شامل شهر ستان های بیرجند و قاینات واقع در استان خراسان جنوبی می شود،
این مهم مورد توجه و عنایت قرار گرفته و در طول دوره تاریخی مورد بررسی یعنی از اوایل دوره صفوی تا عصر حاضر تعدادی کتب وقفی و کتابخانه با تکیه بر عنصر وقف شکل گرفته است.
نقش وقف در توسعه فرهنگی منطقه
وقف در خراسان جنوبی دارای پیشینه کهن و این فرهنگ حسنه ریشه در حیات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی این دیار دارد که تعدد موقوفات و رقبات در این خطه خود تاییدی بر این امر است.در محدوده خراسان جنوبی، حدود 4396 موقوفه و نزدیک به 10000 رقبه وقفی وجود دارد. بیشترین تعداد موقوفات و رقبات در خراسان جنوبی متعلق به شهرستان بیرجند و سربیشه و کمترین تعداد آن مربوط به بخش سرایان می شود. لازم به ذکر است.
چون شهرستان فردوس اخیراً به خراسان جنوبی الحاق گردیده، آمار دقیقی از موقوفات و اسناد وقفی آن در اختیار نبوده و لذا آمار بدون احتساب موقوفات و اسناد وقفی شهرستان فردوس می باشد.
از مجموع تعداد کل موقوفات تعداد 1520 موقوفه دارای مدرک و سند اعم از وقف نامه، صلح نامه، حبس نامه، وصیت نامه، اقرار نامه و... می باشد و بقیه بر اساس سیره جاریه و نظریات تحقیق عمل می شود.
از مجموع 1520 سند بدون احتساب اسناد سرایان حدود 1391 سند مورد بازخوانی و بازنویسی رایانه ای قرار گرفته است و مجموعه حاضر نیز از بین همین اسناد انتخاب شده است.جدول زیر مشخصات کلی موقوفات در استان خراسان جنوبی را به تفکیک برای واحدهای تابعه اداره کل اوقاف و امور خیریه نشان می دهد. (15)
از دوره قاجار تاکنون حوزه های علمیه مهم در این شهرستان ها شامل مدرسه علمیه معصومیه بیرجند، مدرسه جعفریه قاین، مدرسه علمیه درخش و مدرسه علمیه زهان به کمک کتب وقفی موجود توانسته اند نقش مهمی در ارتقای سطح علم و آگاهی عموم مردم داشته باشند .
و از همین مدارس نیز علمای برجسته و صاحب نامی به سایر مدارس معتبر راه یافته اند. به عنوان مثال در بیرجند حوزه علمیه معصومیه در سال 1161 هجری قمری توسط امیر معصوم خزیمه یکی از دو فرزند امیراسماعیل خان خزیمه از محل موقوفات امیرعلم خان اول ایجاد شد.
این مدرسه محل تربیت طلاب علوم دینی بود که در حجره های آن سکونت اختیار کرده و از محل موقوفات اولیه و کمک های مردمی زندگی می کردند. (16)
میرزا خانلرخان اعتصام الملک که در دوره ناصر الدین شاه از منطقه بازدید داشته در سفرنامه اش در باره مدارس علمی آن دوره این گونه بیان می دارد:«در منطقه قاینات سه مدرسه علمیه وجود دارد،
یکی در شهر قاین، یکی در بیرجند و دیگری در بلوک درخش. مدرسه قاین و بیرجند را از نزدیک دیده ام و اوضاع مدرسه درخش را نیز از آقا محمد علی مجتهد درخشی که به دیدن من آمده پرسیده ام. به هر یک از این مدارس سالی هفتصد تومان از محصول املاک خودش وظیفه طلاب می دهند». (17)
در قاین نیز حوزه علمیه جعفریه دارای سابقه نسبتاً کهنی است هر چند تاریخ دقیق آن مشخص نیست، لکن به استناد متون وقف نامه از قرن دوازدهم یک مرکز علمی فعال بوده و سهامی از قنوات شاهیک، کهناب، جعفرآباد، اسفشاد، پهنائی، جوباریک، بزن آباد و غیره بر این مدرسه در سنه 1122 ه.ق وقف شده است. این مدرسه دارای کتب متعدد وقفی نیز می باشد که بر دیباچه تعدادی از آنها، نام واقف ذکر گردیده است. (18)
در دوره آموزش های نوین نیز با تاسیس مدارس شوکتی در منطقه که بخش عمده ای از هزینه های آن از محل عواید موقوفات پرداخت می شد، نقش موقوفات بسیار پررنگ بوده است. در ادامه این بخش ضمن معرفی اسناد وقفی مربوط به کتاب و کتابخانه به تاثیرات مثبت فرهنگی آن و نیز شرایط خاص هر کدام پرداخته می شود.
اسناد مورد بررسی
در مجموعه اسناد بازخوانی شده مربوط به شهرستان های بیرجند و قاینات که حدوداً 1300 سند وقفی شامل وقف نامه،صلح نامه،اقرار نامه،اجاره نامه و... بود،تعداد 13 سند مربوط به وقف کتاب و کتابخانه بود.که از این تعداد فقط یک مورد به تاسیس کتابخانه و بقیه مربوط به وقف کتاب می شد.قدیمی ترین سند مربوط به سال 1197 هجری قمری است که مربوط به موقوفه کربلائی محمد علی می باشد و جدیدترین سند .
وقفی نیز مربوط به سال 1369 شمسی و واقف آن آقای پرویز رحیمی خراشاد است که یک باب مغازه بر خرید لوازم التحریر و کتاب دانش آموزان بی بضاعت روستای خراشاد وقف نموده است.
از لحاظ اسناد رسمی و عادی،تنها یک سند رسمی در بین اسناد وجود دارد و 12 سند دیگر از نوع عادی می باشد و در دفتر اسناد رسمی به ثبت نرسیده است.
وقف نامه امیر حسین خان خزیمهاین وقف نامه مربوط به سنه 1338 ه.ش می باشدکه واقف شش دانگ مزرعه پرویز آباد در بلوک زیرکوه قاین را بر مصارف کتابخانه ای در بیرجند قرار داده که در ذیل بخش های مهم وقف نامه مورد بررسی قرار می گیرد.
همگی و تمامی شش دانگ قنات و مزرعه جدید الاحداث پرویز آباد واقع در بلوک زیرکوه در جنب معصوم آباد که مدار سهامش بر دوازده و هر سهمی یک صد و بیست فنجان است و به عبارت اخری جمیع سهام مزبوره را با جمیع ملحقات و متعلقات از اراضی و منازل و غیره.
مصرف: بر یک باب کتابخانه ملی موسسه شخصی معظم له واقع در محوطه حسامیه که مرحوم حسام الدوله از برای دفن خود و اعقاب و منتسبین خود در کنار باغ زرشکی و ارگ قدیم ساخته است کتابخانه مذکور در هر زمان در محوطه تمرکز خواهد داشت.
شرایط: المقرر آن که متولی بعد از وضع عوارض ملکی و ملکی عشر حق التولیه و نیم عشر حق النظاره در هر طبقه و زمان کلیه منافع ودرآمد عین موقوفه را حسب المصالح به مصرف تعمیر و ابتیاع کتب مفیده و استنساخ کتبی که کمتر به طبع رسیده ومصارف آب و روشنایی و فرش و اجرت یک نفر خادم که مستحفظ کتابخانه بوده است .
والبته شب ها را نیز در همان جا بسر برد و یک نفر مدیر کتابخانه که از اهل علم و سواد و کتاب شناسی انتخاب خواهد شد برساند و در صورت احتیاج تعمیر اصل بنا بر سایر مصارف مقدم خواهد بود واز آنجا که منظور از تاسیس این کتابخانه انتفاع و استفاده عموم است در روزهای جمعه وایام مخصوص نیز مفتوح خواهد بود.
تولیت: وتولیت موقوفه مزبور را بعد از حیات خود به فرزند ارجمند خود امیر پرویز خان خزیمه علم ایده الله تعالی و بعد از ایشان با ارشد و اصلح اولاد ایشان نسلاً بعد نسل و طبقه بعد طبقه مفوض فرمودند. با فقد اولاد ذکور با ذکور از اناث خواهد بود و با فقد مطلق اولاد تولیت با ارشد و اصلح اولاد واقف است.
از جمله موارد درخور تامل در این وقف نامه توجه و اهمیت واقف به مسئله کتاب و کتابخوانی می باشد لذا واقف با نکته بینی و ظرافت خاص در شرایط متن نحوه اداره و مدیریت و استنساخ کتبی که کمتر چاپ می شود و دایر بودن دائمی کتابخانه حتی در روز های جمعه را مورد تاکید قرار داده است. مسلم است که وجود چنین مکانی با منبع درآمد بالا می تواند در توسعه و گسترش فرهنگ عمومی منطقه و کشور نقش داشته باشد. (19)
وقف نامه محمد علی ابن حاجی ملا محمد ابراهیم فنودی
این سند وقفی مربوط به سنه 1339 هجری قمری است و واقف آن محمد علی ابن حاجی ملا محمد ابراهیم فنودی که علاوه بر وقف سهامی از قنات مزرعه دهشیب تعداد 200 جلد کتاب علمی را با شرایط خاص وقف می نماید.مورد وقف:
کتب علیمه احقر که تقریباً دویست مجلد است و صورت آن در دستک کوچک جلد قرمز احقر ذیل داده شده نیز وقف موبد شرعی قرار دادم بر اهل علم اولاد خود در صورت اهلیت و صلاح و با عدم اهلیت و صلاح وقف است بر علمائی که در قریه سربیشه ساکن باشند و صلاحیت داشته باشند الی یوم القیامه.تولیت: تولیت کتب مذکوره را نیز قرار دادم تا مادام الحیات با خود و بعد با اعلم و اصلح اولاد ذکور خود نسلاً بعد نسل الی یوم القیامه و در صورت عدم صلاحیت یا انقطاع نسل نعوذ بالله تولیت کتب مذکوره با اعلم و اصلح و اتقی قریه سربیشه خواهد بود.
پشت سند:
اسامی کتبه مندرجه در متن به قرار ذیل است:
تفسیر مجمع البیان در 2 مجلد.
تفسیر صافی جلد.کلام اله مترجم بزرگ جلد.جواهر الکلام در شش مجلد.ر
یاض الفقه در دو مجلد
.شرایع چاپ عبدالرحیم جلد.
قوانین چاپ عبدالرحیم در دو مجلد.
شرح لمعه چاپ عبدالرحیم در دو مجلد.
فضایل ابن شاذان قمی جلد.اشارات ابوعلی جلد.
شمسیه منطق جلد.فصول جلد.
مکاتب شیخ مرتضی جلد.
طهارت شیخ مرتضی جلد.
رسائل شیخ مرتضی جلد.مکارم الاخلاق جلد.
توضیح المسائل عملیه جلد.
شرح زیارت عاشورا جلد.
صلواه پنج جلد.تقریرات پنج جلد.
روض الجنان شهید ثانی جلد.
روضات الجنات آقا سید محمد باقر 4 جلد در 2 مجلد.
ذریعه الرضویه جلد.
رسائل شیخ ابوالقاسم صلانی جلد.
تاریخ اختراع الصنایع جلد.انوار المعانی جلد.
مجموعه ورام جلد.
حافظ عکسی جلد.شرح منظومه ملا هادی جلد.
رساله خطی دو جلد.قاموس اللغه جلد
.بیاض دی 3 مجلد.مجمع البحرین جلد.
کنز اللغه جلد.جنات الخلود جلد.
لهوف سید جلد.
ناسخ احوالات حقیر امیر جلد
.شرح نهج البلاغه جلد.
مستدرک الوسائل حاجی مودی در سه مجلد.
تاریخ الافکار جلد
.دیوان منظومه به خط امیر جلد.
صحیفه سجادیه جلد.رساله شیخ رجب برسی جلد
.اصول کافی جلد.حلیه المتقین جلد.علل الشرایع صدوق جلد.
شرح تجرید جلد.
ایضاً شرح نهج البلاغه ابن قسیم جلد
.مرآت الیقین مجلسی در 4 مجلد
.نص اقر احسن فی احوالات سلمان جلد.نهج البلاغه جلد.فروع کافی جلد.حاشیه میرزای آشتیانی جلد.مطول جلد.نجات العباد چاپ نجابی جلد.مصالح چاب عبدالرحیم جلد.حاشیه مجد الرحیم جلد.جامع المقود جلد.نجم الثاقب نوری جلد. لؤلؤ مرجان حاجی نوری جلد.تحفه الزائر خطی جلد.منظومه حاجی ملا احمد جلد.رسائل عملیه سه جلد.زادالمعاد چاپی برک جلد.قانون طب جلد.مجمع الرسائل جلد.حاشیه میرزا محمد تقی بر مکاسب جلد.بیاض دعای خطی جلد.نیران القادیر جلد. اربعین شیخ بهائی جلد طالع عباسی چاپ بمبئی جلد.ایضاً کلام اله دو مجلد.مناقب المرتضویه جلد.متعلقات سه جلد.وفائی جلد.قطعات مدارک جلد.کفایه الاصول مرحوم آخوند دوم جلد حدیقه الشیعه دوجلد.شرح نظامی جلد.هدایه المومنین جلد.بدایع الانوار جلد.اشرار الشهاده دربندی جلد.مخزن البکاءجلد.کفایه الموحدین آقا سید اسمعیل نوری در سه مجلد.خواص الایاء جلد.رساله مرحوم آقا سید ابوطالب جلد.مخزن الفقراء جلد.ریاض المصائب جلد.ارشاد شیخ مفید جلد.تفسیر منهج الصادقین در سه مجلد.شرح باب حادی عشر و المفادات حلاوق جلد.بحر القائی جلد.کلیات سعدی جلد.مناسک حج جلد.تفسیر علی بن ابراهیم جلد.مشخصه حکیم مومن جلد.اثنا عشر فی المواعظ العادیه جلد.مصباح الرضویه دی جلد.معاملات بهبهانی جلد. کتاب جودی جلد.دیوان وصال جلد.احوالات حقیر حسن از ناسخ جلد.تفسیر نیشابوری در سه مجلد.جامع الشواهد جلد.کشف الغطاء شیخ جعفر کر جلد.لیلی مجنون جلد.حدیث قدسی و کلمه طیبه جلد.رساله در اصول دی جلد.تفاسیر شیخ امین اله تفسیری جلد.تحف العقول جلد.دره النجفیه صاحب حدائق جلد.حاشیه میر بر شمسیه جلد.دعا لورف (یک لمه ناخوانا)جلد.سی پاره جدید جلد. رساله چاپ جلد.ظهر الربیع جزائری جلد. من لا یحضر الفقیه خطی جلد.عده الداعی جلد.دریغه النجوه جلد.بیاض دعای چاپی در کسا 2 مجلد.مجموعه کتاب چاپی مجلد. کلام اله خطی اعلاء جلد.حاشیه مرحوم آخوند بر رسائل جلد.حاشیه میر بر مطول جلد.حاشیه میرزا ابوطالب بر سیوطی جلد.شرح مصاب چاپی جلد.بیاض دعای کوچک سه مجلد.کلام وزیری جلد. ناسخ احوال خلفاء جلد.فضائل الطالبین جلد.عمره ابن بطریق جلد.خصایص الحسنیه شیخ جعفر جلد.قواعد شیخ اول جلد. تاریخ احوالات سید الشهداء جلد.ایضاً کلام اله چاپی دو جلد.24 مجلدی بحارالانوار مجلد.فضائل السادات جلد.جامع المقدمات چاپ عبدالرحیم جلد.خلاصه الحساب جلد.هدایه میبدی در حکمه جلد.کلام اله عکس وزیری جلد.حاشیه چلپی بر مطول جلد.رسائل شیخ حر عاملی 3 مجلد.تفصیل عوالم جلد. اکمال العین صدوق جلد.امالی صدوق جلد.کشف الغمه علی بن علی جلد.عشق ثم طریحی جلد.اثه دیلمی جلد.سفینه المرید شهید ثانی جلد.مفتاح الفلاح جلد.سیوطی چاپ محمد کاظم جلد.معراج المعاد جلد.تحفه الرضویه جلد.رساله حاجی ملا هاشم جلد.قواعد عملیه جلد.رساله شرح زعارت رصیه.
وقف کتاب بر اولاد از جمله وقف های رایج بوده است که از بعد توسعه فرهنگی می تواند اثرات ذیل را داشته باشد:
1) تشویق اولاد واقف به تحصیل با عنایت به دسترسی آسان به کتب مورد نیاز
2)کمک به طالبان علمی که در شرایط اقتصادی نامناسبی قرار داشته و از طرفی دارای استعداد مناسبی نیز جهت تحصیل علم می باشند.این مسئله در دوره های تاریخی قبل بر این با توجه به فقر مادی و دوری از مراکز علمی کاملاً مشهود بوده است. (20)
وقف نامه ملا حاجی علی
این سند مربوط به سنه 1285 هجری قمری است که واقف در مجموع املاک و اشیاء و اسبابی که وقف نموده یک جلد کتاب روضه الشهداء را نیز به همراه آنها وقف کرده است.این کتاب از جمله کتبی بوده که در گذشته اغلب روضه خوانان مطالب خود را از این کتاب نقل می نمودند.اشیاء مورد وقف عبارتند از:یک عدد پیه سوز و یک عدد[یک کلمه ناخوانا] و یک عدد جام وطاس آب خوری خیاره دار با یک عدد آب گردان و عود نسوزی و پنج عدد فنجان چینی و سه عدد شیشه و هشت طاقه سفره پیش انداز چیت و کرباس و یک دست آفتابه لگن خیاره و یک جلد کتاب روضه الشهداء مع یک طاقه صیمه کرباس و تیرک و اسباب خشبیه و حدیدیه با یک دانه مشعل 15 عدد قاشق شمشاد و غیره
شرایط:و اشیاء و اسباب مرقومه فوق را در پای علم در مجالس تعزیه در مزرعه دوستکام کار می فرموده باشند و ماذون نیستند که به محل دیگری ببرند و تولیت املاک و اشیاء مفصله مادام الحیات در عهده خود واقف است که به طریق دقت که وقف واقع شده معمول دارند.
و بعد از حیات متولی تولیت تعلق به عالی حضرت ملا محمد و ملا ابوالحسن اخوان واقف خواهد داشت و بعد از حیات متولیان تولیت تعلق به اصلح ایشان بطناً بعد بطن خواهد داشت و چنانچه قطع النسل بشوند و از ذکور و اناث هیچ کدام اولاد باقی نماند اعلم و افهم قریه گل تمشیت تعزیه داری را خواهد داد. (21)
وقف نامه و وصیت نامه کربلائی محمد علی
از جمله وقف نامه های قدیمی منطقه که در آن کتبی وقف گردیده،وقف نامه کربلائی محمد علی از اهالی زهان قاین می باشد که با شرایط ویژه تعدادی از کتب خویش را وقف نموده است.مورد وقف:
وصی شرعی خود نمود موصی مزبور عالی حضرت رفیع منزلت فرزند صلبی خود ملا محمد را در باب چند مجلد کتاب که تفصیل داده می شود:
موقوف علیهم:
هرگاه اولاد موصی اراده تحصیل علم داشته باشند به اولاد تعلق داشته باشد که مشغول تحصیل علم باشند والا که اولاد درس نمی خوانده باشند، به خویشانی که مشغول تحصیل بوده باشند.خواهند داد و الا که خویشان هم قابلیت نداشته باشند به اشخاص و جماعت مومنی که در قریه زهان به تحصیل مشغول باشند اولاد اولاد و اولاد اولاد وهلم جراً و بعد از او اقربا و اقوام و بعد جماعت مؤمنین و مومنات و وصی در محافظت کتب سعی می نموده باشد.
که ضایع نشود و به فروش نرسانند و رهن ننمایند و به ارث نمی برده باشند بلکه از مطالعه آن ها و استنساخ آن ها منتفع می شده به تاریخ بیستم شهر ربیع الثانی 1197.
کتب دیگر که از مال کربلائی محمد علی هست که بجهت احدی وصیت نشده بدین موجب رساله تصنیف آخوند ملا عبد الخالق قاینی. جلد ترجمه الصلوه جلد. کتاب حسینی جلد. رساله تنسیه الغافلین جلد. دعوات مشتمل بر ادعیه دو جلد.رساله آقا محمد باقر یک جلد کتاب.بیاض دعا دو جلد،بیاض واقعه دو جلد. عاشورا یک جلد.صحیفه کامله جلد.شرایع الاسلام جلد. (22)
وقف نامه صالحه بیگم صبیه ملا خواجه حسن این سند مربوط به سنه 1261 هجری قمری است و واقفه صالحه بیگم علاوه بر وقف املاکی بر تعزیه سید الشهداء و قرائت قرآن یک جلد کتاب زاد المعاد را بر طلاب قصبه بیرجند وقف می نماید.در بخشی از وقف نامه آمده است:
«و ایضاً وقف کرد واقفه مزبوره یک مجلد کتاب زاد المعاد را بر عموم طلبه قصبه بیرجند که قرائت می کرده باشند و طلب مغفرت از برای واقفه می کرده باشند و تولیت کتاب مزبوره را به ملا میر علی ولد آقا میر عبدالله واگذاشت و.
بعد از ایشان با اولاد ذکورایشان و با انقراض اولاد ملا محمد علی تولیت میاه با اصلح و اورع قریه خنگ و تولیت کتاب مزبور با اصلح و اتقی مدرسه بیرجند واگذاشت خواهد بود و صیغه جاری شد و به تصرف وقف درآمد فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه و کان بتاریخ سلخ شهر رمضان المبارک سنه 1261».
«و ایضاً در باب یک مجلد کتاب زاد المعاد مقرر آنکه بعد از انقراض طلبه مدرسه بیرجند وقف بر عموم شیعه اثنا عشری قاینات باشد و کان بتاریخ ضمن». (23)
وقف نامه پرویز رحیمی خراشاد
از جمله وقف نامه های دوره اخیر است که با نگرش وقف در خدمت آموزش و پرورش واقف املاکی را وقف نموده است. مصرف وقف جالب توجه و در راستای نیاز مناطق روستایی می باشد.واقف: آقای پرویز رحیمی خراشاد فرزند علی اکبر دارنده شناسنامه شماره 854 صادره خراشاد حوزه سه بیرجند متولد 1313 ساکن بیرجند.
مورد وقف: ششدانگ یک قطعه زمین که بصورت یک درب مغازه درآمده به مساحت نود و دو متر و هفتاد و پنج سانتی متر مصرف:درآمد سالیانه ملک بالا پس از وضع مالیات و هزینه های دولتی و هزینه تعمیرات جزئی یا اساسی و بنیانی بقیه جهت خرید لوازم التحریر جهت دانش آموزان بی بضاعت مدارس قریه خراشاد که توسط مدیران و مسئولان مدارس مذکور معرفی خواهند شد به مصرف برسانند. (24)
سواد وقف نامه حاج شیخ محمد هادی حسب الصلح حاج عبدالعلی خان
این سند وقفی از جمله اسناد درخور توجه و تامل از جنبه های گوناگون است.واقف آن امیر عبدالعلی خان فرزند رضا قلی خان از حاکمان محلی بیرجند که در سال 1320 هجری قمری املاک متعددی را به مرحوم آیت الله شیخ محمدهادی هادوی مصالحه و سپس ایشان این املاک را بر مصارف مختلف وقف می نمایند.آیت الله هادوی از جمله علمای صاحب نامی است که دوره علوم مقدماتی و سطوح را در بیرجند در مدرسه معصومیه و مشهد گذراند و رموز اجتهاد را در نجف اشرف،کربلا و سامرا نزد اساتید فرا گرفت.
در سال 1316 هجری قمری بر حسب دعوت امیر اسماعیل خان شوکت الملک به بیرجند بازگشت و تولیت اوقاف عامه را تقبل نمود. (25) در اغلب اسناد وقفی شهرستان بیرجند مهر و توشیح این عالم بزرگ مشاهده می شود.
در بخش ابتدای مقدمه این گونه آمده است«در حال صحت نفس وکمال عقل و جواز تصرفات شرعیه مصالحه صحیحه شرعیه فرمودند با سرکار شریعتمدار وخلایق افتخار، عمده العلماء و زبده الفقهاء الاخیار، هادی الفروع والاصول جامع المعقول و منقول معین الاسلام و المسلمین مروج شریعت سید المرسلین فخر الحاج والمعتمرین الحاج شیخ محمد هادی دام ضله العالی خلف مرحمت مآب المستغرق فی بحار رحمت ملک الوهاب الحاج ملا حسین بیرجندی اعلی اله مقامه همگی و تمامی املاک مفصله مرقومه در ذیل را که تفصیل داده می شود.
رقبات وقفی این موقوفه متعدد و مصارف متنوع و گوناگونی نیز دارد که تقریباً 23 مورد از مصارف آن می باشد.
یکی از مصارف این موقوفه خرید کتاب می باشد که در متن وقف نامه قید گردیده است«جهت خرید کتاب که همه ساله خریده شود و وقف شود و به کتب موجود افزوده شود و در دفتر ناظر و متولی ثبت شودسی تومان رایج. (26)
وقف نامه ملا محمد علی حسب الوصیة کربلائی علی نقی
این سند که مربوط به سنه 1227 هجری قمری می باشد موصی بنا به وصیت خود بخشی از کتب و قرآن مجید خود را وقف شخص خاصی می نماید که در متن اشاره شده است.«ویک زوج قالی و زوج باهو را وقف مسجد جامع بلده نمایند و یک کلام الله ویک جلد صحیفه کامله ویک جلد السنه وبیاض دعا و باقی کتاب ها تعلق به عالی جناب فضائل و معارف اکتساب خلاصه السادات العظام میر سید محمد ه.ق خواهد داشت». (27)
وقف نامه آقا محمد علی مجتهد درخشی
آقا محمد علی مجتهد درخشی فرزند عالم جلیل القدر آقا زین العابدین مجتهد درخشی از علمای برجسته دوره قاجار می باشد که در دوره حکومت ناصر الدین شاه و در دوره ای که میرزا علی نایب الحکومه درخش بوده،به ارشاد و تدریس در حوزه علمیه درخش مشغول بوده است.دوره زندگی و حیات اجتماعی وی مصادف است با زمانی که در درخش علمای برجسته ای همچون میرزا مهدی صدر العلماء و میرزا باقر درخشی نیز حضور داشته اند.
وی در درخش از آبادی های مهم بیرجند سکونت داشته و در مدرسه علمیه آنجا مشغول تدریس و ارشاد خلق بوده است.این عالم بزرگوار جمیع املاک خودش را اعم از منزل و اسباب و اثاثیه در دو سند جداگانه در سال 1288 هجری قمری بر مصارف مشخص و معین وقف نموده است.
در یک سند واقف یک باب منزل مشهور به منزل جلودار به همراه یک سهم از مزرعه فضل آباد، یک سهم از مزرعه اسنان،بیست فنجان از مزرعه آسیابان و بیست فنجان مزرعه شاهرنجان را به آخوند ملا محمد ابن ملا علی اصغر درخشی مصالحه و سپس ایشان رقبات فوق را با شرایطی که در وقف نامه ذکر شده بر عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) وقف می نماید
.در همین سند علاوه بر املاک فوق اشیاء و اسباب و کتبی نیز وقف می گردد.در بین کتاب های وقفی کتابی تحت عنوان مناسک حج نیز به چشم می خورد که از تالیفات خود مرحوم آقا محمد علی می باشد.
در مقدمه این سند که به خط زیبای مرحوم آقا مسیح مجتهد می باشد آمده«بعد الحمد و التصلیه داعی بر تحریر آنکه صلح فرمودند اعلی جناب مستطاب فضایل مآب، قدوه الفقهاء الابرار و زبده الفضلاء الاخیار، رکن الاسلام و المسلمین و الحجه القاطعه علی من فی عصره اجمعین، آقای شریعت مدار آقا محمد علی نجل زکی اعلی جناب مرحمت مآب، سعادت ایاب، سلطان المجتهدین مولانا آقا زین العابدین درخشی اعلی الله فی الخلد مقامه ونور الله مرقده و مضجعه با جناب تقوی آداب، سلمان العصری آخوند ملا محمد ابن ملا علی اصغر درخشی همگی و تمامی یک درب واقعه در قریه درخش را که مشهور است به جلودار و متصل است به دار نشیمن ورثه جنت مکان آقا حسین ابن خلد آشیان میرزا احمد خان مع جمیع ملحقات از ممر و مدخل و فضا و صحن و جداران و در و زنجیر و غیرها در عوض مقدار یک من قند جوهر بوزن محل و صیغه جاری و قبض بالنسبه ما بعوضین بین المصطلحین بعمل آمد ثم جناب مصالح له تمام دار مزبوره مصالح عنها را وقف موبد و حبس مخلد نمودند بر اعلی جناب مصالح له معظم ثم بر ذکور از اولاد ایشان ثم بر ذکور از ذکور اولاد ایشان ثم بر ذکور از اولاد اناث ایشان ثم بر اناث از اولاد ایشان خواه بواسطه باشند وخواه بلا واسطه ثم بر اقارب ابی ایشان ثم بر اقارب امی ایشان ثم بر فرقه ناجیه اثنا عشریه که در درخش ساکن باشند».
کتاب جوهری المسماه به طوفان البکاء جلد.کتاب جلاء العیون جلد.کتاب مهیج الاحزان جلد.کتاب مخزن جلد.مجالس المتقین جلد.کتاب تحفه المنازل جلد.مناسک حج از مولفات خود معظم له است جلد.تحفه المجالس وقفی حاجی محمد جعفر است جلد.لسان الواعظین جلد.تحفه السکینه و تحفه الرضویه دو جلد.
نکته در خور توجه در این سند آن است که عالمی تمام مایملک خود را در راستای ترویج فرهنگ معنوی که به آن معتقد می باشد وقف می نماید.مسلماً وقف کتاب از ناحیه علماء و بزرگان دو جنبه اصلی داشته است.جنبه نخست آن این بوده که از گنجینه مکتوب آنها در طول زمان دیگران نیز بی نصیب نمانند و جنبه دیگر آن تشویق دیگران به این امر خداپسندانه بوده است که اگر در زمان ما این مهم مورد توجه و عنایت قرار گیرد قطعاً بخشی از مشکلات آموزشی و پژوهشی ما در زمینه تهیه منابع برای دانش پژوهان مرتفع خواهد شد.
وقف نامه دکتر سید حسن مرتضوی
از جمله موقوفات مهم و قابل توجه شهر قاین می باشد که دارای رقبات متعددی می باشد. واقف در مقدمه وقف نامه سی و چهار صفحه ای خود هدف از انجام این عمل خیر را این گونه بیان می دارد:«پدرم همواره مایل بودند که نیم یا لااقل ثلث دارائی خود را وقف ولی نبودن این جانب در محل و پیدا شدن دزدان مال و آبرو و حیثیت نگذاشت که منظور خود را عملی نمایند،بعد از ایشان هم ورثه که این جانب و یک برادر ودو خواهر هستیم هیچ گاه حاضر نبودیم که ثلث اصل ترکه را وقف نموده بقیه را تقسیم کنیم. لذا این جانب برای شادی ارواح والدین و عمه (حاجیه سید بیگم) که تقریبا ثلث کل اموال متعلق به او بوده، به وجه شرعی قربه الی الله و طلبا لمرضاته نسبت به سهمیه خودم از کل ترکه که ثلث ترکه است به شرحی که مسطور می شود اقدام می نمایم. و قبل از شروع لازم است
این آیه را که در تفال و تمسک به قرآن راه نمایم گردید ذکر نمایم سوره المومن آیه 42: و قال الذی امن یا قوم اتبعون اهدکم سبیل الرشاد یا قوم انما هذه الحیوه الدنیا متاع و ان الاخره هی دار القرار من عمل سیئه فلا یجری الاّ مثلها و من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مومن فاولئک یدخلون الجنه یرزقون فیها بغیر حساب.
مورد وقف:عبارت از ثلث جمیع ماترک غیر منقول والدین از قنوات و مجاری المیاه:
1)شاهیک2)جعفر آباد 3) کهناب 4) خیر آباد 5) ابوالخیری 6) دستجرد 7) فیروز آباد 8) و شیر مرغ واقعات در قاین و حومه و با جمیع اراضی تابعه آن ها از مزروعی و بائر و باغات و اشجار آن ها و منزل می باشد (صورت ریز آن ها در ذیل داده می شود).
مصرف: بر جهات خیریه و بریه که عبارت است از اقامه روضه و تعزیه حضرات ائمه هدی صلوات الله و سلامه علیهم و کمک به طلاب مدرسه جعفریه قاین، و تهیه ونگه دار ی کتب دینی و نظم و انضباط کتابخانه مدرسه مذکور که چگونگی مصرف و وضع تقسیم منافع موقوفه مسطوره بدین قرار مقرر است:
1)آن چه در سال از منافع موقوفه عاید شود یک عشر حق التولیه و حق النظاره اخراج گردد که بالمناصفه بین متولی و ناظر تقسیم گردد و برای واقف در زمان تولیتش حقی در عائدی موقوفه نمی باشد و در زمان خود واقف و تولیت او ناظری هم معین نشده و امر با خود او می باشد
2) چون عین موقوفه بایستی همیشه دائر و آباد باشد تعمیرات لازمه و مخارجی که برای لایروبی قنوات و نگهداری و بهتر بهره برداری از آن ها لازم باشد و پیش آمد نماید بر باقی مصارف مقدم است.
3)پس از وضع عشر و بعد از مصارف تعمیرات لازمه متولی بایستی برای ازدیاد منافع موقوفه آن قسمت از اراضی موقوفه را که به واسطه توسعه شهر قابلیت کشت و زرع را از دست داده باید هر عائدی از موقوفات مسطوره و احیاناً به کمک اداره اوقاف و موسسات ارشاد تبدیل به مستغلات مناسب هر قطعه نماید بر وجهی که رضای حضرت باری جل شانه و تعالی علوه در آن باشد و در حد امکان موجب رفاه طلاب علوم دینیه گردد.
4)بعد از مصارف لازمه و ضروری مذکور آن چه از عایدی و درآمد موقوفات باقی می ماند و به دست آید باید سه سهم مساوی شود:
-یک سهم صرف مطلق تعزیه به هر قسم که متولی و ناظر صلاح دانند در هر زمان و هر مکان و هر قسم که به نظر خوش آید و اقرب به ثواب و رضای خداوند متعال دانند و مصلحت اقتضاء کند و بودجه کفاف دهد بشود یعنی این یک سهم به هر مقدار از مخارج تعزیه و ایام آن کافی و وافی باشد تمام و کمال به مصرف تعزیه برسد و اولا اقامه تعزیه باید به قدر ممکن در دهه عاشورا باشد و پس از آن شبهای قدر در ماه رمضان سپس سایر ایام عزاداری به قدر کفاف و استطاعت.
یک سهم دیگر بایستی به صورت جایزه و به منظور تشویق طلاب علوم دینیه به طلاب کوشا و ساعی در تحصیل فقه و اصول که در مدرسه جعفریه بیتوته دارند و در تمام سال بیش از دو ماه از مدرسه غیبت نداشته باشند و هم چنین اساتید آن ها که مرتبا فقه و اصول برای آن ها تدریس می نموده باشند با تحقیق و تشخیص متولی و ناظر اهداء و بین آن هاتقسیم گردد.
سهم سوم باید برای خریدن کتب علمیه و تهیه ونگه داری کتب دینیه و کتابخانه مدرسه مذکور و حق کتاب دار مصرف شود و تشخیص نحوه مصرف و تقدم و تاخر هر یک حسب مقتضیات بسته به نظر متولی و ناظر وقف می باشد.
تولیت موقوفه در زمان حیات با خود واقف و پس از آن با بانو فاطمه مظلوم زاده عیال واقف می باشد و در زمان تولیت واقف و زوجه اش ناظری مقرر نشده و حق التولیه نیز مقرر نمی باشد و بعد از ایشان تولیت وقف مزبور با اعلم و اورع اولاد حاج میر عبد الله میر اسحق خواهد بود.
و چنان چه در بین اولاد حاج میر عبدالله عالمی نباشد تولیت با اعلم و اتقی و اورع از اولاد سلسله جلیله میر اسحق خواهد بود و نظارت آن با مجتهد جامع الشرایط مقیم قاین با مراعات اعلم و اورع مفوض است و در صورت تساوی شرائط آن که اوقات شریف را بیشتر به تدریس طلاب مدرسه مذکور می گذرانده مقدم است.
وقف نامة حاج آقا سید جواد
تاریخ وقف این سند 1332 هجری قمری است و واقف حاج اقا سید جواد از بزرگان قاین املاک متعددی را بر مصارف مختلف وقف می نماید.از جمله موارد وقف تعدادی اسباب و اثاثیه و نیز کتب عربی و فارسی است که با شرایط خاصی بر اولاد خود وقف می نماید.«و ایضاً یک قبضه شمشیر و یک قبضه تفنگ و جمیع کتب عربی و فارسی و کلام الله و کتب ادعیه و جمع اسباب و یراق اسب و استر بر جناب نتیجه العلماء آقا سید محمد حسین ابن مرحوم خلد آشیان آقا سید حسن جوانمرگ و بر اولاد ذکوری که انشاء الله از صلب خود سرکار واقف معظم له به ظهور بیاید.
و بر ذکور از اولاد ذکور نسلاً بعد نسل و طبقه بعد طبقه به این معنی که هر طبقه مقدم خواهد بود بر طبقه بعد از خود و چنان چه خدای نکرده ذکور از اولاد ذکور منقرض شد بر اولاد اناث ذکوراً و اناثاً و بودن اولاد ذکور از ذکور از صلب سرکار واقف اولاد اناث ذکورا و اناثا حق نخواهند داشت ولو انقرضوا». (28)
وقف نامه آقا سید عبدالکریم حسب الصلح کربلائی بلقیس بیگم
در سنه 1326 هجری قمری مرحومه کربلائی بلقیس بیگم از زنان مومنه شهر قاین املاکی را به آقا سید عبدالکریم مصالحه و سپس ایشان این املاک را در راستای نظر و نیت واقف،وقف می نمایند.بخشی از موارد وقف کتبی بوده است که واقفه با شرایط خاصی وقف نموده،از جمله در وقف نامه بیان شده «و کتب هم مع کلام اله وقف است بر اولاد صبیه ناقله و اگر این ها قابل نباشند وقف است بر اولاد آقای واقف معظم و اگر این ها قابل نباشند وقف بر طلاب مدرسه جعفریه».
دور اندیشی واقفه در جهت حفظ و نگهداری کتب وقفی نیز در خور تامل و توجه است و برای آن چاره جویی نموده است«و کتب اگر محتاج به تعمیر شود باید از منافع سه بل آب شاهیک تعمیر شود».
واقفه شرطی را هم برای شخص استفاده کننده از کتب قرار داده است و آن این که «باید هر کس که این کتب را مطالعه نماید قبل از شروع ومطالعه یک سوره فاتحه الکتاب به جهت ارواح مرحوم حاجی سید مرتضی بخواند و بعد شروع در مطالعه نماید».
در ادامه سند و در سجلات آن بیان شده که بخشی از کتب مفقود شده است،چون چندین مرتبه به دست ناهل افتاده است، لکن آن چه موجود است به موجب تفصیل ذیل است:قوانین جلدی.قرآن جلدی. شرح لمعه جلدی. سیوطی خطی جلدی. حاشیه آقا جمال بر شرح لمعه جلدی. مجمع در لغت جلدی.مغنی جلدی.مظاهر جلدی. مشتوی جلدی. تهذیب جلدی. مسالک جلدی. صحیفه کامله جلدی. جنات الخلود جلدی. مجالس المتقین جلدی. مطول جلدی. چاپی حاشیه بر مطول جلدی. ماتمکده جلدی. کنز المصائب جلدی. حاشیه میرزا ابوطالب شرح نظام.تحفه الزائرین جلدی. جامع الشواهد جلدی. (28)
وقف نامه حاج ملا حامد
این سند که مجموع یک وقف نامه با یک وصیت نامه است واقف و موصی املاکی را در مصارف مختلف وقف و وصیت می نماید.در بخشی از وصیت نامه هم کتب خود را وقف بر اولاد می نماید«و کل کتب خود را نیز هبه موهولب له معزی الیه نمودند و صیغه هبه به عربی و فارسی جریان یافت و واهب معظم الیه اشیاء موهوبه را از تحت تصرف خود خارج نمودند و در ثانی ولایتاً از موهوب له تصرف نمودند».در بخشی دیگر از وصیت نامه آمده است«و کتب حقیر سوای چند جلدی که وقف اولاد مرحوم ملا حامد است نسخ کتب مرحوم آقا وقف اولاد شد که از صلب مرحوم آقا می باشد خلاصه کلام آنچه از حقیر می باشد در حیات مصالحه به اولاد مرحوم شد».بتاریخ چهارم شهر شوال المکرم 1270. (29)
نتیجه گیری و راهبرد
از جمله این ابزار کتاب خانه ها و کتب علمی در شاخه های مختلف می باشد.بنا به دلایل خاص،از جمله فقر اقتصادی اقشاری که در پی تحقیق و پژوهش می باشند،بخصوص در مناطق کمتر توسعه یافته این نیاز به شکل حادتری نمایان می گردد.
یکی از راهکار هایی که می تواند بخشی از هزینه های مربوط به کتابخانه و تهیه کتاب را تامین نماید،وقف کتاب و کتابخانه است.تشویق خیر اندیشان و بیان ضرورت آن در جامعه و بستر سازی مناسب در این بخش می تواند تا حدی پاسخگوی نیاز روز افزون طالبان علم به منابع را مرتفع نماید.
در قالب فرهنگ وقف می توان به شیوه های نوین و نو و متناسب با نیاز روز جامعه برنامه ریزی هایی را در راستای اهتمام مناطق به توسعه فرهنگی،انجام داد.
بررسی ما در متون وقف نامه های منطقه مورد مطالعه نشان می دهد که در فاصله سال های 1197 هجری قمری تا 1410 هجری قمری یعنی در فاصله 213 سال تنها بخش اندکی از موقوفات به این مهم اختصاص یافته و عمده مصارف به تعزیه داری و سایر مصارف منحصر گردیده است.
هر چند مصارف وقف بر تعزیه نیز از مصادیق احسن حسنات است و بر مبنای شرایط زمانی و نیاز روز شکل گرفته است،لکن ضرورت عصر حاضر و نیاز فعلی جامعه بیش از هر چیز،نیاز به آگاهی،خرد و دانش پویا است.
گذشته تاریخی ما نیز درس عبرتی است و نشان می دهد که در هر دوره ای که اهتمام ویژه به کتاب و کتابخوانی در جامعه وجود داشته اندیشمندان مهمی نیز در عرصه های مختلف ظهور و بروز پیدا کرده و منشاء تحولات علمی گردیده اند.
نتایج پژوهش ما نیز در این مقاله همین امر را تائید می نماید به طوری که در مراکزی که این قبیل فرهنگ ها قوی تر ظاهر شده پرورش دهنده عالمان بزرگتر نیز بوده و امروزه نیز از کانون های توسعه یافته استان به لحاظ فرهنگی محسوب می شوند.
یکی از مسایل مهم و اساسی که در برنامه‌ریزی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک جامعه از سوی برنامه‌ریزان و دست‌اندرکاران مورد توجه و بررسی قرار می‌گیرد،
میزان منابع موجود و میزان مصرف آن منابع است که معمولاً به شکل محدودیت در منابع و مصارف بیش از حد این منابع خود را نمایان می‌سازد. هر چه میزان منابع بیشتر و متنوع‌تر باشد برنامه‌ریزی نیز آسان‌تر خواهد بود.
یکی از منابع مهم در برنامه‌ریزی‌های توسعه، درآمدهای بالقوه موقوفات است که متاسفانه کمتر به آن توجه شده و در برنامه‌ریزی‌ها لحاظ گردیده است و دلیل آن نیز به عدم وجود یک اطلاعات جامع و درست در ارتباط با موقوفات در کشور برمی‌گردد.
که بایستی به این امر مهم توجه نمود و نسبت به ایجاد مدیریت اوقاف با هدف اطلاع‌رسانی و دخیل نمودن آن در برنامه‌های توسعه اقدام جدی به عمل آورد. (30)
امروزه دانشگاههای معتبر دنیا نیز به کمک موقوفات مهم خود اداره و در تولید علم جهانی نقش موثری ایفاء می نمایند از طرفی وقف نهادی است که باعث افزایش مشارکت مردم در امور اجتماعی می گردد که در یکی از مظاهر آن یعنی وقف بر آموزش تجلی می یابد.
و از طریق فراهم ساختن امکانات مالی بر عالمان و محققان موجبات توسعه علمی و نهایتاً توسعه اقتصادی و اجتماعی را فراهم می سازد.
ترویج فرهنگ وقف و تطبیق مسایل مربوط به موقوفات با شرایط فعلی و ارائه راهکارهای عملی مؤثر و سازگار با نیت واقفین با حفظ اصالت وقف از جمله اقداماتی است که می توان در حفظ فرهنگ وقف و مشارکتهای اجتماعی در فریند توسعه مؤثر واقع شود.
لذا شایسته است با برنامه ریزی متولیان وقف و همه کسانی که به نوعی باآن در ار تباطند زمینه ای فراهم شود تا اهمیت موضوع بر همگان روشن و تمایل به وقف بر کتابخانه و مراکز فرهنگی در جامعه بیشتر گردد.
پی نوشت :
1- تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه تاورنیه، 1336.
2- کمپفر،انگلبرت. سفرنامه کمپفر.. برگردان کیکاووس جهانداری. خوارزمی، تهران:1363.
3- دالمانی، هانری سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلام رضا سمیعی، طاووس، تهران، 1378.
4- پولاک، یاکوب ادوارد. سفرنامه پولاک ایران و ایرانیان.چاپ دوم. برگردان کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی. 1368.
5- دیولافوا، مادام.. سفرنامه دیولافوا، برگردان فره وشی، خیام، تهران 1361.
6- سعیدی رضوانی، عباس، بینش اسلامی و پدیده های جغرافیایی(مقدمه ای بر جغرافیای سرزمین های اسلامی) انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ دوم، 1372.
7- کسایی، نورالله، مدارس نظامیه و تاثیرات علمی اجتماعی آن، امیر کبیر،1363، 77.
8- زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، امیرکبیر،1362.
9- ساعاتی، یحیی محمود، وقف و ساختار کتابخانه های اسلامی (ترجمه احمد امیری شاد مهری)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1374.
10- ساعاتی، یحیی محمود، وقف و ساختار کتابخانه های اسلامی (ترجمه احمد امیری شاد مهری)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1374.
11- شهابی، علی اکبر، تاریخچه وقف در اسلام، اداره کل اوقاف، تهران،1343.
12- شلبی، احمد، تاریخ آموزش در اسلام، دفتر نشر اسلامی، تهران، 1364.
13- مؤمنی، مصطفی، جایگاه وقف و وقف نامه، مجموعه مقالات سمینار بین المللی جغرافیا، آستان قدس،1364.
14- جوادی، محمد اسلم، نقش وقف در توسعه فرهنگ، مجموعه مقالات همایش نقش فرهنگ وقف در توسعه تمدنها، تهران،1380.
15- شاطری، مفید، گزیده اسناد وقف در خراسان جنوبی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، در دست چاپ.
16- گنجی، محمد حسن «بیرجند در 1300 شمسی» در کتاب جستاری در تاریخ فرهنگ و آموزش نوین بیرجند، به کوشش دکتر محمد رضا راشد محصل، انتشارات رزقی، بیرجند،1382.
17- اعتصام الملک، میرزا خانلرخان، سفرنامه میرزا خانلرخان، 1352.
18- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی، وقف نامه عادی مدرسه جعفریه قاین مربوط به سنه 1122 ه.ق به کلاسه پرونده، م-92.
19- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی،وقف نامه عادی امیر حسین خان خزیمه به کلاسه پرونده الف-55.
20- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی وقف نامه عادی محمد علی به کلاسه پرونده م-180.
21- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی،وقف نامه عادی ملا حاجی علی به کلاسه پرونده ب-142.
22- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی وقف نامه عادی کربلائی محمد علی به کلاسه پرونده م-161.
23- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی،وقف نامه عادی صالحه بیگم به کلاسه پرونده ص-34.
24- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی وقف نامه رسمی پرویز رحیمی خراشاد به کلاسه پرونده پ-1.
25- آیتی،شیخ محمد حسین،،بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات،دانشگاه فردوسی، مشهد،1371.
26- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی،وقف نامه عادی آیت الله شیخ محمد هادی هادوی حسب الصلح حاج عبدالعلی خان به کلاسه پرونده ع-82).
27- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی،وقف نامه عادی ملا محمد علی به کلاسه پرونده ع-9.
28- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی،وقف نامه عادی آقا سید عبدالکریم به کلاسه پرونده س-3.
29- اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی،وقف نامه عادی حاج ملا حامد به کلاسه پرونده ح-64.
30- سولقانی،علی، نقش وقف در توسعه جوامع روستایی، همایش نقش فرهنگ وقف در توسعه تمدنها،اردیبهشت ماه 1380.
نویسنده: مفید شاطری
* این مقاله در تاریخ 1402/4/10 بروز رسانی شده است.
