مسجد دارالاحسان سنندج

پيشينه تاريخي

مسجد دارالاحسان ازجمله بناهاي منحصر به فرد کردستان است که در بافت تاريخي شهر سنندج واقع شده است. در اين مقاله با پيشينه تاريخي، چگونگي ساخت و سازه و ابعاد هنري اين بنا آشنا خواهيد شد.
در منابع تاريخي کردستان (1) مي‏خوانيم: «خانه‏پاشا» حاکم تحت امر دولت عثماني که به جهت ضعف حکومت مرکزي ايران از کرکوک به کردستان تاخته، عليقلي‏خان ـ والي کردستان ـ را مجبور به عزيمت به اصفهان مي‏گرداند، در طول مدت حکمرانيش در کردستان، مسجد و مدرسه‏اي بزرگ و دو منار رفيع و... را در شهر سنندج برپاي مي‏سازد، ليکن پس از پايان حکمراني وي و پسرش اين بناها به دست والياني که پادشاهان صفوي منصوب کرده بودند، تخريب مي‏شود. سرانجام امان‏اللّه‏ خان ـ والي بزرگ کردستان ـ با برکندن دو منار رفيع آن اين بنا را کاملاً ويران کرد. (2)
با استناد به ديگر مدارک تاريخي (3) به قرينه مي‏توان دريافت که اين بنا بر شالوده مسجدي که در عهد صفويه ـ با انتخاب سنندج به عنوان مرکز حکومتي کردستانات ـ احداث گرديده بود بنا نهاده شد و دو منار يادشده نيز درست برجاي مناره‏هاي مسجد صفوي، يعني مکان فعلي مسجد دارالاحسان استوار گرديده بودند.
مسجد دارالاحسان که به «مسجد جامع» نيز شهرت دارد، به دستور «امان‏اللّه‏ خان» والي بزرگ کردستان در سال 1228 هجري، در زمان حکومت فتحعلي‏شاه قاجار احداث گرديده است. (4)
با استناد به قصايد مرحوم «ميرزاصادق ناطق اصفهاني» (5) که در ايوان جنوبي بنا، بر سنگ ازاره حجاري گرديده و همچنين قصايد مرحوم «ميرزا فتح‏اللّه‏ خرم کردستاني» (6) که در کتيبه سنگ مرمر ايوان شرقي بنا آمده تاريخ بناي مسجد، سال 1227 بوده و به همين استناد اين بنا مجموعه‏اي است مشتمل بر مسجد و مدرسه‏اي که در دوران رونق خود دارالعلمي معتبر در ايران بوده است.
در قصيده خرّم مي‏خوانيم:
کرد از عون و عنايتهاي ربّاني بنا
مسجدي و مدرسي در اين ملطف سرزمين
وه چه مسجد، منهج اعطاء فيض ايزدي
وه چه مدرس کاشف احکام رب‏العالمين
هزينه‏هاي تحصيلي طلاب و مستمري و حقوق مدرسين اين مدرسه و نيز هزينه نگهداري و مرمت آن از درآمد باغهاي روستاي «خليچيان» واقع در شمال شهر سنندج که به امر امان‏اللّه‏ خان والي به اين منظور اختصاص يافته بودند تأمين مي‏شد. (7) با گذشت زمان بعضي از عناصر و اجزاي بنا از جمله گلدسته‏هاي آن تخريب گرديده است که به همت حکّام وقت و مردم مرمت شده‏اند. گلدسته‏هاي فعلي اين مسجد به همت و دستور مظفرخان سردار انتصار ـ حکمران کردستان ـ و حمايت مردم اين ديار مرمت شده‏اند.
گفته مي‏شود کاشيهاي اصلي بنا نيز که عمده‏ترين عنصر تزئيني آن را تشکيل مي‏داده، با گذشت زمان و به واسطه کم‏توجهي متوليان آن فروريخته و در بازار شهر سنندج به فروش رسيده. بدين ترتيب مي‏توان گفت که شکل اصلي عناصر تزئيني آن دستخوش تحول گرديده است.
در سالهاي اخير اداره کل ميراث فرهنگي استان کردستان تعميراتي در بنا انجام داده که از آن جمله مي‏توان به تعويض آجر فرش کف حياط و گسترش فضاي بهداشتي آن اشاره نمود. اين تغييرات با رعايت اصول فني زير نظر اداره ميراث فرهنگي استان کردستان صورت گرفته است.

ساخت و سازه بنا

کليات
مسجد دارالاحسان در ضلع غربي قلعه حکومتي (8) به روي صفه‏اي سنگي در جايگاه ويژه‏اي که از اندامهاي ديگر بافت شهري نمايانتر است قرار دارد، به گونه‏اي که از هر نقطه شهر به‏سهولت مي‏توان گلدسته‏هاي آن را ديد و صداي مؤذّن را شنيد. اين مسجد را هم درزمان ساخت و هم در شرايط حاضر مي‏توان قلب مذهبي شهر سنندج دانست.
اگر با استناد به نوشته‏هاي تاريخي، مدرسه ملحق به مسجد را به روزگارِ رونقش دارالعلم کردستان بدانيم، آن‏گاه پيوستگي عميق آن با بافت تاريخي شهر سنندج و بلکه تمام استان محسوستر مي‏گردد.
معابر و خيابانهايي که در جوانب چهارگانه مسجد ايجاد شده‏اند، دسترسي به مسجد را از همه طرف سهل و آسان مي‏سازند. در ساخت اين بنا به اصولي نظير: پرهيز از اسراف، مردم‏داري، حرمت و محرميت و سلسله‏مراتب فضايي توجه خاص مبذول گرديده است. بعلاوه از روزنهاي معمول و متناسب با شرايط جوّي، وزش باد و تابش خورشيد، استفاده منطقي به عمل آمده است.
ترکيب صحيح فضاها و رعايت تناسب بين حجمها را نيز يکي ديگر از ابعاد شايان توجه در ساخت بنا مي‏توان محسوب نمود.
شيوه ساختمان اين مسجد هرگز مورد تقليد مردم بومي واقع نشده است زيرا:
1ـ معماراني که مسجد مزبور را احداث نمودند، همگي اصفهاني و داراي فرهنگي غيربومي بودند و پس از اتمام کار اين ساختمان به مأوايشان رجعت نمودند.
2ـ بعضي از مصالح به کار برده‏شده در بنا از مناطق ديگر بدانجا حمل گرديده‏اند که بعد از ساخت اين مسجد تا ديرزماني نه‏تنها والي باهمتي چون امان‏اللّه‏ خان در صحنه سياسي کردستان ظاهر نشد، بلکه از حيث اقتصادي نيز امکان تهيه مصالح از نقاط ديگر ميسور نگشت.
ساخت اين بنا با اندکي اختلاف، همزماني دارد با احياي مجدد و مرمت بازار سنندج، ساخت حمامهاي خان (9) و قصلان (10) و عمارت خسروآباد (11) و عمارت وکيل‏خان (12) در سنندج.
يکي ديگر از ويژگيهاي اين بنا که آن را در ميان تمامي بناهاي قبل و بعد خود در کردستان متمايز مي‏سازد، وسعت کاشيکاري آن است. کاشي در اين بنا نه‏تنها به صورت تزئيني بلکه به عنوان عايقي مطمئن به کار رفته. ويژگي ديگر آن استفاده وسيع از معماران، آجرتراشان، کاشيکاران و نجاران اصفهاني در ساخت آن است. جالب توجه‏تر اينکه امان‏اللّه‏ خان حتي شاعري را از اصفهان دعوت کرد تا در وصف بنا شعر بسرايد.
به تقليد از سنّت معماري اسلامي ايران، دورتادور ميانسرا (صحن حياط) مسجد را حجرات دوازده‏گانه مدرسه‏اي محاط نموده و بدين ترتيب بنا کاربري آموزشي نيز پذيرفته است.
ايوانهاي دوگانه‏اي که در شرق و جنوب مسجد احداث گرديده‏اند حکايت از آن دارد که طرح اصلي و پلان مورد
توجه والي به طور کامل اجرا نگرديده. بعلاوه گفته مي‏شود که ايوان جنوبي به منظور الحاق مدرسه‏اي ديگر به ضلع جنوبي آن ساخته شده، ليکن عمر امان‏اللّه‏ خان کفايت نداده و اين خواست تا به امروز بر زمين مانده است. (13) آب جاري که امروزه نيز در حوض سنگي وسط ميانسراي بنا جريان دارد، از قناتي در پنج‏کيلومتري شمال غربي شهر سنندج به اين نقطه آورده شده است.
جزئيات
در بررسي جزييات ساخت و سازه اين مسجد ضرورت دارد نخست اجزاي آن را معرفي کنيم و سپس به توصيف تک‏تک آنها بپردازيم:
اين اجزا عبارت‏اند از:
ـ درايگاه و هشتي ورودي
ـ ميانسرا (صحن حياط مرکزي)
ـ ايوان شرقي
ـ صحن شبستان
ـ ايوان جنوبي
ـ مدرسه
ـ فضاهاي تدارکاتي و بهداشتي.
13 ـ.
14 ـ.
درايگاه
درايگاه در ضلع جنوبي صحن ميانسرا واقع گرديده و مشتمل است بر دو ايوان کوچک در دو نماي دروني و بيروني که صحن هشتي را در بين خود جاي داده‏اند. در طرفين مدخل ورودي آن دو سکوي سنگي ديده مي‏شود که با استفاده از سنگهاي تراشيده‏شده يک تخته با ابعاد 2 در 1متر و ارتفاع 70سانتي‏متر ساخته شده. تا ارتفاع يک‏متر بالاتر از سکوي مزبور نيز با ازاره سنگي (سنگهاي کلنگي) پوشيده شده است.
در سمت راست ايوان درايگاه کتيبه‏اي سنگي (از سنگ مرمر) با ابعاد60 در 30سانتيمتر تعبيه گرديده که متن فرمان مظفرالدين‏شاه قاجار را در خصوص ممنوعيت قمار در سنندج به آگاهي عموم مي‏رساند. (14)
بر بالاي ورودي نيز کتيبه‏اي بر سنگ مرمر به طول 120 و عرض 60 سانتيمتر حک شده که عبارت است از پانزده خط متنِ عربي در تمجيد از امان‏اللّه‏ خان و توصيف مسجد. در حاشيه اين کتيبه سنگي نقوش گل و گياه حجاري شده است.
در ورودي با ارتفاع 5/2 و عرض 5/1متر، دو رکابه و از چوبي ضخيم ساخته شده و هر رکاب (لنگه) آن داراي دو رديف گل ميخ و دو کوبه متفاوت مردانه و زنانه است.
با گذشتن از اين در به فضاي هشتي مي‏رسيم که کف آن با آجر فرش شده و گنبد کوچکي به روي آن واقع گرديده. کتيبه‏اي که با استفاده از رنگ سفيد بر زمينه آبي روي کاشي نوشته شده، دورتادور اضلاع پايه گنبد هشتي به چشم مي‏خورد. متن برخي ابيات کتيبه چنين است:
حبّذا از دارالاحسان جامع دين مبين
مجمع شرع متين و مطلع صدق و يقين
جاي تقوا جاي شرع و جاي ورع و جاي زهد
دارالاحسان، دارالايمان، دارالايقان دارِ دين
زير ايوانش رسد هر لحظه از غيب اين نويد
هذه جنّات عدن ادخلوها خالدين
بعد يکصدسال و بيست و هفت سال ايوان آن
رو نهاد اندر خرابي تا در اين عهد گزين
پس مهين استاد کاشيکار ميناچي حسن
با مهارت کرد تعميرش به طرز بهترين
آن‏گونه که از متن پيداست مسجد بعد از 127سال از زمان ساخت، دستخوش اندکي تخريب در اجزا گرديده که پس از آن به دست استاد کاشيکار حسن ميناچي مرمت شده است.
در زير ايوان کوچک ديگري که در نماي دروني هشتي ورودي تعبيه‏شده کتيبه‏اي ديگر به روي کاشي، با زمينه لاجورد خودنمايي مي‏کند که عبارت از اشعاري در مدح مسجد و باني آن است. برخي از ابيات آن چنين است:
حبّذا مسجد والي امان‏اللّه‏ خان
آن که ابواب صفا بر رخ آفاق گشود
يا رب اين ابنيه خير مخلد بادا
جاودان نام بوَد تا ز دوام و ز خلود
غرض اين درگه والي چو... والي
يافت اتمام به توفيق خداوند ودود
هاتفي گفت به خرّم ز پي تاريخش
حق در اين ملک در کعبه اقبال گشود
«1227»
ميانسرا
صحن حياط مرکزي آجرفرشي که از ابتداي ورودي مسجد، کف آن را پوشانيده، تمامي کف ميانسرا را نيز پوشش داده. حوض مستطيل‏شکل سنگي که از هشت تخته‏سنگ بزرگ ساخته شده، آب جاري قنات را در دسترس نمازگزاران قرار مي‏دهد. صفه سنگي طرفين شمال، غرب و شرق حوض آب که از سنگهاي تخت تراشيده‏شده ـ با ابعاد تقريبي 12 در 6 متر ـ جايگاه مناسبي براي اداي فريضه نماز در بامداد و شامگاه ايام تابستان محسوب مي‏گردد.
حجرات دوازده‏گانه مدرسه (دارالعلم سابق کردستان)، اضلاع شمالي، شرقي و جنوبي صحن ميانسرا را احاطه نموده‏اند و ايوان عظيم شرقي مسجد در ضلع غربي صحن ميانسرا قرار گرفته است.
ايوان شرقي
اين ايوان عظيم با ارتفاعي برابر 14متر بر پايه چهارطاقي مانندي استوار است. ورودي اصلي شبستان در زير همين ايوان تعبيه گرديده. بعلاوه دو معبر در طرفين صحن ايوان نيز به فضاي شبستان راه مي‏يابند. رانش اين ايوان رفيع به کمک دو مناره آن و نيز تأسيسات شمالي و جنوبي آن مهار شده است. نماي اين قسمت تماما با کاشي تزئين شده است. طاقنماهاي طرفين ايوان، زيبايي آن را مضاعف ساخته‏اند و سقف ايوان با تزئينات زيباي هندسي که با کاربرد آجرهاي لعابدار ايجاد گرديده، زينت يافته است.
کتيبه‏اي که به روي کاشي به خط ثلث با رنگ سفيد بر زمينه آبي نوشته شده، نماي ايوان را به دونيمه شمالي و جنوبي تقسيم مي‏کند. بر بالاي کتيبه مزبور در محدوده‏اي مثلثي‏شکل، قصيده مرحوم «خرّم کردستاني» در مدح
امان‏اللّه‏ خان والي و اين مسجد بر کاشي نوشته شده است. شاعر در اين قصيده هنرنمايي شگفتي کرده است زيرا هريک از مصرعهاي اوّل آن برابر با 1227 مادّه تاريخ آغاز بناي دارالاحسان و مصرعهاي دوّم برابر با 1228 مادّه تاريخ اتمام اين بناست. متن برخي ابيات کتيبه اين‏چنين است:
منت ايزد را ز عدل والي ايام شد (=1227)
اين همايون سرزمين بس به ز فردوس برين (=1228)
شاهباز اوج عز و جاه امان‏اللّه‏ خان (= 1227)
آن که باشد فرّ يزدانيشْ طالع از جبين (= 1228)
آن که باشد شمع بزم عفو از طبع سليم
آن که باشد درّ کنز عالم از رأي رزين
و آن هژبرِ ارسلان بيمي که لرزد بي‏درنگ
گاه کين از بازوي او پيکر شير عرين
يمن يزدان کشور او را بود محکم قلاع
امن سبحان ملکت او را بوَد حصن حصين
کرد دامان گهر ريزش گه الطاف وجود
جيب هر سائل پر از زيبا لألّي ثمين
ياد ندْهد عقل در دوران عيش‏انگيز وي
از پريشاني جعد مهوشان نازنين
بود چون رأي جهان آرايش از فرّ عطا
زيور دنيا و فرّ ملت و ابقاي دين،
کرد از عون و عنايتهاي ربّاني بنا
مسجدي و مدرسي در اين ملطف سرزمين
وه چه مسجد، منهج اعطاي فيض ايزدي
وه چه مدرس، کاشف احکام رب العالمين
آسمان فر معبد دلجو که زيبد از شرف
در وي از قطب فلک از دل شود منزل گزين
حبّذا از اين صفا جو مسجد والا اساس
کز علو و ز قدر باشد آسماني بر زمين
مرحبا زين عرش سا ايوان والا کاسمان
بر زمين صحن وي شام و سحر سايد جبين
هم جدار او چو اعلي همت شاهي بلند
هم اساس او چو والا نيّت والي متين
دلنشين‏صحن و همايون‏طاقِ گردون سان وي
زيبد ار نيکويي افشاند به افلاک آستين
چون حرم محراب عالي و دل آرايش بود
قبله اربابِ برّ و دانش و علم و يقين
روح‏پرور آب پاک و صاف نيکويش بوَد
به بسي از سلسبيل و کوثر و ماء معين
بهر احسان چون بنا شد اين مقام از عون حق
دارالاحسان نام کردش والي اعلي نگين
مدعا، چون شد تمام اين معبد والابنا
از عطاي بي‏کرانِ والي دولت قرين،
هاتفي گفتا بماند تا ابد بنيان او
کعبه صدق است اين يا مسجدالاقصاي دين؟
شد ز بهر سال بنياد و پي اتمام آن
هريک از اين مصرع دلکش گواهان گزين
باد خرم از عطا و لطف يزداني مدام
بر علوّ همت و اعطاي والي آفرين
تا بود از بهر تحميد و درود لم‏يزل
جرگه کروبيان در مسجد گردون مکين،
دارالاحسان امان‏اللّه‏ خان بادا مدام
مجمع طاعات احسان، منهج صدق و يقين
کتيبه‏اي ديگر بر سنگ مرمر در وسط کتيبه‏هاي اشاره‏شده تعبيه گرديده که دورتادور آن با تزئينات گل و گياه گچبري شده است.
ورودي اصلي شبستان به تناسب عظمت آن بسيار کوچک ساخته شده و بر بالاي آن به خط بنّايي (با کاربرد آجرهاي لعابدار) نوشته شده:
«لا اله الا اللّه‏، محمد رسول‏اللّه‏».
صحن شبستان
سقف اين صحن به روي بيست و چهارستون سنگي که در چهار رديف شش‏تايي قرار گرفته‏اند، استوار است. رديف ستونها درست در جهت محراب قرار گرفته و مجموعا پنج‏دهانه (فرش‏انداز) را ايجاد نموده‏اند. عرض همه دهانه‏ها با هم برابر است. ستونهاي سنگي، همگي داراي بدنه‏اي
مارپيچ و پايه‏اي هشت‏ضلعي هستند و بر پايه آنها نقوش گل و گياه حجاري گرديده است. کف شبستان آجر فرش و سقف آن با سي و پنج گنبد کوچک که بار خود را بر ستونها تحميل مي‏نمايند پوشش يافته. محراب در ضلع جنوبي شبستان واقع شده است.
کتيبه‏اي که از بالاي محراب آغاز و به روي کاشي به خط ثلث نوشته شده به صورت نواري دورتادور صحن شبستان را طي نموده و در بالاي محراب به پايان مي‏رسد. متن کتيبه مشتمل است بر يک جزء از آيات قرآن کريم و در پايان نام امان‏اللّه‏ خان والي و زمان ساخت آن را مشخص مي‏دارد.
نور فضاي شبستان از هفت پنجره که در ديوار غربي آن تعبيه گرديده‏اند تأمين مي‏شود. در جانب راست محراب با استفاده از پله‏هاي مارپيچ معبري تعبيه گرديده که از ضلع غربي بنا خارج مي‏شود. بعلاوه معبري ديگر در شرق محراب قرار گرفته که ما را به صحن ايوان جنوبي مي‏رساند.
ايوان جنوبي
اين ايوان که با ارتفاع تقريبي 5/1متر از سطح معبر عمومي احداث شده از جمله اجزاي زيبا و قابل توجه بناست. اين ايوان در ضلع جنوبي صحن شبستان قرار گرفته است. تمامي نما و زير سقف آن با تزئينات زيباي کاشيکاري پوشيده شده، دو رديف طاق‏نما که به صورت دوطبقه در نماي ايوان ظاهر گرديده‏اند، زيبايي آن را مضاعف ساخته است. ازاره اين ايوان با سنگهاي مرمر که بر آنها قصيده مرحوم ناطق اصفهاني در وصف بنا حک گرديده، پوشيده شده است. اين قصيده نيز مانند قصيده خرّم هر مصراعش به حساب ابجد مساوي 1227، تاريخ سال بناي مسجد مي‏باشد. گزيده‏اي از اين قصيده چنين است:
حبّذا داراي جمگاه سليمان جايگاه (= 1227)
آن که شد ز الطاف او هر عالمي داراي علم (= 1227)
در مبارک عهد آن داراب اسکند نوال
کز کليد لطف او بگشوده شد درهاي علم
زيور ديباچه معني امان‏اللّه‏ خان
آن که در کنز دول آمد دُر يکتاي علم
پايه ديد از گوهر او مدرس آيين شرع
جلوه کرد از افسر او تارک والاي علم
از لب جانبخش، حسن او کند ايجاد جود
وز کف دُر پاش، جودش مي‏کند احياي علم
ز ابر لطف عام وي اندر سنندج چشمه‏ها
و آمده هر چشمه جاري چو يک درياي علم
در سنندج مسجدي گرديد از سعيش بنا
مسجدي و مدرسي آن جاي شکر آن جاي علم
جمع در هر گوشه و زاويه از اهل کمال
رب عرفان، اهل ايمان واله و شيداي علم
آن که سقف عالي و ايوان او را ديد گفت
شد بنا بنياد دين يا جنّت‏الاعلاي علم؟
مسجدي چون ديده ارباب فکرت جاي حق
مدرسي چون سينه اصحاب سيرت جاي علم
جاي ايمان، جاي عرفان، جاي حکمت، جاي عقل
جاي احسان، جاي فرقان، جاي طاعت، جاي علم
سنگ نبود اينکه بر هم چيده او را اوستاد
در سر هم يک‏به‏يک جزوي است از اجزاي علم
دارالاحسانش مسمّي شد که بنّاي ازل
کسوتي ز احسان او آورد بر بالاي علم
با تکلف از پي سال بنا اين چند بيت
جلوگر آمد به جوش از بحر گوهرزاي علم
بهر سال اين بنا هستند يک در يک گواه
اين مصارع کامده از عين عقل و راي علم
زد رقم «ناطق» به سال اين بنا با فکر و عقل
دارالاحسان شد بنا و شد بجا مأواي علم
باد دائم دارالاحسان امان‏اللّه‏ خان
جاي حمد و جاي مدح و جاي عرفان، جاي علم
مدرسه
سه ضلع شمال، جنوب و شرق ميانسرا با دوازده حجره مدرسه احاطه گرديده و تعداد پنج حجره در ضلع شمالي، چهار حجره در شرق و سه حجره در جنوب آن (در طرفين ورودي بنا) تعبيه شده است. در نماي دو حجره از حجره‏هاي پنج‏گانه شمالي و سه حجره از حجره‏هاي چهارگانه شرقي و دو حجره از حجره‏هاي سه‏گانه جنوبي ايوانهاي کوچکي احداث شده که سطح نماي آنها با کاشي زينت يافته است.
معابري که در جنب هر حجره تعبيه گرديده است، ما را به درون آنها مي‏رساند و علاوه بر استقلال حجره‏ها در تنظيم دماي دروني آنها نقش اساسي دارد. در انتهاي معابر مزبور، فضاي کوچکي که از آن به عنوان انبار مي‏توان استفاده نمود تعبيه گرديده است.
نور حجره‏ها از پنجره‏هاي بزرگي که رو به صحن ميانسرا تعبيه شده‏اند تأمين مي‏گردد و به منظور رعايت اصل حرمت و محرميت هيچ منفذي از ديوارهاي خارجي حجره‏ها به بيرون از بنا در نظر گرفته نشده.
کف حجره‏ها آجرفرش است و سقف آنها مسطح و با تيرهاي چوبي پوشش يافته است. در بين حجره‏هاي مدرسه، يکي از آنها که به نظر مي‏رسد مدرس عمومي يا تالار اجتماعات باشد از وسعت بيشتري برخوردار است و در تقاطع اضلاع شمالي و شرقي مدرسه احداث گرديده. متأسفانه اين مدرسه امروزه کاربري خويش را از دست داده و در کنار مسجد به صورت متروکه باقي مانده است.
مصالح عمده بنا
1ـ سنگ، اعم از لاشه، لوکه، باربر و کلنگي که در پي، کف، ازاره‏ها و ستونها از آنها استفاده گرديده. گفته مي‏شود سنگهاي ازاره ايوان جنوبي و ستونهاي سنگي بنا از روستاي «قسلان» به اين مکان حمل گرديده‏اند. (15)
2ـ آجر، اعم از ساده يا لعابدار. از آجر ساده درکالبد و بدنه ديوارهايي که کمتر در معرض ديد قرار دارند و همچنين فرش کف ميانسرا استفاده شده است. از آجرهاي لعابدار در تزئين نماي هشتي ورودي و بناي ايوان شرقي استفاده شده و با کاربرد آن نقوش هندسي و خطوط معقلي زيبايي در نما ايجاد گرديده است. آجرهاي به کاررفته در بنا داراي ابعاد گوناگون‏اند که برحسب مکان مورد استفاده، متفاوت مي‏باشند.
3ـ کاشي، از کاشيهاي لعابدار به منظور تزئينات و عايق مناسب در سطح بنا استفاده فراوان شده است.
4ـ چوب، از آن به منظور پوشش سقف حجره‏هاي مدرسه و هم در جهت ساخت در و پنجره‏هاي بنا استفاده شده.
در مبحث مربوط به شناخت ابعاد هنري بنا با چگونگي استفاده از هريک از اين عناصر آشنا خواهيد شد.

بعد هنري

کليات
آنچه در اين بنا از اهميت ويژه‏اي برخوردار است تلاش هنرمندانه‏اي است که در ترکيب اصولي عناصر و تزئينات کاشيکاري و آجرکاري معمول شده است.
ـ تنوع عناصر و اجزاي هنري به کاررفته در اين بنا درخور توجه و شايسته تعمق است.
ـ در تزئينات بنا خصوصا تزئينات کاشيکاري و آجرکاري به دقت قرينه‏سازي‏شده و تقريبا هيچ جزء تزئيني را نمي‏توان خارج از اين چهارچوب طبقه‏بندي کرد.
ـ به لحاظ محدوديتي که با توجه به دستور شرع مقدس در ترسيم اشکال انساني و طرحهاي حيواني ـ علي‏الخصوص در ابنيه مذهبي ـ وجود دارد، به هيچ‏وجه در تزئينات بناي موصوف از اشکال مزبور استفاده نشده و اين را مي‏توان يکي ديگر از نقاط افتراق آن از ابنيه همزمانش دانست.
ـ تزئينات آجري اين بنا در سنندج منحصر به فرد است و در هيچ نماي ديگر به وسعت دارالاحسان از تزئينات آجري (آن هم آجرهاي لعابدار) استفاده نشده است.
ـ کاربرد هنرمندانه بالغ بر يکصد و پنجاه بيت قصيده که همگي وضع بنا به هنگام ساخت و بعد از آن را معلوم مي‏دارند نيز مي‏تواند يکي از جنبه‏هاي هنري منحصر به فرد در اين بنا شمرده شود. اين ويژگي به هيچ‏وجه در ابنيه ديگر سنندج، حتي در ابنيه‏اي که در ادوار بعد احداث شده، نتوانسته مورد تقليد هنرمندان واقع شود.
ـ در دوره قاجار، به‏يقين در تمام خطه غرب، هيچ مسجدي احداث نگرديده که در آن از بيست و چهار ستون سنگي يکسره و حجاري‏شده استفاده گرديده باشد. بعلاوه کتيبه‏هاي زيباي مسجد به روي سنگ مرمر و حجاري گل و گياه در حواشي آنها ازجمله تزئينات حجاري منحصر به فرد محسوب مي‏گردند.
عوامل ذکر شده سبب امتياز هنري اين بنا نسبت به ابنيه معاصر در سنندج و در کل استان است.
جزئيات
اگرچه به مرور زمان در اجزاي تزئيني وهنري بنا تغييراتي داده شده، به‏راحتي مي‏توان اجزاي اصيل هنري را از آنچه بعدها بدان ملحق شده جدا کرد. عناصر تزئيني نماي حاضررا مي‏توان اين‏گونه دسته‏بندي ومورد بررسي قرار داد:
1ـ کاشيکاري 4ـ حجاري
2ـ آجرکاري 5ـ گره‏کاري
3ـ گچبري
کاشيکاري
يکي از برجسته‏ترين ويژگي‏هاي هنري اين بنا کاشيکاري زيباي آن است. از اين عنصر يا به صورت مستقل و يا به شکل تلفيق با عناصر آجرکاري استفاده شده است. در واقع تمامي نماي درآيگاه، نماي رو به صحن ميانسراي مدرسه و نماي دو ايوان اصلي و بزرگ شرقي و جنوبي بنا و نيز بخش فوقاني محراب آن با استفاده از اين عامل زينت يافته‏اند. کاشيهاي مسجد دارالاحسان را مي‏توان در دو مقطع زماني بررسي نمود:
نخست، کاشيهايي با لعاب چند رنگ که به هنگام ساخت بنا در تمامي آن به کار رفته است. بخشي از اين کاشيها که مستقيما در معرض جريانات جوي قرار داشته، کم‏کم فروريخته‏اند، ليکن آن مقدار که کمتر در معرض عوامل طبيعي قرار داشته‏اند، تاکنون سالم مانده است. عمده اجزاي تزئيني اين دسته عبارت‏اند از: گل و گياه که
به صورتهاي اسليمي در درون و اطراف ترنج و نيم‏ترنجهايي که به عنوان طرح مرکزي محسوب مي‏شوند ظاهر گرديده‏اند.
کاشيهاي «معقلي» که در زمانهاي بعد و به هنگام مرمت جاي کاشيهاي «با لعاب چند رنگ» را گرفته‏اند. اين کاشيها به لحاظ طرح و شکلِ مستقلي که دارند، به‏سهولت قابل شناسايي‏اند.
عمده اجزاي تزئيني کاشيهاي معقلي عبارت‏اند از: عناصر هندسي که به صورت ستاره‏هاي هشت‏پر يا گلهاي هندسي در نما ظاهر گرديده‏اند. بيشترين سهم را در تزيين بنا کاشيهاي چند رنگ به خود اختصاص داده‏اند. بعلاوه از کاشيهاي معرق در تزيين گلدسته‏هاي دوگانه بنا که پيوسته در معرض خطرات ناشي از عوارض طبيعي قرار دارند، استفاده گرديده تا در مواقع لزوم به‏راحتي بتوان نسبت به تعويض اجزاي آن اقدام نمود.
با اين وصف مي‏توان کاشيهاي تزئيني مسجد را به دو دسته تقسيم کرد:
1ـ کاشيهاي چند رنگ که به هنگام ساخت بنا به کار گرفته شده‏اند.
2ـ کاشيهاي معرق که به هنگام مرمت اجزاء تزئيني به کار رفته‏اند.
خطوط ثلث و نستعليق را نيز که با رنگ سفيد به روي کاشيها نوشته شده مي‏توان ازجمله عناصر تزئيني مهم بنا محسوب نمود.
تزئينات آجري
يکي ديگر ازعناصرتزئيني مسجد دارالاحسان، تزئينات
آجري آن است که به اين صورت نمايان گشته است:
1ـ تزئين با کاربرد آجرهاي قالبي بدون لعاب.
2ـ تزئين با کاربرد آجرهاي لعابدار.
3ـ کاربرد تلفيقي آجرهاي لعابدار و بي‏لعاب.
4ـ کاربرد تلفيقي آجرهاي لعابدار با عنصر تزئيني کاشي.
آجرهاي قالبي بي‏لعاب، بسيار اندک و فقط در درون نقوشي که با آجرهاي لعابدار ايجاد گرديده‏اند به کار گرفته شده‏اند.
آجرهاي لعابدار را مي‏توان به سه دسته تقسيم کرد:
الف) داراي لعاب فيروزه‏اي.
ب) داراي لعاب آبي تيره.
ج) داراي لعاب مشکي.
عمده‏ترين تزئينات آجري را مي‏توان به اين شرح دسته‏بندي کرد:
1ـ تزئينات آجري را مي‏توان به اين شرح دسته‏بندي کرد:
1ـ تزئينات چليپايي که مکررا در نماي بيروني ديوارهاي بنا و همچنين زينت‏بخشي مناره‏ها مورد استفاده واقع گشته‏اند.
2ـ صليب شکسته که به صورت قرينه در ديوارهاي صحن ايوان شرقي به چشم مي‏خورند.
3ـ اشکال لوزي‏مانند که به صورت تکراري در کنار هم قرار گرفته و بخشي از صحن ايوان شرقي را زينت داده‏اند. بعلاوه از تزئينات هندسي در زير سقف گنبد هشتي نيز استفاده شده است.
4ـ تزئينات کنگره‏اي‏شکل که در حواشي تزئينات کاشيکاري به کار گرفته شده و آنها را محدود مي‏سازند.
5ـ تزئيناتي از خطوط معقلي که با استفاده از آجرهايي با لعاب سياه ايجاد گرديده و کلماتي مانند «يا اللّه‏»، «يا محمد» و «يا علي» را به صورت تکراري در يک رديف نشان مي‏دهند.
شايان ذکر است که کليه پنجره‏هاي مشبّک ضلع غربي بنا که نور شبستان را تأمين مي‏نمايند با آجرهاي لعابدار ساخته شده‏اند که اصطلاحا آنها را «فخر و مدين» گويند.
گچبري
از اين عنصر تزئيني تنها در آرايش اطراف کتيبه‏هاي سنگي نصب‏شده در ايوان شرقي و نيز محراب بنا استفاده شده است. به نظر مي‏رسد که محراب بنا در اصل داراي تزئينات زيباي گچبري بوده، اما به دليلي که در مبحث ساخت و سازه بيان گرديد، امروزه فقط با قنديلهاي گچي که درنهايت سادگي ساخته شده‏اند، زينت يافته است.
حجاري
يکي ديگر از عناصر تزئيني مهم مسجد دارالاحسان نقوش حجاري‏شده به روي سنگ است. اجزاي بنا که با حجاري زينت يافته‏اند عبارت‏اند از:
1ـ کتيبه‏هاي حجاري نصب‏شده بر بالاي درايگاه و گوشه راست آن و همچنين ايوان شرقي بنا که علاوه بر متن، نقوش گل و گياه در حواشي آنها حجاري گرديده است.
2ـ ستونهاي سنگي صحن شبستان، هريک از اجزاي ستونهاي مزبور داراي تزئينات حجاري ويژه‏اي است. در طرفين پايه‏هاي مکعبي‏شکل ستونها، نقوش گلهاي لوتوس و در ساقه مدور آنها تزئينات مارپيچي و در قسمت فوقاني ساقه، نقش ترنجي‏شکل و در سر ستونها نيز قرنيزهايي حجاري‏شده که مجموعا سبب زيبايي زايدالوصف ستونهاي مزبور گرديده‏اند.
3ـ در قسمت فوقاني ازاره‏هاي سنگي ايوان جنوبي که به صورت نواري دورتادور ايوان را پوشانيده است، اشعار مرحوم ميرزا ناطق اصفهاني حکاکي شده و در طرفين آن نقوش گل و گياه در دو حاشيه منظم و موازي حجاري گرديده‏اند.
گره‏ کاري
تمامي پنجره‏هاي مدرسه الحاقي به مسجد دارالاحسان با تزئينات زيباي گره‏کاري زينت يافته‏اند که در تصوير با چگونگي آن آشنا خواهيد شد.

متن وقف نامه مسجد و مدرسه دارالاحسان

هو المالک بالاستحقاق
بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم
لک الحمد يا ذاالجود والمجد والعلي، تبارکت تعطي من تشاء و تمنع
و بعد، سبب از تحرير اين حروف شريعت قرين و غرض از تسطير اين سطور حقيقت رهين، آنکه در اين اوان سعادت اقتران، آقابابا ولد محمدسعيد بيگ (مهر: العبدالمذنب آقابابا) ولد شيخه بيگ و آقاحسين (مهر: محمدحسين) و ساير برادرانش ولدان آقاحسن ولد محمدسعيد بيگ ولد شيخه بيگ مالکين و مستحقين کلّ آب و زمين آبي و ديمي بياض قريه خليچيان و محمد زمان (مهر: محمد زمان) و فولاد محمّد مراد ولدان محمدسعيد و پرويز (مهر: پرويز) و احمد و خسرو و علي‏محمد و ميرزامحمد و اللّه‏ ويردي و محمود و يوسف ولدان آخه و علي و پير که ولدان حاصل نام و عليرضا ولد محمدرضا ولد محمدرضا و موسي قصاب و امان‏نامه دختر محمدحسين که مالکين و مستحقين کلّ باغات از مو و سر درختي و از معمور و غيرمعمور و اشجار مثمر و غيرمثمر قريه مزبور بودند به تاريخ بيست و پنجم شهر جميدي‏الثاني سنه هزار و دويست و سي هجري، حاضر دارالشّرع انور گشتند، کلاً متفّق‏اللّفظ و متّحدالکلمه اصالةً عن نفسهم و وکالةً عن بواقي ذوي الفروض والسهام من‏الذکور والاناث بفروختند در حالت صحت بدن و نفوذ اقارير و تصرفات شرعي بلااکراه و اجبار بل بالطوع والاختيار همگي و جملگي و تمامي آب و زمين باير و بياض از آبي و ديمي و کلّ باغات از مو و سر درختي و اشجار مثمر و غير مثمر قريه مزبوره را بجميع ما احاطت الحدود المفصّله بها به نوّاب دولت و اقبال همعنان،
اميرالامراء العظام، الوالي ابن‏الوالي ابن‏الوالي امان‏اللّه‏ خان اردلان والي والاشأن کردستان ـ ادام اللّه‏ اقباله و دولته الي مديدالزمان ـ به مبلغ مبيّن معين مبلغ شصت تومان نقد سفيد نصفه توضيحا للاصل مبلغ سي تومان نقد سفيد به مبايعه صحيحه شرعيه مشتمل بر ايجاب و قبول و قبض و اقباض و تسليم و تسلّم و ايصال و وصول و رؤيت کافيه قبل‏العقد و مصالحه غبن و غبن‏الغبن بالغا ما بلغ و ايصال و وصول مال مصالَح عليه از نقد و جنس مشخص حسبما يقتضيه الشرع القويم والمنهج المستقيم و بايعين و مالکين مزبورين هريک ثمنه حصه خود را در مجلس قبض و تخليه مثمنه نمودند و مستأنفا بايعين مزبورين کلاًّ و مجموعا اصالة و وکالة مقتدرا و مختارا کلّ آب و زمين بياض و باير حدّ اوّل کهريز ننله مشهور به ننجه، حدثاني فيروز قلعه، حد ثالث دو کران مسجد جامع، حدّ رابع درّه و هاران و کلّ باغات از سر درختي و مو و اشجار مثمر و غير مثمر و بجميع ما احاطت حدود المفصلة بها قريه مزبوره را به نوّاب والي والاشأن در مقابل ثمنه مصرحه نذر تبرر شرعي خالي از شوايب لجاج نمودند بناء علي هذا بعداليوم شش دانگ قريه خليچيان من اعمال حسن‏آباد بجميع ما فيها و بکل ما احاطت حدود المفصلة بها ملک حق و حق طلق متصرف فيها والي والاشأن مفخم اليه، احدي از بايعين مزبورين و ورثه ايشان و غير اوها به هيچ‏وجهي من الوجوه در آن حق و نصيب نمانده کلاّ عينا و منفعةً داخل املاک زرخريد شرعي والي والاشأن است ـ يتصرف فيها تصرف الملاّک في ملکهم و ذوي الحقوق في حقوقهم. جري ذلک في 25 شهر جميدي‏الثاني، سنه الف و مأتين و ثلثين (1230) من هجرة خيرالنبيين.
مراتب مسطوره متن را ـ کما هو حقه ـ مطلع و مستحضر است. العبدالاقل الحاج بن (مهر: لااله الاّ اللّه‏ الملک الحق المبين. عبده احمد) ابن‏مرحوم ميرزا عبداللّه‏. ذلک کذالک و انا واقف بذلک. العبدالاقل (مهر: عنايت‏اله).
به چگونگي مراتب بيع و شراي قريه خليچيان از آب و اراضي و باغات و اشجار مثمر و غير مثمر و قبض و اقباض ثمن و صيغه نذر تبرّرا من‏المبتدا الي‏المنتهي مطلع و مستحضر است. العبدالاقل الحاج الملبّي (مهر: اللّهم صلّ علي‏المصطفي).
به جريان بيع و شراي مراتب متن که عبارت از قريه خليچيان باشد مطلع گرديد. العبدالاقل (مهر: عبده فضل‏اللّه‏).
مضمون مسطوره متن را ـ کما هو حقه ـ استحضار کامل دارد العبد الاقل (مهر: لااله الااللّه‏ الملک الحق المبين. عبده محمد شفيع).
مضمون مسطوره متن را شاهدم، خلاف ندارد. العبدالاقل (مهر: العبد المذنب عبدالکريم) معتمد و والي والاشأن کردستان.
به نحوي که در متن نوشته شده شاهدم خلاف ندارد (مهر: لااله الااللّه‏ الملک الحق المبين. عبده ميره) ابن‏مرحوم مرزا بيگ من الحاضرين المجلس العقد المسفور و نذرالمنذور والبيع المزبور علي نهج الشرع المبرور والمطّلعين بجريان ما في هذا الکتاب المسطور. الداعي المدرس بدارالاحسان (مهر: محمد سعيد).
سمعت مضمون المتن من بعض الشاهدين و انا من المذنبين الاقل (مهر: مصطفي الحسيني) الباينچوبي.
اقرّا البايعون الناذرون بالبيع والنذر حسبما زبر في‏المتن لدي العبدالجاني المدرس (مهر: لااله الااللّه‏ الملک الحق المبين. عبده محمد نعيم).
به نحوي که در متن تحرير شده صورت جريان يافته (مهر: محمّد سعيد).
سمعت مضمون ما زبر في‏المتن و انا من‏الشاهدين العادلين الخطيب (مهر: عبده شمس‏الدين بن محمّد).
بسم‏اللّه‏ اشرف‏الاسماء جرت المبايعة الصحيحة الشرعية والمناذرة الصريحة المبارکة المرعية بتفاصيله الذي زبر و رقم في‏المتن لدي الداعي الجاني (مهر: لايقرء)
بسم‏اللّه‏ خيرالاسماء. جرت المبايعة الصحيحة الشرعية والمناذرة الصريحة المسعوده حسبما زبر و رقم في‏المتن بتفاصيله لدي الداعي الجاني (مهر: لااله الااللّه‏ الملک الحق المبين عبده ابراهيم).
مبايعه و مناذره شرعي به نوع مسطور جريان يافت (مهر: واذکر في‏الکتاب اسمعيل).
باسم‏اللّه‏ اشرف الاسماء بعد الحمد والصلوة غرض از تحرير اين حروف شريعت آيات اينکه در دارالامتحان دنيا، سعادتمند کسي را توان گفت که در چند روزه ايام حيات به اشاعه برّ و حسنات و بذل خيرات و موقوفات که صدقه جاريه عبارت از آن است، بهره‏اندوز سعادت ابدي و سرمايه‏افزاي فيض سرمدي بود، که ثمر زندگاني همين و نتيجه دولت جز اين نيست. در اين اوان ميمنت اقتران، بندگان ذي شرکت و شأن، دولت و اقبال همعنان، باسط بساط امن و امان طالب الحسنات و باذل‏الخيرات، الوالي ابن‏الوالي، امان‏اللّه‏ خان اردلان والي
والاشأن کردستان ـ دام اجلاله و اقباله الي مديدالزمان ـ محضاللّه‏ و طلبا لمرضاته، همگي و تمامي و جملگي شش دانگ قريه خليچيان من محال حسن‏آباد را بجميع ما فيها و احاطت الحدود المفصلة في‏الضمن بها از آب و زمين و باغات مو و سر درختي و غيره بحيث لايخرج شي‏ء عنها که از قرار قباله ضمن به مبايعه شرعيه و مناذره مرعيّه اسلاميه به حباله ملکيّت و حقيّت درآورده بود بر مسجد و مدرسه مبارکه دارالاحسان خلد بنيان که از محدثات و ابنيه رفيعه بندگان واقف عظيم‏الشأن است وقف مؤبد شرعي و حبس مخلّد مرعي فرمودند بحيث لاتباع و لاتوهب و لاتنذر و لاتوجر ازيد من سنة وقفا صحيحا صريحا شرعيا جامعا للشرايط والارکان. و توليت آن مادام الحياة به نفس نفيس خود و بعد به ارشد اولاد خود بطنا بعد بطن و نسلاً بعد نسل ماتناسلوا محوّل و موکول فرمود که چنانچه شايد، دقت تمام به عمل آورده، به گماشتن ناظرين و مباشرين متدّين و امين مداخل آن را ماکان و ماسيکون ضبط و جمع به انضمام موقوفات ديگر صرف حوايج و طلبه و مدرّس و خدمه و مؤذن مسجد مبارکه نمايند و از قرارداد بندگان واقف تعلل نورزند. تحريرا في ربيع‏المولود 1234.
بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم والحمدللّه‏ رب‏العالمين والصلوة علي خير خلقه سيدنا و حبيبنا و شفيع ذنوبنا و آله و اهل‏بيته الطاهرين اجمعين و صحبه. شش‏دانگ قريه خليچيان را مع جميع باغات و اراضي و آب کهريز و رودخانه و متعلق بها وقف صريح صحيح مؤبّد شرعي به مسجد و مدرسه احداثي اين نيازمند درگاه اللّه‏، موسوم به دارالاحسان کرديم که مخصوص مصارف مسجد و مدرسه بوده باشد و ان‏شاءاللّه‏ مادام الحيوة توليت آن به نفس اين عاصي که به هرکس صلاح داند مباشر کرده، منافع آن را صرف مسجد و مدرسه مبارکه نمايد و بعد به ارشد و اعقل اولاد، توليت آن محول است که ان‏شاءاللّه‏ موافق حساب و للّهيّت متوجه و منافع آن را به موقوف‏عليه عايد سازند و همچنين يک قطعه باغ احداثي خود را واقع در طرف شرقي شارعي که از دبّاغ خانه داخل قصبه مي‏شود به طريق مذکور وقف مؤبّد صريح مسجد و مبارکه دارالاحسان مذکوره کردم که داخل موقوفات مسجد است و کان ذلک في شهر ربيع‏المولود. اللهم بارک لي بحق محمّد سيدالمرسلين ولد بهذه الشهر المبارک، 1234 (مهر: لااله الااللّه‏ الملک الحق المبين عبده امان اله).
بندگان واقف عظيم‏الشأن ـ ادام‏اللّه‏ اجلاله ـ محضاللّه‏ و ابتغاء لوجه‏اللّه‏ تمامي شش‏دانگ قريه خليچيان را با قطعه باغي واقع در طرف شرقي راهي و شارعي که از دباغ‏خانه وارد قصبه محروسه مي‏شود، چنان‏که به خط مبارک عالي، زيب نگارش يافته، وقف مسجد و مدرسه مبارکه دارالاحسان ساخته و در حضور جمعي کثير صيغه را جاري فرمودند (مهر: لااله الااللّه‏ الملک الحق المبين. عبده عنايت‏اللّه‏).
نوّاب مستطاب فلک جناب‏عالي ـ ادام‏اللّه‏ اقباله ـ شش‏دانگ قريه خليچيان را با قطعه باغ مزبور ـ چنانچه به خط مبارک زيب نگارش يافته ـ وقف مسجد و مدرسه مبارکه دارالاحسان فرمودند. اللهم بارکه (مهر: عبده خسرو ابن امان‏اللّه‏).
نواب مستطاب فلک جناب‏عالي ـ ادام‏اللّه‏ اقباله ـ شـش‏دانگ قريه خليچيـان را با يـک قطعـه باغ واقع در جنب شرقـي شارعـي که از دبّاغخـانه داخل قصبه مي‏شود ـ چنانچه به خط مبارک زيب تحرير يافته ـ وقف مسجد و مدرسه دارالاحسان فرمودند. (مهر: لااله الااللّه‏ الملک الحق المبين. محمدحسن) اللهم بارکه بحق محمّد وآله.
نواب مستطاب فلک جناب‏عالي ـ ادام‏اللّه‏ اقباله ـ شش‏دانگ قريه خليچيان را با يک قطعه باغ واقع در جنب شرقي شارعي که از دباغخانه داخل قصبه مي‏شود، ـ چنانچه به خط مبارک زيب تحرير يافته ـ وقف مسجد و مدرسه دارالاحسان فرمودند (مهر: لااله الااللّه‏ الملک الحق المبين. محمدصادق).
رونوشت مطابق اصل وقف‏نامه است. شريف غريب‏پور، کارمند اوقاف سنندج. (دو مهر اداره اوقاف) 20 /10 / 1323.

پي نوشت :

1- وقايع‏نگار، علي‏اکبر، حديقه ناصريه در جغرافيا و تاريخ کردستان، چاپ ارژنگ، ص141؛ کردستاني، مردوخ، تاريخ کرد و کردستان، انتشارات غريقي سنندج، ج2، ص119.
2- تاريخ کرد و کردستان، ج2، ص119. .
3- سنندجي، ميرزا شکراللّه‏، تحفه ناصري در تاريخ و جغرافياي کردستان. انتشارات امير کبير، ص135.
4- تاريخ کرد و کردستان، ج2، ص58. .
5- ميرزاصادق ناطق اصفهاني (فوت 1230هـ.ق) از شاعران قصيده‏سراي قرنِ سيزدهم است. (فرهنگ معين).
6- در کتاب مکارم‏الاثار در احوال رجال دو قرن 13 و 14 هجري، تأليف ميرزا محمدعلي حبيب‏آبادي، ج4. در زير عنوان «خرّم» مي‏خوانيم: «ميرزا فتح‏اللّه‏ متخلص به خرّم سنه اردلاني فرزند ميرزا عبداللّه‏ از وزراي قاجار بوده است.».
7- تاريخ کرد و کردستان، ج2، ص59؛ تحفه ناصري، ص14؛ [علي‏رغم کوششهاي فراوان از طريق اوقاف و اداره کل ميراث فرهنگي استان کردستان، وقفنامه اين مسجد به دست نيامد و مسؤولين اوقاف کردستان اعلام داشتند که سند بناي يادشده تنها بر اساس صورت جلسه و استشهاد محلي به نام اداره اوقاف صادر شده است].
8- قلعه حکومتي «سنه‏دژ» که به دستور شاه‏صفي صفوي توسط سليمان‏خان والي کردستان مشرف بر روستاي «سنه» احداث گرديده بود را مي‏توان شالوده اصلي شهر سنندج دانست. ليکن هم‏اکنون جز مخروبه‏اي از آن بر جاي نمانده و به واسطه ساخت‏وسازهاي جديد به سهولت قابل تشخيص نيست.
9- حمام خان که امروزه با نام حمام خلهيري در جانب شمال غربي بازار سنندج واقع گرديده نيز از جمله بناهايي است که به امر امان‏اللّه‏ خان والي ساخته شده است.
10- قصلان، روستايي است در مسير راه باستاني همدان به سنندج (نزديک قروه کردستان که مورد توجه ويژه امان‏اللّه‏خان والي قرار گرفته و در آنجا نيز دستور مي‏دهد مجموعه‏اي باشکوه من‏جمله حمام بسازند).
11- عمارت خسروآباد، بنايي عظيم است که به دستور امان‏اللّه‏خان والي براي پسرش خسروخان ساخته شده و هم‏اکنون در انتهاي بلوار شبلي واقع است.
12- عمارت وکيل مشتمل است بر سه بناي عظيم و مشرف بر باغي بزرگ که در ضلع غربي ميدان آزادي سنندج واقع است.
13- خيابان امام خميني که بافت قديم شهر را به دو نيمه شمالي، جنوبي تقسيم کرده از جنوب مسجد گذشته و امکان هر نوع گسترش را از ضلع جنوبي آن سلب نموده است.
14- در اين کتيبه آمده است: «در سنه 1324 بر حسب امر مبارک مظفرالدين‏شاه قاجار ايالت جليله کردستان ماليات قمارخانه سنندج را که سابقا معمول و باعث مضرت و مفاسد عمومي بود متروک و موقوف ابدي فرمودند، هرکس در آتيه اين امر شنيع را تجديد نمايد از جانب خداوند و رسول مطعون و ملعون ابد خواهد بود. في شهر... المبارک 1324.». .
15- تحفه ناصري، ص14؛ تاريخ کرد و کردستان، ج2، ص62. .

منبع: ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله