نویسنده: حسن صانعی
مقدمه
هدف نهایی از تکمیل هر پرسشنامه، جمع‌آوری اطلاعاتی است که پس از تجزیه و تحلیل در برنامه‌ریزی‌های آینده سازمان تحقیق کننده یا به منظور بهینه کردن خدمات آن سازمان بکار رود. لذا محتویات پرسشنامه‌های تکمیل شده توسط پرسشگر بسیار مهم و حیاتی می‌باشد. بنابراین، دقت در تکمیل پرسشنامه‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد که مستلزم داشتن راهنمای تکمیل آنها یا دستورالعمل است. نداشتن دستورالعمل تکمیل پرسشنامه، علاوه بر اینکه موجب اتلاف وقت، امکانات و منابع هنگفتی خواهد شد، شانس ارتکاب خطا و اشتباه را افزایش می‌دهد.بنابراین هر پرسشنامه‌ای که به وسیله پاسخگو یا مصاحبه‌گر تکمیل می‌شود، باید دارای دستورالعمل واضح و روشن به همراه مقدمه‌ای مختصر و مناسب باشد. تکمیل پرسشنامه مطابق راهنمایی‌ها و توصیه‌هایی که دستورالعمل آن وجود دارد، بسیار مفید و ضروری می‌باشد.
تعریف
دستورالعمل یا راهنمای تکمیل پرسشنامه عبارت است از مجموعه‌ای از شیوه‌های اندازه‌گیری و راهکارهایی که مجریان تحقیق در نظر می‌گیرند تا پرسشنامه به وسیله پاسخگویان یا مصاحبه کنندگان بطور دقیق، صحیح، یکنواخت، هماهنگ و مطابق با اهداف تحقیق تکمیل شود. بدین ترتیب دستورالعمل شامل مجموعه‌ای از راهنمایی‌های از قبل پیش‌بینی شده محقق است تا علاوه بر اینکه پرسشنامه با دقت کافی تکمیل می‌گردد، هزینه‌های تحقیق شامل نیروی انسانی، زمان، بودجه، امکانات و سایر منابع تحقیق نیز به حداقل ممکن برسد. بنابراین، همان طور که از نام دستورالعمل بر می‌آید؛ دستورالعمل مجموعه‌ای از دستور‌ها و فرامین میدانی است که پرسشگر باید براساس آن، روند تکمیل پرسشنامه را در مرحله جمع‌آوری داده‌ها دنبال کند.علاوه بر اینکه دستورالعمل، فنون و تکنیک‌های علمی موضوع مورد بررسی را به تکمیل کننده‌ی پرسشنامه می‌آموزد، وی را با آداب مصاحبه و پرسشگری نیز آشنا می‌سازد.
این مجموعه باید در برگیرنده چگونگی شروع و ختم مصاحبه، برخورد با پاسخگویان مختلف و واکنش آنها، توضیح اهداف و منظور هر سوال، واحد اندازه‌گیری سؤالات، نحوه ثبت و گرد کردن اندازه‌های به دست آمده و کمک به پاسخگو جهت دست‌یابی و ارائه پاسخ دقیق و صحیح به سوالات باشد. در مواردی که مطالعه مقدماتی نشان داده است که درصد پاسخگویی سوالی نسبت به بقیه سوالات پایین‌تر است، می‌توان با ارائه مثال‌های عددی از آن سوال (یا متغیر) در دستورالعمل، کمک شایانی به پرسشگر یا پاسخگو نمود تا پرسشنامه را به نحو صحیح‌تری تکمیل نماید. معمولاً این مثال‌ها، حالات خاصی از پیچیده‌ترین پاسخ‌ها می‌باشد که با ارائه آنها مفهوم سوال واضح‌تر و روشن‌تر می‌شود.
چنانچه دستورالعمل مختص پاسخگو باشد، منحصراً به نحوه ثبت پاسخ سوال‌ها خواهد پرداخت تا چگونه پاسخ‌های خود را با ضربدر یا دایره یا هر علامت دیگری که معنای انتخاب را بدهد مشخص کند. سپس به نحوه تکمیل پرسشنامه و پیشروی سوالات اشاره دارد. بطوری که اگر پاسخ سوال مشخصی منفی باشد، ادامه پرسشنامه را از کدام سؤال دنبال کند. توضیحات ساده دیگری مثل اینکه در شمارش اتاق خواب‌ها، اتاق نشیمن یا پذیرایی یا آشپزخانه و توالت و ... منظور نشود، یا تعریف سن و ... را نیز شامل می‌شود. ضمن اینکه در ابتدای پرسشنامه مقدمه کوتاهی درباره اهداف تحقیق به منظور آشنایی و ارتباط با پاسخگو خواهند آورد. نقش این گونه دستورالعمل‌ها تا حدود زیادی، عدم حضور پرسشگر را جبران می‌نماید.
اما اگر دستورالعمل مختص پرسشگر باشد، باید علاوه بر موارد فوق، مسایل کلی‌تری چون تنظیم وقت، نحوه برخورد با پاسخگو، ضرورت معرفی طرح و معرفی خود با کارت شناسایی و ... را به پرسشگر بیاموزد.
ضرورت تهیه دستورالعمل
هر چند در حال حاضر بسیاری از افراد جامعه کم و بیش با فرم‌ها و پرسشنامه‌ها آشنایی دارند، اما باید به آنها دقیقاً گفت که هر سوال پرسشنامه و تحقیق، از آنها چه می‌خواهد. همچنین به آنها گفت که پاسخ مناسب خود را در کادر مجاور سوال چگونه علامت بگذارند و یا اینکه چگونه پاسخ نوشتنی خود را ارائه دهند.اگر در پرسشنامه سوال باز وجود دارد، باید پاسخگویان راهنمایی شوند که پاسخ خود را تا چه اندازه تشریح نمایند. آیا پاسخ کوتاه و مختصر نیازهای پرسشنامه را مرتفع می‌سازد یا نیاز به ارائه پاسخ طولانی دارد. همچنین اگر مایل باشیم که پاسخگویان همراه با سوالات بسته توضیحاتی را ارائه دهند، این نکته نیز باید یادآوری گردد.
در بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی، اندازه‌های مشاهده شده از یک سوال بایستی تحت شرایط و مقیاس خاصی جمع‌آوری شود. حال آنکه ممکن است در همان پروژه اندازه متغیر دیگری با شرایط و مقیاس متفاوتی جمع‌آوری شود. چنانچه این شرایط و مقیاس‌ها رعایت نشود، اندازه‌های به دست آمده ممکن است با اهداف تحقیق همخوانی و سازگاری نداشته باشد. بنابراین با تدوین دستورالعمل تکمیل پرسشنامه، می‌توان پرسشگر و پاسخگو را یاری نمود تا پاسخ‌های خود را مطابق با شرایط و مقیاس‌های تحقیق جمع‌آوری نمایند.
از طرفی دیگر، چون کوتاه بودن سؤال یکی از ویژگی‌های آن در پرسشنامه است، لذا شایسته نیست سوال طولانی در پرسشنامه طرح شود و حجم زیادی از یک پرسشنامه را بدان اختصاص داد. با وجود این محدودیت و علی‌رغم تلاش فراوان، ممکن است طراحان پرسشنامه نتوانند منظور و هدف سوالی را به روشنی و به وضوح بیان کنند. لیکن چون از این بابت هیچگونه محدودیتی در دستورالعمل وجود ندارد می‌توان با ارائه توضیحات بیشتر در دستورالعمل، مفهوم سوال را به خوبی بیان کنند تا سؤال بتواند اطلاعاتی را که بدان منظور طراحی شده است جمع آوری نماید.
ممکن است برخی از دست‌اندرکاران تحقیق، تهیه دستورالعمل تکمیل پرسشنامه را مستلزم صرف هزینه دانسته و آن را وقت‌گیر، زاید و غیرضروری بدانند و فقط به ارائه توضیحات شفاهی به پرسشگر و پاسخگو بسنده کنند. لیکن باید یادآور شد که حتی اگر وجود دستورالعمل بتواند فقط پاسخ یک سوال بیشتر را به درستی جمع‌آوری نماید، نه فقط هزینه تدوین خود را جبران می‌کند، بلکه از نظر زمانی (در بقیه مراحل تحقیق نظیر استخراج، کدگذاری، تجزیه و تحلیل و تفسیر) نیز در وقت و زمان اجرای تحقیق صرفه‌جویی می‌شود.
نکات اصولی در دستورالعمل
برای تکمیل پرسشنامه اصولی وجود دارد که لحاظ کردن آنها به هنگام تکمیل، موجب بالا بردن کیفیت و نیز کمیت آن می‌شود که در زیر اجمالاً مورد بررسی قرار خواهد گرفت.* از آنجایی که سوالات پرسشنامه متنوع و گوناگون می‌باشد، نحوه اندازه گیری آنها نیز با یکدیگر متفاوت هستند. لذا دستورالعمل پرسشنامه باید شیوه اندازه‌گیری هر سوال را به وضوح و صراحت بیان نماید. هر چند که ممکن است سوال بسیار ساده و واضح به نظر برسد، اما هنوز ممکن است پاسخگو یا مصاحبه‌گر به هنگام تکمیل با ابهاماتی مواجه شده و برداشت‌های متفاوتی را درباره نحوه اندازه‌گیری آن داشته باشد. بنابراین، قسمت‌هایی که به تعاریف عملی متغیر بر می‌گردد باید در دستورالعمل پرسشنامه گنجانده شود. برای مثال، باید به تکمیل کننده پرسشنامه نشان داده شود که وزن افراد را چگونه اندازه بگیرد. آیا منظور از وزن، وزن افراد با حداقل لباس و پوشش ممکن می‌باشد یا با هر لباسی که فرد بطور معمول به تن داشته باشد؟ آیا باید با کفش یا بدون کفش اندازه‌گیری شود؟ اندازه‌گیری فشار خون مثال دیگری است که دستورالعمل باید به صراحت چگونگی آن را بیان نماید. آیا منظور فشار خون فرد در حالت ایستاده یا در حالت نشسته است؟ فشارخون سیستولیک منظور می‌باشد یا فشار خون دیاستولیک؟ آیا باید فشار خون را از بازوی چپ یا بازوی راست اندازه گرفت؟ آیا فشار خون افراد را باید به هنگام ناشتایی اندازه گرفت یا در هر موقع شبانه روز می‌توان اقدام به انجام این کار نمود؟ همچنین چگونگی ثبت آن را باید نشان دهد. مثال واضح دیگری که دستورالعمل باید شیوه اندازه گیری آن را براساس تعاریف عملی متغیر بیان نماید، سوال درباره درآمد افراد است. دستورالعمل باید به روشنی تصریح نماید که منظور از درآمد، درآمد فرد پاسخگو است یا درآمد همسر و سایر افراد خانواده را نیز شامل می‌شود؟ آیا منظور، درآمد حاصل از شغل اصلی و اولیه فرد می‌باشد یا در صورت چند شغله بودن و دارا بودن درآمدهای متفرقه، آنها را نیز شامل می‌شود؟ آیا باید درآمد را قبل از کسر اقساط، سنوات و سایر کسورات قانونی منظور نمود یا بعد از آن؟
* پس از مشخص شدن شیوه اندازه‌گیری، دستورالعمل باید واحد اندازه‌گیری متغیر مورد بررسی را مشخص نماید. زیرا برای اندازه‌گیری هر متغیری و هر صفتی، واحدهای اندازه‌گیری متفاوتی وجود دارد که به منظورهای مختلفی از آنها استفاده می‌شود. مثلاً اندازه‌گیری طول را می‌توان برحسب متر، سانتیمتر یا اینچ انجام داد. وزن را می‌توان براساس کیلوگرم، گرم یا پوند اندازه گرفت. حجم نیز می‌تواند براساس لیتر، پاینت (1) یا گالن باشد. درجه حرارت هم براساس سانتیگراد یا فارنهایت به دست می‌آید. قیمت و هزینه ممکن است برحسب ریال، دلار، یورو، پوند و یا سایر ارز‌ها بیان شود. بنابراین، برای اندازه‌گیری هر متغیر باید واحدی که مدنظر محقق می‌باشد به وسیله دستور العمل مشخص گردد.
*چگونگی ثبت اندازه‌های به دست آمده در پرسشنامه موضوع دیگری است که دستورالعمل باید به آن بپردازد. برای مثال، چگونگی گرد کردن اندازه‌های به دست آمده برای هر سوال باید بیان شود؟ در صورتی که این مطلب به صراحت مشخص نشود، هر کس مطابق میل خود عمل خواهد کرد. بدین ترتیب، ممکن است پاسخگویی اندازه خود را به نزدیک‌ترین عدد زوج گرد کند، در حالی که دیگری آن را به نزدیک‌ترین عدد صفر یا 5 (مضرب 5) گرد کند، و شخص دیگری اندازه خود را به عدد 10 سرراست نماید. تعدادی نیز ممکن است اندازه دقیقی خود را حتی تا چند رقم اعشار ثبت نمایند. مشخص نشدن این موضوع در دستورالعمل مشکلاتی را در بر آورد شاخص‌های مورد نیاز و حتی تفسیر آنها به وجود می‌آورد.
*از جمله مواردی که دستورالعمل باید به مصاحبه‌گر و تکمیل کننده پرسشنامه آموزش دهد، چگونگی شروع و پایان مصاحبه است. در حقیقت، دستورالعمل باید مصاحبه کننده را با آداب مصاحبه آشنا سازد. یکی از این موارد، زمانی است که پاسخگو تمایل به ادامه همکاری ندارد. دستورالعمل باید ارائه طریق نماید که در چه مواقعی قبل از تکمیل و اتمام پرسشنامه، مصاحبه را متوقف نماید یا وقت مصاحبه را به زمان دیگری موکول نماید.
* چنانچه تاریخ وقوع پیشامدی نظیر: تاریخ تولد، تاریخ ازدواج، تاریخ فوت و ... در پرسشنامه آورده شده است، دستورالعمل باید حتماً صراحت داشته باشد که تاریخ مورد نظر در چه فرمتی ثبت شود. مثلاً برای سال فقط دو رقم تاریخ نوشته شود یا چهار رقم آن ثبت گردد؟ برای یادداشت کردن تاریخ روز‌ها و ماه‌های یک رقمی حتی الامکان به صورت 01، 02، 03، 09 نوشته شود. برای مثال، تاریخ سوم شهریور ماه سال یک هزار و سی صد و هشتاد و نه به صورت 89/06/03 ثبت گردد یا به صورت‌های متداول دیگر. زیرا در بسیاری از فرهنگ‌ها مرسوم است که جای ماه و روز عوض می‌شود. مثلاً تاریخ فوق را به صورت 89/03/06 می‌نویسند.
* در دستورالعمل باید به پرسشگران یادآوری شود تا به پاسخگویان اطمینان کامل دهند که اطلاعات مربوط به آنها در پرسشنامه فقط جنبه پژوهشی داشته، کاملاً محرمانه خواهد ماند و هرگز در جاهای دیگر به عنوان سند رسمی از آن استفاده نخواهد شد.
* چنانچه پرسشنامه با اندازه‌های فیزیولوژیک، بهداشتی و پزشکی نظیر اندازه گیری فشار خون سروکار دارد، حتماً باید تصریح شود که آیا پاسخگو قبل از این اندازه‌گیری‌ها نیاز به استراحت دارد؟ یا باید مدتی قبل از آن از خوردن، آشامیدن و سیگار کشیدن خودداری نماید. به عبارتی دیگر، حداقل زمان لازم برای راحت و آزاد شدن پاسخگو قید گردد.
* در مواردی از پرسشنامه ممکن است قاعده فرار وجود داشته باشد، یعنی سوال مشخصی درباره برخی از افراد کاربرد و مصداق ندارد و در نتیجه نباید از بقیه افراد پرسیده شود. دستورالعمل حتماً باید به این موارد اشاره کند. مثلاً زمانی که درباره همسر، تاریخ ازدواج یا تعداد فرزندان کسی سوال می‌شود، دستورالعمل باید راهنمایی لازم را برای افراد مجرد داشته باشد تا این قبیل سوالات از آنها پرسیده نشود. همچنین است اطلاعات مربوط به خدمت نظام وظیفه که نبایستی از خانم‌ها پرسیده شود.
*معمولاً پاسخ دقیق برخی از سوالات مانند تعداد سیگاری که فرد در مدت مشخص می‌کشد، یا سوالات مربوط به وضعیت اقتصادی به راحتی قابل بیان نیست، یا پاسخگو از بیان واضح آنها طفره می‌رود. در چنین مواردی، دستورالعمل باید مصاحبه کننده را راهنمایی کند تا با استفاده از سوالات کمکی غیرمستقیم (شفاهی) نظیر: آخرین پاکت سیگار را چه زمانی خریده‌اید؟ دیروز چند سیگار کشیده‌اید؟ امروز چند سیگار؟ و اینک چه تعداد از این پاکت باقی مانده است؟ به پاسخگو کمک نماید تا بتواند پاسخ دقیق‌تری ارائه نماید.
*چنانچه پرسشنامه‌ای به زیر قسمت‌های کوچک‌تری تقسیم شده باشد، هر بخش باید با جمله و عبارت کوتاهی درباره محتویات و اهداف آن بیان شود. دستورالعمل باید این نکات را به پرسشگر یادآوری نماید. مثلاً اگر بخشی از پرسشنامه درباره اطلاعات دموگرافی و شخصی پاسخگو است، پرسشگر می‌تواند قبل از شروع آن بخش بگوید: "اکنون مایلیم اطلاعات مختصری درباره شخص خودتان داشته باشیم". آوردن عنوان فرعی یا مقدمه‌ای بسیار کوتاه در بالای هر یک از قسمت‌های فرعی، پرسشنامه را برای پاسخگو منطقی‌تر و ملموس‌تر می‌نماید. علاوه بر این، می‌تواند پاسخگو را در چارچوب مناسب سوالات قرار دهد تا زمینه ذهنی او در این باره فراهم آید.
ملاحظات عملی
- برقراری روابط مطلوب و حسنه مصاحبه‌گر با پاسخگویی که برای تکمیل پرسشنامه به آدرس وی مراجعه کرده است، از مهمترین وظایف مصاحبه گر می‌باشد. تمامی دستورالعمل‌های تحقیقاتی باید بر آن تاکید نمایند.-طبق قوانین جاری کشور و نیز قوانین بین‌المللی، اطلاعات جمع‌آوری شده از افراد پاسخگو، چه در سرشماری‌ها و چه در نمونه‌گیری‌ها، بایستی مطلقاً محرمان تلقی شده و سازمان یا فرد جمع‌آوری کننده می‌باید فقط به منظور برنامه‌ریزی از آن استفاده نماید و قابل استناد قانونی در هیچ جای دیگر نمی‌باشد. لذا پرسشگر ضمن اطمینان بخشیدن به واحدهای نمونه‌ای (پاسخگویان) باید تمام هم خویش را در جهت جلب نظر و همکاری پاسخگویان معطوف دارد.
- معمولاً در اولین مرحله‌ای که پرسشگر با پاسخگو روبرو می‌شود، اکثر پاسخگویان خواهان ارائه کارت شناسایی وی هستند. لذا مصاحبه کننده باید همواره کارت شناسایی معتبر و مرتبط (2) خود را آماده داشته باشد تا در صورت لزوم آن را به پاسخگو ارائه نماید. حتی توصیه می‌شودکه قبل از تقاضای پاسخگو، این کار توسط خود پرسشگر انجام شود.
- مصاحبه را با موضوعی آغاز کنید که علاقمندی و توجه پاسخگو را به خود جلب نماید. بهترین سرآغاز برای این منظور، مقدمه کوتاهی است که در ابتدای پرسشنامه می‌آید. لذا بیان چند سطر با یک پاراگراف و عبارت مختصری درباره اهداف پروژه تحقیقاتی که پرسشنامه برای آن طراحی شده است در ابتدای پرسشنامه ضروری بوده و موجب می‌شود که مصاحبه کننده وظیفه خود بداند که قبل از شروع به جمع‌آوری اطلاعات، توضیحاتی را به منظور آشنایی پاسخگویان با اهداف تحقیق بیان کند. همین مقدمه می‌تواند بهترین آغاز برای برقراری ارتباط با پاسخگو باشد.
- پرسشگر باید بگونه‌ای ماهرانه به ایجاد ارتباط بین خود و پاسخگو بپردازد تا اولاً پاسخگو به ایجاد چنین ارتباطی رضایت دهد. ثانیاً انگیزه‌هایی را در این ارتباط بیابد و خود را قانع سازد که علاوه بر صرف وقت، اطلاعات شخصی و "تابو"های مورد نیاز را به پرسشگر منتقل کند و خویشتن را به اشکال مختلف دچار خودسانسوری و طفره روی نسازد.
- از آنجایی که طرح سوال (باز یا بسته) ایجاد نوعی ارتباط است، این ارتباط بایستی با شکلی منطقی، روان و محترمانه صورت پذیرد که باید خود را در قالب جمله‌بندی سوال نمایان سازد.
- سوالات پرسشنامه به هر طریقی که در پرسشنامه مطرح می‌شوند نیاز به دستورالعمل خاص خود را دارند. حتی سوالاتی درباره جنس، وضعیت تاهل و وضعیت نظام وظیفه‌ی پاسخگو. زیرا در پرسشنامه فضای نامحدود برای جمله‌نویسی و انشای طولانی سوالات وجود ندارد. این محدودیت که کوتاه نوشتن سوالات پرسشنامه را در پی دارد، را می‌توان در دستورالعمل جبران نمود. دستورالعمل می‌توانید با ارائه توضیحات و مثال‌های عددی، هر گونه ابهام و تردیدی را مرتفع سازد.
- سوالاتی که درباره نظر‌خواهی و سنجش افکار و کلاً به عقاید افراد مربوط می‌شود، سخت‌تر از سوالاتی است که به واقعیت‌ها مربوط می‌شود. اینگونه سوالات نیاز به فکر کردن و بررسی دارد و ممکن است پاسخگویان تا زمان مواجهه با سوال، اصلاً درباره آن فکر نکرده باشند. بنابراین چنانچه پاسخگویی نیاز به فکر کردن داشت، باید این زمان در اختیار وی قرار گیرد تا سوال را تجزیه و تحلیل نماید. لذا نباید انتظار پاسخ ناگهانی از پاسخگو داشته باشیم.
- همه مفاهیم و واژه‌ها باید به طور عملی در دستورالعمل تعریف شوند تا همه پرسشگران و در نتیجه پاسخگویان برداشت واحدی از واژه‌ها داشته باشند. ساده‌ترینمثال برای ضرورت تعریف واژگان، مفهوم سن می‌باشد که بایستی دو تعبیر "سن درست" و " سن جاری" برای مصاحبه کننده بیان شود و بر یکی از آنها که مورد نیاز است تاکید و تکیه گردد. بعضی از محققین معتقدند که اگر واژه‌ای حتی به غلط تعریف گردد اما همگی اشتباه واحد و یکسانی را مرتکب شوند، بهتر از آن است که اشتباهات در جهات مختلف باشد. یعنی برخی برداشت درست و برخی برداشت اشتباه از یک موضوع خاصی داشته باشند.
- سن از جمله مواردی است که علی رغم سادگی آن، اغلب پاسخگویان مفهوم دقیق آن را نمی‌دانند و به همین جهت سن دقیق خود را معمولاً نمی‌توانند اظهار کنند. به همین دلیل برای افرادی که کمتر از 365 روز عمر دارند، سن صفرساله کمتر شنیده می‌شود و والدین آنها اغلب سن آنها را یک ساله اظهار می‌کنند. لذا در طرح سوال مربوطه باید این موضوع مورد توجه قرار گیرد که پرسیدن "تاریخ تولد" مناسب‌تر از "سن" خواهد بود. منت‌ها وقتی که سن افراد از طریق تفاضل (تاریخ تولد- تاریخ روز جمع‌آوری) محاسبه می‌شود، باید توجه داشت که گرد کردن این تفاضل به پایین "سن درست" فرد مورد نظر را می‌دهد و گرد کردن آن به بالا "سن جاری" وی را خواهد داد.
- پس از پایان آمارگیری و قبل از ترک پاسخگو و محل مصاحبه، پرسشگر بایستی دقایقی را صرف مرور مجدد پرسشنامه نماید. در صورت حصول اطمینان از محتویات پرسشنامه‌ی تکمیل شده یا مرتفع نمودن اشکالات آن تا حد ممکن، آن را امضا نموده تا آماده تحویل به مسئول طرح باشد. بدین ترتیب چون اولین و بیشترین مسئولیت اطلاعات جمع‌آوری شده‌ی هر پرسشنامه متوجه پرسشگر امضاء کننده است، پس باید اولین بازبینی و مقابله چشمی توسط خود پرسشگر انجام شود. این کار موجب می‌شود تا اغلب اشکالات برطرف شده و جاهای خالی پرسشنامه در همین مرحله تکمیل شود. مجدداً یادآوری می‌شود که قبل از خداحافظی و ترک پاسخگو، گذراندن چند دقیقه وقت اضافی به منظور مرور، مقابله چشمی و کنترل پرسشنامه بسیاربسیار ضروری است.
- توجه به این نکته الزامی است که پرسشگر به هیچ عنوان و تحت هیچ شرایطی نباید دقت را فدای سرعت جمع‌آوری اطلاعات و یا اتمام سریع و زودتر وظیفه‌اش نماید. یا حتی به بهانه معطل بودن سایر همکارانش در کارهای گروهی، باعجله اقدام به این کار نماید. یا بدتر اینکه پاسخ سوالات را به حافظه و ذهن خویش بسپارد تا در اوقات مرده یا فراغت یا در داخل اتومبیل یا خانه به پرسشنامه منتقل کند. این عمل پرسشگر بیشترین ضربه را به نتایج تحقیق وارد می‌کند و حتی می‌تواند پرسشنامه خوب طراحی شده‌ای را به راحتی بشکند و از اعتبار بیندازد.
- پرسشگر باید به جای عبارات کوتاه و مقطع مثل "وضعیت نظام وظیفه"، "وضعیت تاهل"، "سطح تحصیلات"، "تعداد فرزندان" و ... که معمولاً در پرسشنامه به صورت مختصر و مقطع می‌آید، آنها را بطور کامل بیان نماید و آنها را با عباراتی چون "لطفا" یا "اگر برای شما ممکن است" و ... همراه نماید.
- بسیاری از همسران برای حفظ اعتبار و وجهه خویش در بیان موقعیت شغلی و اجتماعی زوج خود تحریف‌ها و مبالغه‌هایی را به عمل می‌آورند. مثلاً "تعمیرکار- تکنسین- لوله‌کش- جوشکار- مکانیک و ..." را مهندس معرفی می‌نمایند و "آبدارچی - رفتگر- نامه‌رسان و نظافتچی" را کارمند دولت معرفی می‌کنند. لذا موقع پرسیدن چنین سؤال‌هایی بایستی جزییات دقیق شغلی آنها پرسیده شوند و سپس گزینه مناسب انتخاب شود.
- مهمترین امتیاز تکمیل پرسشنامه توسط پرسشگر ماهر، انعطاف‌پذیری آن است. به طوری که یک پرسشگر ماهر قادر است سوال را با توجه به رفتار پاسخگو توجیه نماید.
در پایان یادآور می‌شود که: بعضی از دست‌اندرکاران تازه وارد در امر پژوهش تصور می‌کنند که پر کردن پرسشنامه همانند بارگیری و تخلیه یک کامیون یا یک وانت است. بطوری که هر جعبه یا کیسه‌ی بار، دارای برچسب مشخصات باشد تا آن را پس از تخلیه به ویترین یا قفسه مخصوص خود برده و در آنجا چیده شود. به همین دلیل، پرسیدن یک سوال‌های القایی برایشان بدون اشکال می‌باشد. حال آنکه تکمیل پرسشنامه و پرسیدن سوال، بیشتر همانند و شبیه به یک تور ماهیگیری است که صیاد بدون آنکه بداند در اعماق دریا و رودخانه چه می‌گذرد. تور خود را پهن می‌کند تا فقط یک ماهی بگیرد (نه نوع خاصی از ماهی).
پی‌نوشت‌ها:
1- چون پرسشگری یک تحقیق، موقتی است و بسیاری از پرسشگران ممکن است به مشاغل دیگری که در ارتباط با آمارگیری نمی‌باشد، اشتغال داشته باشند. لذا کارت شناسایی شغل اصلی‌شان به پرسشنامه ارتباطی نخواهد داشت، و هیچ ضرورتی برای ارائه آن وجود ندارد.
2- اطلاعات محرمانه و خصوصی که گاهی ممکن است ممنوع یا خلاف هم باشد.
صانعی، دکتر سید حسن؛ (1388)، فنون تحقیق: پرسشنامه، تهران: انتشارات اندیشمند، چاپ اول.
