وقف نامه مسجد و مدرسه علمیه امام صادق کرمانشاه

مسجد و مدرسه امام صادق (ع) از بناهای دوران قاجاریه به دستور عماد الدله و الی کرمانشاه در مرکز شهر و در نزدیکی مسجد جامع کرمانشاه ساخته شده و پیش از این باه نام مسحجد و مدرسه‏ی عماد الدوله معروف بوده است.

مدرسه دارای دو صحن می‏باشد، در صحن بزرگ، مسجد و حجرات مدرسه که تعداد آنها ده حجره است قرار دار. اتاقهای دیگری به دفتر مدرسه، دفتر امور وقفی مدرسه و.... اختصاص داده شده است. محل کتابخانه، و مدرسه هر کدام جای ویژه دارند.

در صحن بزرگ که مساحتی حدود 1600 متر رار دارا می‏باشد بعد از جنگ تحمیلی پناهگاهی ساخته شده است.اما صحن کوچک که مساحتی بیش از 150 متر مربع دارد، دارای تعدادی اتاق استکه با نظر مساعد مسؤول امور وقفی مدرسه، امام جماعت مسجد و برخی دیگر همراه خانواده در آنجا اسکان یافته ‏اند.

در حال حاضر یک درب چوبی بزرگ دو لنگه‏ای بر درب مدرسه قرار دارد که بنار بر مشهور، متعلق به بارگاه حضرت علی (ع) بوده که در ان زمان به توجه ساختن دربی دیگر این درب را از نجف به کرمانشاه منتقل کنند؛ و این شعر که بر ایوان مسجد نگاشته شده دلالت بر این مطلب دارد.

«درگه شاه نجف کش از شرف»
آسمان بر آستان آرد نماز
امروزه ین درب محلی برای زیارت بسیاری از اهالی کرمانشه درآمده به گونه‏ای که برای رفع حوائج خویش بعضا قفلهایی را بر درب گذاشته و پس از بر آمدن حاجت آن را می‏گشایند و در آنجا شمع روشن می‏سازند!

نکته دیگر در باب مدرسه سات بزرگی است که بر روی تنها گلدسته صحن بزرگ قرار دارد. این ساعت که در گذشته سالم بوده، با توجه به صدای پاندول و در بلندی قرار گرفتن آن و نزدیکی به مسجد جامع شهر اهمتی ویژه‏ای داشته و مردم شهر بدینطریق از اوقات شرعی آگاه می‏شده‏ اند.
 

عماد الدوله

امامقلی میرزا عماد الدوله پسر ششم محمد علی میرزای دولت شاه، پسر فتحعلی شاه در حدود سال 1230 ه.ق متولد شد. در سال 1268 ه. ق بحکومت کرمانشاه منصوب و در سال 1269 ه. ق ملقب به عماد الدوله شد. در سال 1275 ه. ق که حکومت لرستان ضمیمه حکومت کرمانشاه شد، به عماد الدوله واگذار گردید.

در سال 1276 ه. ق حکومت لرستان ضمیمه خوزستان شد، ولی بار دیگر در سال 1280 ه. ق حکومت لرستان ضمیمه حکومت کرمانشاه نهاوند شده و به عماد الدوله واگذار گردید.

عماد الدوله در سال 1290 ه. ق در سفر اول ناصر الدین شاه به اروپا از همراهان شاه بود. ناصر الیدن شاه در همین سال بعد از سفر اروپا عماد الدوله را به وزارت دادگستری برگزید و تا اوائیل سا 1291 ه. ق در سمت مزبور باقی بود.

در این سال به سمت حکومت کرمانشاه و کردستان منصوب گردید و در این سمت، خودش در کرمانشاه اقامت داشت تا اینکه سرانجام در سال 1292 ه. ق در گذشت (1).

شعری که بر ایوان مسجد نصب گردیده چنین است:
در زمان خسرو گیتی ستان
داور دین پرور دشمن گداز
ناصر الدین شه که صیت (2) عدل او
شهره آمد در حجاز و در تراز (3).
آنکه در درگاه جمشیدش غلام
آنکه در خرگاه محمودش ایاز
ظلم در زندان قهرش پایبند
عدل در دوران مهرش سرافراز
در همه شهری ز فیض عدل او
گلشن شرع نبی در اهتزاز
وز عماد الدوله کرمانشاه را
شد ز هر شهری فزونتر امتیاز
بس بنای خیر از او بر جای ماند
پایدارش باد بخت و عمر ساز
درگه شاه نجف کش از شرف
آسمان بر آستان آرد نماز
شد عبادتخانه اهل زمین
سوده در سریر درگهش اهل نیاز
چون بنا کرد این عبادتخانه را
تا شود راه حقیقت از مجاز
خامه‏ی بیدل بتاریخش نگاشت
وز تکلیف جسته وی در احتراز
در هزار و دو صد و هشتاد و پنج (1285)
این در رحمت به عالم گشت باز
 

متن وقفنامه

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله الذی وقف کل حامد موقف العجز عن اداء تحتمیده و کل لسان کل شاکر عن الاتیان بشکر احسانه و تمجیده؛ نحمده علی ما أیدنا بازاعة أنواع الخیرات و نشکر علی ما وفقنا باشاعة أقسام المبرات و نصلی و نسلم علی من خلق لوجوده الأرضین و السموات و آله الذین هم وسایل النجات فی مواقف العرصات بعد الحمد و الصلوة.

غرض از تحریر مشک تأثیر بصارت تفسیر این کلمات شرعیة الدلالات نتیجة المبانی و باعث بر تزیین این فقرات واضحه البینات صحیحة الالفاظ و المعانی آن است که چون در این سراچه‏ی فانی که در حقیقت خوانی است مشتمل بر دو باب و دخول از بابی را مستلزم است خروج از دیگر باب. پس بر هر ماده بصیر لازم است زمان قلیل توقف در آن را غنیمت دانسته بمقتضای «و ما تقدموا لأنفسکم من خیر تجدوه عند الله» (4)

از مزارع و منافع آن منتفع گردد؛ لذا برخی از توفیقات حضرت سبحانی و بعضی از تأییدات نامتناهی یزدانی شامل حال نیکو منوال ناب مستطاب جناب سپهر رکاب عظمت و حشمت جلالت انتساب فروزان اختر برج دولت و جهان داری و درخشان گوهر درج شوکت و کامکاری، سلاله‏ی دودمان سلطنت و تاجداری و نقاوه خاندان خلافت و شهریاری، صاحب اختیار سرحدات عراقین عرب وعجم، منبع الجود و المجد و الفضل و الکرم، شاهزاده و الاتبار کامکار گردون وقار با اقتدار، سر کار عماد الدوله امامقلی میرزا دامت شوکة الوالا در حالت صحت بدن در کمال شعور و عقل و اختیار من غیر شائبة الاکراه و الاجبار، وقف مؤبد صحیح شرعی و حبس مخلد ملی اسلامی نمودند همگی و تمامی اعیان مملوکه کل ششدانگ کاروانسرایبزرگ احداثی خود و کل ششدانگ بازار و دکاکین قیصریه‏ی ایضا احداثی خود و کل ششدانگ تیمچه واقعه در چهار سوق ایضا احداث خود و کل ششدانگ دکاکین واقعه در دو دالان جنب مسجد احداثی خود را که آنها از حیث اشتهار مستغنی از تحدید و توصیف است و اعیان مملوکه کل ششدانگ الان و حجرات و دکغاکین متعلقه آنها را بلااستثناء شی‏ء منها و آلات و ادوات قدیمه و جدیده و چشمه‏ی طاهر در آنها و کامنه مخفیه در اساس و بنیان آنها را کائنتا من کانت و هکذا حب شرعی و اسلامی ساختند محل آنها را و سایر متعلقات آنها را از مخارج و مداخل و مجاری میاه و سایر اراضی متعلقه بآنها و اعیان وقفیه‏ی مال الاصل آنها را در مدت اجاره که نواب واقف و حابس معظم الیه قه عقد شرعی اجاره نموده از قرار اجاره‏نامه علی حده شرعیه از وکیل متولی موقوفات دار الدوله و مستحق استیفای منافع آنها شده‏اند بر جهات و مصارف مقدره که بعد قلیم مفصلا می‏شود که متولی و ناظر آتی ذکر هما منافع عایده از آنها و غبطهه مترتبه بر آنها را بنفسهما او وکیلهما به حیطه‏ی ضبط و حوزه‏ی جمع در آورد.

در هر ماه یا هر سه ماه یا هر ششماه یا آخر سال؛ اولا مخارج تعمیرات کلیه و اصلاح معایت و تعمیرات مسجد و درسه و حجرات مدرسه و اعیان موقوفه آنها مقدم داشته و هکذا در ثورت تطرق و هدم و حرمان را بر بعضی از ابنیه او اغلبها را مقدم داشته و هکذا تقدم مخارج دیوانی و عوارض آنها را در صورت عوارض ومطالبه دیوانیان منظور داشته

و هکذا مال الاجاره اراضی و اعیان موقوفه اعیان وقفیه مسجد و مدرسه را نیز مدقم مدانسته که وکیل متولی موقوفات داده که به نجف اشرف برساند؛ و بعد از اخراج کل ذلک، بقیه منافع عاید را متولی و ناظر آتی ذکرهما منقسم و منسهم به یک هزار سهم قسمت نموده و به هریک از موقوف علیهم مفصله در ذیل از قرار تفصیل ذیل برسانند، الی ان یرث الله الارض و من علیها و الله خیر الوارثین.

تولیت وقف و حبس مزبورین را متولی حاکم عدالت شعار بلد یکصد و پنجاه سهم
ناظر اکبر اولاد ذکور دویست سهم
امام جماعت مسجد هفتاد سهم
مدرس مدرسه شصت سهم
طلاب ده حجر مدرسه هر حجره پانزده سهم، یکصد و پنجاه سهم
روضه خوان مسجد سی سهم
مؤذن مسجد بیست سهم
فراش مسجد پانزده سهم
خادم مسجد بیست سهم
چراغ مسجد بیست و لولین بیست و پنج سهم
خرج تعمیرات مسجد و حصیر و ساعت سی سهم
خرج مقبره‏ی کربلای معلا که خود احداث کرده‏اند یکصد و پنجاه سهم
خرج تعزیه داری ماه محرم و ماه صفر پنجاه سهم

روضه خوان عتبات که معروف بهتر باشد هفته‏ای یکروز بخواند در ایوان یا صحن سی سهم و معین نمودند بنفس نفیس خود مادام که حاکم عدالت شعار دار الدوله می‏باشد وامر حکام عدالت شعار دار الدوله کرمانشاهان در عهدی و عصری که شیوه مرضیه عدالت هم شایسته ایشان باشد.

و ناظر وقف و حبس مزبورین را قرار داد اکبر اولاد ذکور که از نسل خود باشد نسلا بعد نسل و طبقا بعد طبق و عقبا عقب و با وجود ذکور در طبقه اولی اکبر ذکور در طبقه‏ی بعد ناظر نیست مگر آنکه طبقه اقرب ذکور نداشته باشند آن وقت طبقه بعد هر کس ذکور اکبر باشد ناظر است

و در صورت انقراض ذکور - العیاذ بالله - چه در طبقه اولی یا در طبقات بعد آن وقت، ناظره کبیره اناث از نسل ایشان است و همچنین در صورت انقراض ذکور اناث از نسل العیاذ بالله - آن وقت ناظر ذکور از بطن اناث از نسل ایشان است.

و در صورت فقدان او هم - العیاذ بالله - آن وقت ناظر اناث کبیره از بطن اناث از نسل ایشان است. و در صورت انقراض کل - العیاذ بالله - آنوقت ناظر عالم عادل امامی مسلم العداله و العلم و الدیانه دار الدوله است. و در صورت فقدان ناظر عالم امام مسجد مزبور است.

صیغه وقف و حبس مرقومین کما هو المقرر فی شرح سید المرسلین واقع و جاری شد مشروط به شرائط عدیده که بعد ذکر می‏شود و حصول قبض از برای نواب واقف و حابس متولی بعمل آمد و شرایط وقف و حبس مزبورین آنکه هرگاه امام مسجد مدرس باشد یا مدرس مدرسه امام مسجد باشد.

سهم هر دو به امام مدرس یا مدرس امام باید برسد و در صورت تعدد سهم هر کس نصیب هر کدام خواهد بود و دیگر آنکه موقوف علیهم در حجرات مدرسه که هر حجره پانزده سهم نصیب آنها است.

طلاب علوم دینیه و محصلان و معارف یقینیه‏اند از هر محقه حقه اثنی عشریه که به زیور صلاح تقوی آراسته متجاهر به فسق و فجور نباشد و در مراتب تحصیل منتهی یا متوسط که لااقل به مباحثه کبری و صمدیه و آنچه در این مراتب یا بیشتر مشغول بوده و ایام تحصیل در حجرات بیتوته نمایند.

و طلایب غربا را که در این بلد محل سکنی نداشته باشند مقدم بر متوطن این بلد خواهند بود و عند الحاجه ساکن حجره مانع نشود از تشرف یکنفر و دیگر بیش از یکنفر موقوف به رضای صاحب حجره است.

و در صورت فقدان متصفین بصفات مزبوره از سکنای فاقدش مضایقه نیست و همچنین مدرس باید در مدرسه که به جهة او معین شده ساکن شود و در همان جا مشغول تدریس شود.

هرگاه غریب بیخانه باشد بیتوته در مدرس بعمل آورده و الا بیتوته در خانه و جای دیگر نیز در حق او مضایقه نیست.

و نیز شرط شد چه کاروانسرا و تیمچه و بازار قیصریه و دکاکین دو دالان مسجد را و چه هر یک از دکاکین و حجرات موقوفه متعلقه به آنها را زیاد بر مدت یکسال اجاره ندهند نه به شخص واحد و نه به اشخاص متعدد و نه به صیغه واحده و نه به بصیغ متعدده و نه در مجلس واحد و نه در مجالس متعدد و به عبارت اخری تا اجاره یکسال منقضی نشود اجاره دیگر واقع نسازند.

متولی و ناظر اصلا و همچنین مال الاجاره آنها را پیش نگیرند بلکه باید در آخر هر ماه، هر سه ماه، هر ششماه، هر یکسال از مستأجرین آنها اخذ نمایند.

و شرط شد که متولی و ناظر در حین انقضای اجاره موقوفاتی مسجد و مدرسه و حجرات و محل آنها و کاروانسرا و تیمچه قیصریه و دکاکین دو دالان جنبین مسجد از متولی موقوفات دار الدولة اراضی محل آنها و اعیان وقفیه مال الاصل آنها را اجاره نمایند و بعد باز حبس نمایند «فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم» (5).

و کان ذلک فی سادس شهر صفر المظفر سنه 1289 مطابق بیچی ئیل.
 

پی نوشت:

1- نک: شرح حال ایران، مهدی بامداد، ج 1، ص 162، انتشارات زوار، تهران، 1357 ه. ش.
2- آوازه.
3- شهری است در ترکنستان که منسوب است بخوبان. (دهخدا).
4- بقره / 110 و مزمل /20، تجرمه «و ه آنچه از طاعت حق و کار نیکو برای خود پیش می‏فرستید پاداش نیکو در نزد خدا خواهید
یافت».
5- بقره /181، ترجمه «پس هرگاه کسی پس از شنیدن وصیت آنرا تغییر دهد و بر خلاف حقیقت رفتار کند گاه این کاربر آنها است که عمل بخلاف وصیت کنند و خداوند به هرچیز که خلق گویند و کنند شنوا و داناست».

نویسنده: اسماعیل محمدی
این مقاله در تاریخ 1403/1/30 بروز رسانی شده است.