فهرست واقفان مشهد مقدس

منابع مربوط به موقوفات

بیشتر وقف‏نامه‏ های آستان قدس رضوی و یا مساجد و مدارس مشهد مقدس در طول تاریخ در جنگ‏ها و غارت‏های دشمنان و مخالفان غارت شده و از بین رفته‏ اند.

بخشی از وقف‏نامه‏ها هم به دست افراد متنفذ و بی‏اعتقاد و متجاوز به املاک و رقبات وقفی از آستان قدس خارج شده است. در اینجا بخشی از منابع مربوط به موقوفات اعم از کتب تاریخی و طومارها و مجموعه‏های وقفی به نظر خوانندگان می‏رسد.
 

تاریخ بیهقی

ابوالفضل بیهقی از دبیران و منشیان دوره‏ی محمود غزنوی است. او در حالات تعدادی از رجال و کارگزاران حکومت غزنویان از آثار خیر آنها در مشهد رضا - علیه‏السلام - سخن می‏گوید، و از موقوفات آنان درباره‏ی عمران و آبادی مشهد مقدس یاد می‏کند.
 

تاریخ عالم ‏آرای عباسی

اسکندربیک ترکمان از مورخان و منشیان عهد صفوی در این کتاب از توجه سلاطین صفوی و اقدام آنها در عمران و آبادی مشهد مقدس و موقوفات آنان یاد کرده است.
 

طومار علی شاه افشار

علی شاه افشار برادرزاده‏ی نادرشاه افشار بعد از کشته شدن نادر چندی در مشهد مقدس به حکومت و سلطنت رسید و خود را به نام عادل‏شاه معرفی کرد. عادل‏شاه دستور داد اسامی موقوفات و تعداد رقبات وقفی آستان قدس رضوی را در طوماری بنویسند.

او علاوه بر ضبط اسامی رقبات وقفی و تعیین حدود و ثغور آنها برای نظم آستانه‏ی مقدسه هم، دستورات و احکامی صادر کرد و به کارگزاران روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه ابلاغ نمود و آنها را موظف ساخت تا بر پایه‏ی دستورات عمل کنند و وظایف خود را انجام دهند. طومار علی شاه هم‏اکنون در آستان قدس رضوی محفوظ است.
 

طومار عضدالملک

مرحوم سید محمد حسین عضدالملک که مدتی وزیر خارجه بود در زمان ناصرالدین شاه به نیابت تولیت برگزیده می‏شود. او هنگام ورود به مشهد و استقرار در آستان قدس رضوی موقوفات و رقبات متعلق به آستان قدس را مرور می‏کند تا از مندرجات آنها اطلاع یابد.

در آن زمان اسامی موقوفات در ورقه‏های کوچکی به خط سیاق (فرد) نوشته شده بود. عضدالملک دستور داد همه‏ی آن ورقه‏های گوناگون را در یک جا گرد آورند و مجموعه‏ای از اوقاف را فراهم نمایند تا دسترسی به آن آسان شود.

از این رو طوماری جدید از اوقاف را می‏نویسند که به طومار عضدالملک معروف است. طومار در سال 1273 نوشته و برای امضا به تهران فرستاده شد تا ناصرالدین شاه هم آن را امضا کند. این طومار پس از امضا بار دیگر به مشهد برمی‏گردد. 39 نفر از علمای مشهد نیز آن را امضا کرده‏اند.
 

فهرست نوروزعلی بسطامی

نوروزعلی بسطامی، فهرستی از رقبات وقفی آستان قدس را در کتاب خود، فردوس‏التواریخ، آورده است.
 

مطلع الشمس

اعتمادالسلطنه مترجم دربار ناصرالدین شاه و وزیر مطبوعات در آن زمان، همراه ناصرالدین شاه به خراسان رفت و هنگام اقامت در مشهد مقدس تحقیقات و یادداشت‏هایی در این سفر جمع کرد و بعد به صورت کتابی به نام مطلع‏الشمس به چاپ رسانید.


در کتاب مطلع‏الشمس درباره‏ی بارگاه ملکوتی حضرت رضا - علیه‏السلام - هم مطالب زیادی نقل شده است. از آن جمله راجع به موقوفات رضوی هم سخن به میان آمده ولی جامع نیست.
 

کتابچه‏ ی صدیق‏ الدوله

میرزا محمدرضا صدیق‏الدوله در سال 1317 قمری نایب‏التولیه‏ی آستان قدس بود. او هنگام تصدی این مقام طوماری از رقبات وقفی روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه را فراهم کرد، و نام آن را آثارالرضویه گذاشت. این کتاب همان زمان در چاپخانه‏ی سنگی مشهد به چاپ رسید.

این کتاب در حقیقت تکمیل طومار علی شاه و طومار عضدالملک بود و رقباتی که در آن دو طومار نیامده بودند در اینجا ذکر شده است. ظاهرا طومار صدیق‏الدوله نخستین کتابی است که درباره‏ی موقوفات آستان قدس به چاپ رسیده اما نایاب است.
 

جزوه‏ی خطی عهد ناصری

در زمان ناصرالدین شاه جزوه‏ای درباره‏ی چند رقبه‏ی وقفی آستان قدس نوشته شده است. این نسخه از ابتدا و انتها ناقص است از این رو جامع آن شناخته نشد. نسخه‏ی مزبور مدتی دست نگارنده بود و از آن استفاده شد.
 

جزوه‏ی محمد ولی خان اسدی

محمدولی خان اسدی هنگامی که به عنوان نیابت تولیت به مشهد مقدس رفت دستور داد گروهی از علما و موجهین شهر مشهد و تعدادی از کارمندان باسابقه‏ی آستان قدس وقف‏نامه‏ها را که در کتابخانه‏ی آستان قدس بود ، مطالعه کنند و فهرستی از آنها را تهیه نمایند.

در این باره تحقیقات زیادی توسط گروه مزبور انجام گرفت و فهرستی تهیه شد و در سال 1306 در یک کتابچه تنظیم و ذیل صفحات آن هم توسط آیت‏الله‏زاده خراسانی امضا شد. این جزوه هم‏اکنون در آستان قدس رضوی موجود است.
 

کتابچه‏ی خطی درباره‏ ی موقوفات آستانه

در کتابخانه‏ی آستان قدس رضوی جزوه‏ای به خط میرزا احمد نیریزی - خطاط معروف - محفوظ است. در این جزوه تعدادی از رقبات وقفی آستان قدس ذکر شده است. از آن جمله موقوفات سلطان حسین صفوی می‏باشد که سجل شاه سلطان حسین هم در آن دیده می‏شود.

این جزوه‏ی زیبا و هنری معلوم نیست در چه زمانی از آستان قدس بیرون برده شده بود. محمدولی خان اسدی این وقف‏نامه را در سمنان دید و آن را به مبلغ نود تومان خرید و به کتابخانه‏ی آستان قدس رضوی سپرد.
 

وقف ‏نامه‏ های آستان قدس

این عنوان کتابی است که در آن از وقف‏نامه‏های آستان قدس یاد شده است. از مؤلف و تاریخ تألیف آن اطلاعی در دست نیست. کتاب مزبور خطی و به شماره‏ی 1988 در کتابخانه‏ی مرکزی دانشگاه تهران ثبت شده است.
 

کتابچه‏ ی مختاربک

مختاربک از کارگزاران آستان قدس رضوی بوده است و در سال 1282 قمری این کتابچه را تألیف و در آن از موقوفات آستان قدس و مصارف آنها یاد کرده است. کتابچه به خط سیاق بوده، مرحوم عبدالحمید مولوی بر این کتابچه شرحی نوشته و رساله هم نزد او بوده است.
 

موقوفات آستان قدس

این کتاب جامع‏ترین کتابی است که تاکنون درباره‏ی موقوفات آستان قدس رضوی تألیف شده است. این کتاب از تألیفات دانشمند و محقق معروف مرحوم حاج عبدالحمید مولوی رییس اداره‏ی املاک آستان قدس رضوی است که بسیار جامع تألیف شده است.

باقر پیرنیا نایب‏التولیه‏ی آستان قدس رضوی در سال 1346 دستور داد گروهی از اشخاص بصیر و مطلع به امور، موقوفات آستان قدس را بررسی کنند و یک فهرست جامع درباره‏ی رقبات وقفی آستانه‏ی رضویه فراهم آورند.

از جمله افراد این هیأت می‏توان از آقایان عبدالحمید مولوی، سید عبدالحسین مجید فیاض، فضل‏الله مؤتمن و علی‏اصغر امینیان یاد کرد. این هیأت در مرداد ماه سال 1346 شمسی کار خواندن طومارها و وقف‏نامه‏ها را آغاز کرد.

بعد از سال‏ها تحقیق و فعالیت مداوم این کار انجام گرفت و مجموعه‏ی بزرگی از موقوفات آستان قدس فراهم آمد، و سپس به صورت کتابی با مسؤولیت مرحوم مولوی مدون و برای چاپ آماده شد و حتی قرارداد چاپ آن هم بین آستان قدس و مرحوم مولوی تنظیم گردید

این کتاب در هشت دفتر ماشین‏نویسی و تایب شده و اکنون در کتابچه‏ی آستان قدس رضوی موجود است. نسخه‏ی دیگری هم از این کتاب در منزل یکی از علمای مشهد که او هم جزو این گروه بوده، موجود است. اما این کتاب متأسفانه هنوز به چاپ نرسیده است.
 

فهرست موقوفات آستان قدس

در اداره‏ی املاک آستان قدس رضوی فهرستی به صورت الفبایی از موقوفات مرتب شده است. در این فهرست نام واقف، موقوفه و محل وقف در مناطق مختلف آمده است و تاریخ وقف رقبه هم در آن ذکر شده است .این فهرست اگرچه مختصر است ولی بسیار جامع می‏ باشد.

این فهرست هم از آثار مرحوم عبدالحمید مولوی است. او در یکی از آثار خود می‏نویسد: من پس از اینکه موقوفات آستان قدس را مرتب کردم و برای چاپ آماده نمودم، در پایان فهرستی برای آن ترتیب دادم.

این فهرست از نظر تاریخی و جغرافیایی اهمیت دارد.
 

راهنمای آستان قدس رضوی

این کتاب تألیف مرحوم علی مؤتمن است. او یکی از کارگزاران روضه‏ی منوره‏ی رضویه بود، و سال‏ها در آستان قدس کار می‏کرد. کتاب راهنمای آستان قدس به مناسبت‏هایی از موقوفات هم بحث کرده و می‏تواند به عنوان یکی از مصادر و مآخذ موقوفات مشهد مورد استفاده قرار گیرد.
 

تاریخ آستان قدس رضوی

این کتاب تألیف نگارنده است که در هزار صفحه چاپ شده و بخش اول کتاب فرهنگ خراسان است. در این کتاب هم درباره‏ی آستان قدس و مسجد جامع گوهرشاد مطالبی آمده است.
 

مجموعه ‏ی اوقاف خراسان

اداره‏ی کل اوقاف و امور خیریه‏ی استان خراسان از چند سال قبل مشغول تدوین کتابی جامع درباره‏ی اوقاف مشهد مقدس است. در این مجموعه درباره‏ی موقوفات و واقفان تحقیق می‏شود و رقبات وقفی شناسایی می‏گردند. فهرستی از کارهای اداره‏ی کل اوقاف و امور خیریه‏ی استان خراسان به نظر نگارنده رسیده است.

اداره‏ی کل اوقاف و امور خیریه‏ی استان خراسان درباره‏ی موقوفاتی که از نظر قانونی تحت نظارت آن اداره قرار دارد تحقیق می‏کند. ما در اینجا از ذکر اسامی واقفان این مجموعه به جهت کثرت اسامی معذور هستیم و امیدواریم هر چه زودتر تحقیقات به پایان برسد و کتاب در اختیار همگان قرارگیرد.

جناب آقای شیبانی مدیر کل محترم اوقاف خراسان و همکارانشان در تحقیق و تدوین موقوفات مشهد مقدس بسیار کوشیده و هزاران سند وقفی را مورد بررسی قرار داده‏اند. موفقیت معظم‏له و همکارانشان را از خداوند مهربان خواستاریم.
 

فهرست واقفان مشهد مقدس

در اینجا نام کسانی را که در مشهد مقدس رضوی در طول تاریخ، موقوفه‏ای از خود به جای گذاشته‏اند به طور اجمال ذکر می‏کنیم. این موقوفات شامل مساجد، مدارس، حسینیه‏ها، کتابخانه‏ها، بیمارستان‏ها، آب‏انبارها، رباطها و سایر مؤسسات عام‏المنفعه می‏باشد.

ما این اسامی را از اسناد و مدارک و کتب تاریخی و تذکره‏ها استخراج کرده‏ایم و صورت رقبات وقفی را هم در اینجا خواهیم آورد. اگر چه بسیاری از آن رقبات اکنون وجود ندارند و در مسیر تاریخ به عللی از بین رفته‏اند.

این اسامی به صورت الفبایی تنظیم شده است تا به سهولت از آنها استفاده شود.

آصف‏ الدوله
الله‏یارخان آصف‏الدوله صدر اعظم فتح‏علی شاه قاجار بود. او در زمان محمدشاه قاجار حاکم خراسان شد . وی هنگام اقامت در مشهد مقدس کاریزی برای چهارباغ حفر کرد، و این کاریز سال‏ها جریان داشت و بعد در اثر حفر چاه عمیق در مجاورت آن خشک گردید.

آغچه
آغچه یکی از بانوان عصر تیموری است. این بانو در مشهد مقدس رضوی بازارچه و گرمابه‏ای درست کرد. بازارچه و حمام آغچه در سال 1354 ویران گردید.


ابوالحسن صاحب نسق
او که یکی از کارگزاران آستان قدس رضوی بود. در سال 1129 نصف قریه‏ی شیرین درزاب را وقف ایتام سادات نمود.

اسماعیل خان
ظاهرا این واقف اهل شهرستان خوی بوده است. او در سال 1308 قمری شش دانگ مزرعه‏ی زاغه را که در دو فرسنگی خوی می‏باشد به آستانه‏ی مقدسه‏ی رضویه وقف کرده است.

اسماعیل
این واقف ظاهرا اهل قوچان بوده و در سال 1251 ده سهم از یک صد و چهار سهم مزرعه‏ی حسین‏آباد قوچان را وقف آستان قدس رضوی نموده است.

الله ‏وردی خان گرجی
او در زمان شاه عباس حاکم فارس بود. وی دهکده‏ی دوله را که در شمال مشهد مقدس می‏باشد وقف آستانه‏ی مقدسه‏ی رضویه نمود.

امام ‏وردی خان
او از عشیره‏ی بیات نیشابور بوده است. امام‏وردی خان سه رقبه‏ی وقفی به نام نجف‏آباد، سنجلیه و باغ آن، و محمدآباد را در اطراف نیشابور وقف آستان قدس کرده است.

امی ‏خانم
او دختر بهاءالدین ابردهی بوده و در سال 1333 قمری ملکی را وقف آستان قدس کرده است.

انیس ‏الدوله
او یکی از همسران ناصرالدین شاه بود. وی یک سوم بازار زرگرها را در مشهد مقدس خریداری کرد و به آستان مقدسه وقف نمود و درآمد آن را به روضه‏خوانی در اماکن متبرکه و روشنایی و تنظیف درب نقره که خود آن را نصب کرده بود اختصاص داد.

این بازار بین صحن عتیق و جدید قرار داشت و در سال 1354 تخریب گردید.

بابا خان معتمد التولیه
باباخان یک زوج از مزرعه‏ی اسماعیل‏آباد میان ولایت را وقف مکتب‏خانه‏ی ایتام سادات و مزار برادر خود میرزا رحیم مستوفی نمود.

باقر سمنانی
یکی از خادمان روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه بود. وی یک زوج و فرد از خین چماقی میان ولایت و همچنین یک باب خانه را در مشهد وقف روضه‏خوانی کرد.

بهاءالدین
وی دهکده‏ی محمدآباد را که در خارج دروازه‏ی نوقان بود و آن را محمدآباد سه‏گوشه می‏گفتند وقف طلاب علوم دینی و غذای زائران کرد.

بیک ‏آغا خانم
این بانو ظاهرا اهل قزوین بوده و در سال 997 قریه‏ی سلیمان‏آباد را در منطقه‏ی بشاریات قزوین به آستان قدس رضوی وقف کرده است.

جان خانم
او در سال 1266 شش دانگ سرده را در نیشابور وقف روضه‏ی منوره‏ی رضویه کرده است.

جعفر خان بک
او در سال 1172 یک دانگ از شش دانگ دهکده‏ی ادک را در نیشابور وقف آستان قدس رضوی نموده است.

جعفر قلی میرشکارباشی
جعفر قلی در سال 1125 در مشهد مقدس آسیابی ساخت. این آسیاب با آب نهر بالا خیابان که از چشمه کلاس به طرف مشهد جریان داشت کار می‏کرد، و تا سال 1307 خورشیدی دایر بود.

جعفر قلی میرزا
وی شش دانگ از مزرعه‏ی عاشقان و ربع مزرعه‏ی خارستانک را که در منطقه‏ی میان ولایت مشهد می‏باشند وقف آستان قدس نموده است.

جعفر مازندرانی
او در سال 1312 قمری ده جریب شالی‏زار را در ساری وقف آستان قدس رضوی نموده است.

جمالی قزوینی
آقا جمالی قزوینی مزرعه‏ای را در قزوین وقف آستانه‏ی مقدسه و تأمین روشنائی حرم مطهر کرده بود. این موقوفه در اثر توسعه‏ی شهر قزوین اکنون داخل شهر قرار گرفته است.

حبیب رشتی
حاج میرزا حبیب‏الله رشتی ولد مرحوم حاج حسن خان قاجار در سال 1294 شش دانگ منزل خود را در مشهد وقف جناب سیدالشهدا - علیه‏السلام - و روضه‏خوانی در شب‏های جمعه نموده است.

حسام ‏الدین
او در سال 938 دهکده‏ی احمدآباد را به آستان قدس رضوی وقف کرده است.

حسن امین ‏الرعایا
حاج ملا میرزا حسن امین‏الرعایا از آستان قدس درخواست کرد او را به عنوان خادمی روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه قبول کنند. پس از قبولی، او هم یک ربع اسماعیل‏آباد کاشمر را وقف آستانه‏ی مقدسه کرد که در زمان ناصرالدین شاه سالی پنجاه تومان درآمد داشته است.

حسنقلی خان میرپنج
او در سال 1276 دو باب دکان قصابی و غلاف‏سازی واقع در بازار سرشور را وقف کرده است.

میرزا حسین
او در سال 1285 در حاجی‏آباد یک طاحونه را وقف کرده و در گلمکان هم یک ثلث از یک زوج و پنج سهم از قنات درویش‏بک را وقف کرده است.

سید حسین
او در سال 1315 قمری ثلث مهدی‏آباد نیشابور را وقف آستان قدس نموده است.

حسین تاجر سبزواری
او در سال 1316 قمری یک شبانه‏روز از حسین‏آباد ابارش را در نزدیک سبزوار وقف آستان مقدس رضوی کرده است.

حسین خان شجاع‏ الدوله قوچانی
امیر حسین خان شجاع‏الدوله حاکم قوچان رقباتی به آستان قدس رضوی وقف کرده است که از آن جمله حسین‏آباد جنگل نیشابور دو ثلث، شاه فیل میان ولایت دو زوج، محمدیه و کلاته میان ولایت چهار زوج، جوقان چناران دو زوج و شش دانگ قهرمان‏آباد اسفراین.

حسین جوینی
میرزا حسین جوینی در سال 1229 قمری یک سهم از چهارده سهم رودبار شاداج را وقف آستان قدس کرده است.

حسین خان شاهسون
حسین خان شاهسون نظام‏الدوله که مدتی در مشهد والی خراسان بود، بحرآباد نیشابور و نصف محمدآباد تبادکان را وقف زائران آستان قدس نمود.

حسینقلی بک
او در سال 1259 باغ بیرم‏آباد را که در نیم فرسخی کرمان می‏باشد با تمام عمارات و ابنیه و حمام و مزرعه به آستان قدس رضوی وقف کرده است.

حسین ملک
مرحوم حاج حسین ملک یکی از افراد خوش‏ذوق و صاحب‏اندیشه در تاریخ معاصر بود. او از مردان موفق و رجال دانشمند، دانش‏دوست، متمکن و ثروتمند به شمار می‏رفت. او از پدران خود املاک و مستغلات زیادی در خراسان و تهران به ارث برده بود.

مرحوم ملک از مال و ثروت خود استفاده کرد و با وقف آنها زندگی جاوید برای خویشتن فراهم نمود. آثار فرهنگی به جای مانده از او نام وی را در جهان زنده نگه داشته و خیرات و مبرات او عمر جاودان به او بخشیده و وی را در زمره‏ی نیکوکاران ثبت کرده است.

مرحوم ملک کلیه‏ی املاک و مستغلات و دارایی‏های خود را در خراسان و تهران طی هفت وقف‏نامه به آستان قدس رضوی وقف کرده و مصارف آنها را هم معین نموده است. وقف‏نامه‏های آن مرحوم در حیات خودش در یک کتابچه به چاپ رسیده است.

موقوفات مرحوم حاج حسین ملک در آستان قدس رضوی یک دفتر ویژه دارد و جدا از سایر موقوفات آستانه‏ی رضویه زیر نظر یک مسؤول به فعالیت‏های خود ادامه می‏دهد و موقوفات ملک در حال حاضر یکی از تشکیلات آستان قدس رضوی می‏باشد که صدها کارمند و کارگزار دارد.

مرحوم ملک تولیت موقوفات خود را در اختیار نایب‏التولیه‏های آستان قدس قرار داده و نظارت را هم به دو تن از دخترانش یکی عزت‏ملک خانم از بطن صبیه‏ی مرحوم حاج سید عبدالله متولی مسجد گوهرشاد و دوم فاطمه خانم ملقب به فری خانم از بطن زرین‏ملک زوجه‏ی دیگر خود قرار داده است.

حق ‏نظر ترکمان
حاج حق‏نظر ترکمان مقبره‏ای در تکیه‏ی بکتاشیه مشهد مقدس وقف کرده بود. این تکیه در هنگام سفر ناصرالدین شاه به مشهد وجود داشته است.

حمدالله خان یاور
او در سال 1311 قمری سه دانگ از یک مزرعه را در زنجان وقف آستان قدس رضوی کرده است.

حیدرخان قاجار
او در سال 1310 قمری مزرعه‏ای را در کاج‏کلای مازندران وقف آستان مقدس رضوی نموده است.

خواجه محتشم تونی
او احمدآباد تربت را وقف آستانه‏ی رضویه نمود، و مقرر داشت درآمد آن را صرف روشنایی و فرش حرم مطهر و حقوق حفاظ روضه‏ی مبارکه و تعمیر رباط میان دشت راه تربت کنند.

خالق وردی
او در سال 1240 ملکی را به مسجد جامع گوهرشاد وقف کرده است.

خسرو میرزا
خسرو میرزا ملقب به برهان‏الملک که از شاهزادگان بوده در سال 1323 قمری ملکی را وقف مسجد جامع گوهرشاد نموده است.

خیرات خان
او بانی مدرسه‏ی خیرات خان در مشهد مقدس می‏باشد، که در دوره‏ی صفویه در سال 1057 بنا گردیده است.

مرحوم خیرات خان ظاهرا هندی است و از رجال دربار قطب شاهیان دکن و از کارگزاران آنها بوده است.

قبر خیرات خان در بالای کوه قلعه کولکنده در کنار یک مسجد کوچک در حیدرآباد دکن می‏باشد و تصویری هم از دو در موزه‏ی سالار جنگ حیدرآباد محفوظ است.

خیرالنساء
این بانوی نیکوکار در سال 1255 رقبات و املاک متعددی را در کرمان و شهربابک وقف آستان قدس کرده است.

دبیر سهرابی
دبیرالسلطان مشهور به دبیر سهرابی از وکلای مجلس شورای ملی بود و در اواخر قاجاریه از رجال سیاست به شمار می‏رفت. او در قوچان موقوفات زیادی دارد که همه را به آستان مقدس رضوی وقف کرده است . دبیر سهرابی فرزندی نداشت و لذا املاک خود را وقف کرد.

درویش بک
او در شهر مشهد کاریزی احداث کرد که به نام کاریز درویش بک معروف بوده است. و درآمد آن صرف مکتب‏خانه ایتام سادات می‏شد. این قنات در اثر حفر چاه‏های عمیق خشک و متروک گردید.

رابعه خانم
این بانوی نیکوکار مؤسس بیمارستان منتصریه است مرحوم حاج محمد حسن میرزا منتصرالملک در حیات خود چند پارچه ملک خود را در جلگه‏ی کاشمر و محولات به زوجه‏ی خود بانو رابعه خانم احترام‏السلطنه واگذار کرد و شرط نمود که از محل آن املاک مریض‏خانه‏ای در مشهد بسازد.

بانوی نام برده در سال 1297 شمسی قسمتی از املاک شوهرش را فروخت و قطعه زمینی به مساحت 3,500 زرع خریداری کرد و بیمارستانی به نام منتصریه تأسیس و با شرایط معینی وقف آستان قدس رضوی کرد.

رجبعلی بک
او در سال 1118 هفت صد جریب و 385 زرع زمین مشجر و بیاض را در محله‏ی سراب مشهد مقدس وقف آستان قدس رضوی نمود.

رضا قلی خان
حاج رضاقلی خان سپهدار در سال 1289 یک زوج از مدار بیست و چهار زوج جمال‏آباد از توابع سلطان‏آباد خرقان را وقف آستان قدس رضوی کرده است.

زمرد ملک
او از بانوان هنرمند و خطاط خاندان سلجوقیان بوده است. پدر او ابوالقاسم محمود خواهرزاده‏ی سلطان سنجر سلجوقی است. از زمرد ملک، قرآنی در آستان قدس وجود دارد که در سال 540 تحریر شده است.

زینب بکم
زینب بکم دختر شاه تهماسب صفوی در مشهد مقدس گرمابه‏ای بنا کرد. این گرمابه در کنار بازار بزرگ مشهد قرار داشت و در سال 1354 هنگام توسعه‏ی فلکه تخریب گردید.

سالار
نام او حسن خان فرزند الله‏یارخان آصف‏الدوله و از رجال عصر قاجاریه می‏باشد.

سه قطعه از املاک و مستغلات سالار به نام باغ سالار، کاروان‏سرای سالار و حمام سالار وقف آستان قدس شده بود. حمام سالار که از حمام‏های مشهور بود و در سال 1354 هنگام توسعه‏ی فلکه ویران گردید.

سعدالدین
سعدالدین محمد وزیر خراسان در عهد شاه سلیمان صفوی شش دانگ گود سلوک را وقف آستان قدس کرد و مقرر نمود عایدات آن صرف اجرت ساعت ساز حرم حضرت رضا - علیه‏السلام - شود.

سعید طباطبائی
مرحوم حاج سید سعید طباطبائی نائینی که از رجال نیکوکار و علاقه‏مند به فرهنگ و معارف بوده در سال 1332 شمسی اقدام به تأسیس کتابخانه‏ی مسجد جامع گوهرشاد نمود و یادگاری از خود به جای گذاشت.

و در حدود پنج هزار مجلد کتب چاپی و خطی خود را وقف مسجد گوهرشاد کرد و املاکی هم وقف نمود تا از عواید آن کتابخانه به کار خود ادامه دهد. او خشت اول کتابخانه را نهاد و دیگران هم دنبال او را گرفتند و در تقویت آن کوشیدند.

سلطان حسین صفوی
شاه سلطان حسین صفوی در یکی از سفرهای خود به مشهد مقدس رضوی چند قطعه ملک خریداری کرد و وقف آستان مقدسه نمود. آن املاک عبارتند از عشرت‏آباد، علی‏آباد و ابراهیم‏آباد. این وقف‏نامه به خط میرزا احمد نیریزی خطاط معروف بوده است.

سلطانم
سلطانم زوجه‏ی شاه تهماسب صفوی و جده‏ی شاه عباس بزرگ بود. او در مشهد مقدس سرایی بنا کرد که به سرای سلطانی معروف گردید. ساختمان این سرا در نوع خود بی‏نظیر و در سه آشیانه ساخته شده بود.

این سرا وقف آستان قدس بود و در طومار علی‏شاه افشار عایدات او را سالی 35 تومان نوشته است. این سرای تاریخی در سال 1354 ویران گردید.

سلیمان خان
سلیمان خان اعتضادالسلطنه قاجار در مشهد مقدس مدرسه‏ای بنا کرد که اکنون هم آباد و به مدرسه‏ی سلیمان خان معروف می‏باشد و طالبان علوم در آن تحصیل می‏کنند. این مدرسه در سال 1200 بنا گردید، و رقباتی هم در کاشمر و چند باب دکان در مشهد وقف آن بود.

سید میرزا
او در تاریخ 1169 ملکی را وقف مسجد جامع گوهرشاد کرده است.

شاه تقی ‏الدین
میرزا شاه تقی‏الدین محمد رضوی در سال 1088 سه باب دکان واقع در پایین پای مبارک و یک تیمچه و دو باب دکان در محله‏ی عیدگاه در جنب تیمچه‏ی چیت‏گران وقف آستان قدس کرده بود.

شاهرخ تیموری
شاهرخ فرزند امیر تیمور که پایتخت او هرات بود، به مشهد مقدس رضوی بسیار علاقه داشت. او در مشهد قصری و چهارباغی ساخت و سالی چند ماه در این شهر اقامت می‏کرد. در زمان شاهرخ چند رواق در حرم مطهر و مسجد و مدرسه در مشهد بنا گردید که هنوز هم باقی هستند.

شاه سلیمان
در سال 1086 هنگام سلطنت شاه سلیمان صفوی گنبد مطهر حضرت رضا - علیه‏السلام - که در اثر زلزله شکاف برداشته بود، تعمیر و نوسازی گردید و طلاکاری شد، و همچنین در عهد این سلطان تعدادی مدرسه در مشهد بنا شد.

شاه صفی
در تعدادی از کتیبه‏های اماکن متبرکه و مساجد مشهد و حومه نام صفی شاه آمده است.

شاه تهماسب
شاه تهماسب صفوی برای دفع حمله‏ی ازبکان از خراسان و مشهد مقدس چند بار به مشهد مسافرت کرد، و پس از مرگ او جنازه‏اش را در مشهد رضوی در پشت سر حضرت رضا - علیه‏السلام - به خاک سپردند که آن محل به صفه‏ی شاه تهماسبی معروف بود.

شاه تهماسب صفوی ملکی به نام مزرعه‏ی حسینی در میان ولایت مشهد و رقبه‏ای در جمع‏آباد تبادکان خریداری و عواید آن را صرف فتیله عنبر حرم مطهر و حفاظ مزار خود نمود.

شاه عباس صفوی
در میان سلاطین صفویه شاه عباس بیش از همه آثار از خود به جای گذاشته است. به چند مورد اشاره می‏کنیم:
1. توسعه‏ی صحن کهنه؛
2. ایوان عباسی؛
3. تذهیب گنبد مطهر؛
4. ساختن صندوق قبر مطهر؛
5. بنای گنبد خواجه ربیع؛
6. نهر خیابان.

شاه محمد خان
او از سلاطین قطب شاهی دکن هندوستان و از شیعیان بود، قطعه‏ای الماس گرانبها وقف روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه نمود.

شاه محمد خان سرهنگ
او از کارمندان وزارت امور خارجه بود و در سال 1303 قمری دو سهم از دوازده سهم کاروان‏سرای بازار بزرگ مشهد که به سرای سالار مشهور بود وقف آستان قدس رضوی نمود.

شاه ویردی بک
او از معاصران شاه سلیمان صفوی بود. وی چند باب دکان و یک حمام و کاروان‏سرا وقف آستان کرد.

شهربانو بکم
او در سال 1229 شش دانگ ده مظفر را وقف آستان قدس رضوی کرده است.

شمس ‏النساء
او نصف قریه‏ی بیلدر را که در غرب مشهد مقدس قرار دارد وقف آستان قدس رضوی کرده است.

صالح نقیب
او معاصر شاه سلیمان صفوی و یکی از شخصیت‏های بزرگ عصر خود بود. او در شهر مشهد مقدس مدرسه‏ای بنا کرد که به نام «مدرسه‏ی نواب» معروف می‏باشد. این مدرسه اخیرا تخریب و نوسازی شده است . مدرسه‏ی نواب موقوفات زیادی هم دارد که روی سنگی نوشته شده است.

صبیه‏ی حسینقلی خان
این بانو دکانی در مشهد مقدس وقف مسجد کرده است.

صدرالدین خان
میرزا صدرالدین خان نجم‏السلطنه فرزند شیخ محمد حسن مجتهد شیرازی مزرعه‏ای را در جلگه رخ در سال 1336 وقف مسجد جامع گوهرشاد کرده است.

صدرالعلماء
او شش دانگ دهکده‏ی چاهوک تربت را وقف آستان قدس نموده است.

صفی قلی خان
صفی قلی خان بگلربگی فرزند رستم خان سپهسالار ایران در تاریخ 1072 هفده باب دکان و دو باب قهوه‏خانه را وقف آستان قدس کرده است.

عادل خان
او در کهستان کرمان مزرعه‏ای وقف آستان قدس رضوی نموده است.

عباسقلی بک
او از کارگزاران نادرشاه افشار بوده است، وی در سال 1118؛ هفت صد جریب و 385 زرع زمین مشجر و بیاض را در مشهد مقدس وقف آستان قدس رضوی نمود.

عباسقلی خان
عباسقلی خان شاملو بیگلربیگی خراسان و حاکم هرات در زمان صفویه بود. وی در مشهد مقدس مدرسه‏ای بنا کرد که هنوز مورد استفاده‏ی طلاب علوم می‏باشد.

عباسقلی خان 84 رقبه ملک و مستغلات وقف مدرسه کرده که در مشهد مقدس، جام، تایباد، هرات، فراه و بادغیس بوده‏اند.

عباسقلی خان سرتیپ
او ده جریب زمین شلتوک‏زار را در یک فرسخی اشرف مازندران، بهشهر کنونی. در سال 1301 قمری وقف آستان قدس رضوی نموده است.

عتیق ‏علی منشی طوس
او از اعقاب خواجه نصیرالدین طوسی است. وقف‏نامه‏ی او قدیمی‏ترین وقف‏نامه‏ی آستان قدس می‏باشد.

رقبات وقفی عتیق‏علی عبارتند از: حمام آغچه، مزرعه‏ی کنویست تبادکان، مزارع سنگور و توکار تبادکان، مزرعه‏ی عشر رادکان، مزرعه‏ی منزل‏آباد، مزرعه‏ی چاه خاصه میان ولایت، مزرعه‏ی چاهنو تبادکان، مزرعه‏ی شاطغای بلوک درزاب، مزرعه‏ی کاهو سه زوج، مزرعه‏ی جایاب هفت زوج و فرد، طاحونه‏ی کلوخ در طرق و باغ اخلمد.

عبدالله خان مستوفی
او در سال 1306 و 1310 قمری املاکی را در گیلان وقف آستانه‏ی مقدسه‏ی رضویه کرده است.

حاج عبدالله
او در سال 1168 تیمچه‏ی قیصریه را که مشتمل بر حجرات فوقانی و تحتانی بود و در کنار درب صحن مقدس خیابان سفلی قرار داشت، وقف آستانه‏ی مقدسه کرد.

عبدالله رضوی
عبدالله رضوی معروف به میرزای ناظر از معدود ثروتمندانی است که در فکر خدمت به جامعه خود برآمد، و مقدار زیادی از دارایی خود را وقف کرد و در اختیار مردم قرار داد و از خود نام نیکی در تاریخ باقی گذاشت و موجبات ایجاد یک درمانگاه به نام «درمانگاه میرزای ناظر رضوی» و پرورشگاهی به نام «پرورشگاه ایتام میرزای ناظر» را فراهم آورد.

مرحوم عبدالله رضوی میرزای ناظر، املاک و مستغلاتی هم برای اداره‏ی این دو مؤسسه‏ی خیریه‏ی عام‏المنفعه وقف نمود و محل این دو مؤسسه را در مزرعه‏ی سوران واقع در بیست کیلومتری مشهد مقدس قرار داد.

عبدالرحیم خان
عبدالرحیم خان اعتمادالرعایا در سال 1313 قمری دو دربند دکان متصل به سرای بالا محله پلکو و یک جریب و نیم دوازده قبضه رطب‏آباد و یک جریب توت‏آباد را وقف آستانه‏ی مقدسه کرده است.
عبدالرشید خان او در سال 1225 صد من بذرافشان مبارک‏آباد واقع در نوق رفسنجان را وقف آستانه‏ی رضویه نموده است.

عبدالکریم
او در سال 1294 ملکی را وقف مسجد جامع گوهرشاد کرده است.

عراقی
او یکی از رجال بزرگ عصر غزنویان بوده است. او به مشهد علی بن موسی الرضا - علیه‏السلام - علاقه‏مند بود، و در مشهد رضا خدماتی انجام داد. ابوالفضل بیهقی دبیر و مورخ معروف در تاریخ خود از او یاد می‏کند و گوید:

کاریز مشهد را که خشک شده بود باز روان کرده و کاروان‏سرایی برآورده و دیهی مستغل سبک خراج بر کاروان‏سرا و کاریز وقف کرده است.

علاءالدین کشمیری
میرزا علاءالدین کشمیری در سال 1013 یک باب طاحونه ساخته و وقف آستانه‏ی مقدسه‏ی رضویه کرده بود.

علی خان
علی خان ولد الله‏یار خان در سال 1212 دو شبانه‏روز از محمدآباد جوین را وقف آستان قدس رضوی نموده است.

علی خان سرهنگ
علی خان سرهنگ در سال 1311 قمری ملکی را در خرقان وقف آستان قدس رضوی نموده است.

علی ‏رضا میرپنج
علی‏رضا خان امیر پنجه در سال 1310 قمری یک ملک شش دانگ را در کنار رودخانه‏ی تلوار در گروس وقف روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه کرده است.

علی شیرازی
حاج میرزا علی شیرازی در سال 1309 قمری شش دانگ دو دربند دکان در محله‏ی میدان شاه شیراز را وقف آستان قدس کرده است.

حاج ملاعلی قوچانی
حاج ملاعلی قوچانی بازار کلاه‏دوزان را که در پشت آب‏انبار صحن مقدس جدید و دارای هفده باب دکان بود وقف آستان قدس رضوی کرد.

علی نائینی
او نیز بازاری که در آن کلاه می‏فروختند وقف آستان قدس کرد.

علی ‏اکبر
حاج علی‏اکبر خان در سال 1302 قمری یک عشر از درآمد مزرعه‏ی حلوائی و مزرعه‏ی قاسم‏آباد را وقف آستان قدس کرد.

علی اکبری
او سه سهم از بیست سهم دهشتک را در میان ولایت مشهد مقدس وقف آستان قدس کرده است.

علی ‏اکبر خان سرهنگ
علی‏اکبر خان سرهنگ سبزواری در سال 1310 قمری نیم سهم از دوازده سهم شاه‏بهرام واقع در بلوک فروغن سبزوار را وقف روضه‏ی رضویه کرده است.

علی ‏اکبر تائبی
او ملکی را وقف کرده و درآمد آن را به زوار جبل‏عامل و احساء و جزایر اختصاص داده و شرط کرده هر کدام از آنها هنگام اقامت در مشهد مقدس یک ختم قرآن انجام دهند.

علی ‏شاه افشار
او برادرزاده‏ی نادرشاه افشار بود و بعد از کشته شدن نادرشاه در مشهد به سلطنت رسید و خود را به نام عادل‏شاه معرفی کرد. علی‏شاه موقوفات آستان قدس را که توسط نادر در اختیار دولت قرار گرفته بود بار دیگر به آستان مقدس رضوی بازگردانید.

علی ‏شیر نوائی
امیر علی‏شیر نوائی یکی از علما، ادبا و وزرای عصر تیموریان می‏باشد. او شاعری بزرگ، ادیبی نامور و سیاستمداری مشهور بود. امیر علی‏شیر نوائی وزارت سلطان حسین میرزا بایقرا را در هرات به عهده داشت و در همانجا درگذشت و قبرش در باغ مقبره‏ی گوهرشاد در هرات می‏باشد.

او در مشهد مقدس هم‏اکنون یادگاری دارد و آن ایوان جنوبی صحن کهنه که به ایوان طلا مشهور شده می‏باشد که در تاریخ به ایوان امیر علی‏شیر معروف است.

غازان خان
غازان خان مغول فرزند ارغون خان در سال 667 در مازندران متولد شد. او از طرف پدر خود به حکومت خراسان منصوب شد.

غازان خان در چهارم ماه شعبان سال 694 در حضور شیخ صدرالدین ابراهیم بن شیخ سعدالدین حموی جوینی مسلمان شد و شهادتین گفت، و در آن روز صد هزار نفر از مغولان و ترکان مسلمان شدند.

او در سال 699 سه محل را وقف آستان قدس کرده که دو محل آن از بین رفته و تنها فرهادگرد فریمان باقی مانده است.

غیاث ‏الدین
غیاث‏الدین یوسف یکی از رجال و اعیان زمان تیموریان است. او در مشهد مقدس مدرسه‏ای بنا کرد که به مدرسه‏ی دو درب مشهور است. این مدرسه در دو طبقه بنا گردیده و اکنون در حوزه‏ی اماکن متبرکه قرار گرفته است و از هر طرف محصور می‏باشد.

مدرسه‏ی مزبور در زمان شاهرخ بنا گردیده و کتیبه‏ی موجود آن سال 843 را نشان می‏دهد. قبر غیاث‏الدین یوسف در زیر گنبد جنوبی مدرسه قرار دارد و سنگی سیاه روی قبر گذاشته شده که نام بانی مدرسه و تاریخ فوت او روی آن نوشته شده است.

فاضل خان تونی
او یکی از علمای بزرگ عصر خود بود، وی را علاءالملک هم می‏گفتند. فاضل خان در مشهد مقدس مدرسه‏ای زیبا و مجلل در سال 1075 بنا کرد و رقبات زیادی هم وقف آن نمود، مدرسه‏ی فاضل خان در مشهد موقعیت ممتازی پیدا کرد و فضلا و اساتید به آن روی آوردند.

در سال 1307 خورشیدی مقرر شد دور اماکن متبرکه فلکه‏ای بسازند تا وسائط نقلیه بتوانند حرم را دور بزنند و به خیابان‏های جنوبی و شمالی عبور کنند. در احداث این فلکه مدرسه‏ی فاضل خان تخریب گردید و به صورت خیابان درآمد.

فتح ‏علی خان
فتح‏علی خان صاحب دیوان شیرازی مدتی متولی آستان قدس رضوی بود، و رقباتی هم وقف آستان قدس کرده است. از جمله: شصت جریب زمین در محمودآباد شیراز، سه ربع از انابد کاشمر، تیمچه‏ی متصل به باغ آصف‏الدوله در بالا خیابان و باغ آصف‏الدوله از باغ‏های مشهور مشهد که اکنون اداره‏ی مرکزی آستان قدس و بازار مرکزی در جای آن قرار گرفته‏ اند.

فتح‏علی خان، صاحب دیوان مقرر داشته از محل درآمد موقوفه‏ی انابد کاشمر که از بهترین رقبات وقفی آستان قدس می‏باشد روز تولد امام حسین - علیه‏السلام - در روضه‏ی رضویه جشنی گرفته شود و اعیان و اشراف مشهد در آن دعوت شوند و بهترین مأکولات به آنها داده شود.

فتح ‏علی شاه قاجار
در پایین پای حضرت رضا - سلام الله علیه - دری مرصع و جواهرنشان داخل ضریح قرار داشت. دری طلایی و زیبا دارای خطوط و نقوش که هر بیننده‏ای را به طرف خود جلب می‏کرد، بعد از مدتی این در را از جای خود برداشتند و در زیر گنبد بالای سر مبارک گذاشتند.

در نامه‏ی آستان قدس آمده: این در مرصع جواهرنشان را که اکنون بر دیوار روی مبارک مقارن بالای سر مطهر به دیوار نصب شده است فتح‏علی شاه قاجار در سال 1233 قمری به شکرانه‏ی استیلای بر خراسان تقدیم آستان قدس کرده است.

فتح‏ الله خان
فتح‏الله خان مستوفی در سال 1306 قمری 99 جریب را در پشک گیلان وقف آستان قدس کرده است.

فرنگیس بکم
فرنگیس بکم دختر خلیفه سلطان یک سهم از دوازده سهم رادکان را وقف مدرسه‏ی فاضل خان نموده است .

فضل ‏الله اصفهانی
امیر فضل‏الله شهرستانی اصفهانی، جد شهرستان‏های ایران و عراق در سال 963 وقف‏نامه‏ای تنظیم کرده که نه متر و شصت و پنج سانتی‏متر طول آن است.

در این وقف‏نامه رقباتی وقف مکه معظمه، روضه‏ی مطهره‏ی پیامبر گرامی و حضرت صدیقه‏ی طاهره و امام حسن مجتبی و امام حسین و قبه‏ی رفیعه‏ی سجادیه و باقریه و کاظمیه و رضویه و تقویه و عسکریین و عباسیه در کربلا کرده است.

فضل ‏الله وزیر نظام
فضل‏الله وزیر نظام برادر میرزا آقاخان نوری صدر اعظم ناصرالدین شاه از رجال عصر قاجار و نایب‏التولیه‏ی آستان قدس رضوی بود. او هنگام اقامت در مشهد مقدس بناها و موقوفاتی احداث کرد و در اختیار آستانه‏ی مقدسه‏ی رضویه قرار داد.

قاسم تهرانی
حاج قاسم تهرانی فرزند حاج علی‏اکبر کور تهرانی است. او در مشهد مقدس چند سهم از شمس‏آباد میان ولایت و دو خمس آسیاب حاجی‏آباد را وقف دوازده نفر حافظ قرآن و یک صدرالحفاظ و یک خطیب کرد.

قاسم خراسانی
حاج قاسم ملک‏التجار خراسان، شمس‏آباد میان ولایت را وقف آستان قدس نمود.

قمر نساء خانم
قمرنساء دختر میرزا بدیع فندرسکی در سال 1228 شش دانگ سورمن از توابع فندرسک شاهرود را وقف آستان قدس رضوی نموده است.

کلب علی بادکوبه‏ای
او یکی از بزرگان شیعه و اهل بادکوبه است. وی در سال 1263 قمری تیمچه‏ای در مشهد وقف آستان قدس نمود و تولیت آن را به ملا محمدکاظم استرآبادی و درآمد آن را به مکتب‏خانه‏ی ایتام سادات اختصاص داد.

گنج ‏علی خان
گنج‏علی خان از رجال و اعیان دوره‏ی صفویه است. وی در کرمان حاکم بود. از او بناها و آثاری در کرمان هنوز برجا است که یکی از آنها حمام معروف گنج‏علی خان است که نام او را همچنان زنده نگه داشته و یکی از بناهای باارزش تاریخ است.

گنج‏علی خان رقبات و املاکی وقف آستان قدس کرده که اکنون در کرمان محفوظ و موجود می‏باشد.

گوهرشاد
مسجد جامع گوهرشاد در سال 821 بنا گردیده و بانی آن گوهرشاد آغا فرزند امیر غیاث‏الدین ترخان و همسر شاهرخ فرزند امیر تیمور گورکانی است که از خاندان‏های معروف عصر تیموریان بودند. گوهرشاد از بانوان بزرگ تاریخ به شمار است و آثار از خود به جای گذاشته است.

گوهرشاد بگم به مشهد مقدس رضوی بسیار علاقه داشته و در تعظیم و تکریم بارگاه امام رضا - علیه‏السلام - کوشش می‏کرده است. رواق دارالسیادة و دارالحفاظ و دارالسلام در اماکن متبرکه از بناهای گوهرشاد آغا می‏باشد.

مجدالملک
او تعدادی دکان در کنار کاروان‏سرای ناصریه بنا کرده بود. مجدالملک مدتی متولی آستان قدس بوده است.

محراب خان
محراب خان یکی از رجال بزرگ عصر صفوی و از کارگزاران آن دولت بود. او مدتی در مرو حکومت می‏کرد و در سال 1032 درگذشت. محراب خان در محله‏ی دروازه نوقان مشهد مسجدی بنا کرده که هنوز هم وجود دارد و به مسجد محراب خان معروف می‏باشد.

او یک مزرعه را هم در شمال شرق مشهد مقدس وقف روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه نمود. این مزرعه اکنون به منطقه‏ی مسکونی تبدیل شده و به نام کوی طلاب معروف گردیده است، و ایستگاه راه آهن مشهد هم در اراضی محراب خان قرار دارد.

محسن خان قزوینی
میرزا محسن خان قزوینی در سال 1316 قمری ربع آسیای خسروخانی را که در نزدیک باجگیران می‏باشد وقف آستان قدس کرده است.

محمد اکبر
خواجه محمداکبر در سال 1140 ملکی را وقف مسجد گوهرشاد نموده است و نام این رقبه و واقف در ضمن اوقاف مسجد گوهرشاد و در اداره‏ی اوقاف مشهد محفوظ است.

محمد بک
او در سال 1176 نصف خرق را که از آبادی‏های بلوک درزاب می‏باشد وقف آستان قدس رضوی کرده است.

محمد تقی بجنوردی
در مشهد موقوفه‏ای به نام خان حسینیه بوده که متولی این موقوفه شیخ محمدتقی بجنوردی عالم مشهور مشهد بود. درآمد این موقوفه صرف روضه‏خوانی حضرت سیدالشهداء - علیه‏السلام - می‏گردید.

محمد تقی میرزا
رکن‏الدوله محمدتقی میرزا حاکم خراسان شش دانگ تیمچه‏ی بلورفروشان را در سال 1305 قمری از ورثه‏ی امام جمعه مشهد به مبلع 6,500 تومان خرید و به آستان قدس داد.
آستان قدس سال‏ها آن را در تصرف داشت تا در سال 1354 هنگام توسعه‏ی فلکه تخریب گردید.

محمد جعفر بک
او در سال 1169 نصف نوکاریز را در جلگه‏ی طوس وقف آستانه‏ی قدس کرده است.

محمد حسین
میرزا محمدحسین که ظاهرا کرمانی بوده مزرعه‏ای را در کرمان به روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه وقف کرده است.

محمد حسین تاجر
حاج محمدحسین قره‏باغی تاجر در سال 1310 قمری یک باب کاروان‏سرا و دو باب دکان متصل به سرای مزبور واقع در بازار بزرگ را وقف روضه‏ی رضویه کرده است.

محمد حسین شریف
او در سال 1254 مزرعه‏ی حسین‏آباد دریاچه و ربع قنات حسین‏آباد کرمان را وقف آستان قدس کرده است.

محمد حسین شیرازی
حاج محمد حسین شیرازی در سال 1314 قمری دو دانگ ده ریز را در شیراز وقف آستانه‏ی رضویه نموده است.

محمد حسین طبیب
حاج شیخ محمدحسین طبیب در سال 1212 قمری اسماعیل‏آباد و پنج سهم از چشمه‏ی صاد را در کاشمر وقف آستان قدس کرده است.

محمد حسین عضدالملک
میرزا محمدحسین عضدالملک قزوینی که از رجال عصر قاجار بود و نیابت تولیت آستان قدس را هم به عهده داشت، منشأ آثار و خدمات زیاد در آستان قدس رضوی بود. او قنوات مخروبه را آباد کرد، و طلاکاری ایوان صحن نو در زمان او انجام گرفت.

طومار معروف عضدالملکی که مجموعه‏ی موقوفات آستان قدس را دربر دارد توسط او تهیه گردید. او مزرعه‏ی حسین‏آباد را در میان ولایت مشهد خریداری کرد و به روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه وقف نمود و مقرر داشت که عواید آن را صرف روضه‏خوانی حضرت سیدالشهدا بنمایند.

محمد حسین کرمانی
او در سال 1096 سه ربع از کنوگیر، و شش دانگ سمرقند و کلاته‏بوغا و نصف عوضی و شش دهم زیرکن را وقف روضه‏ی مبارکه کرده است.

محمد خان قاجار
آقا محمدخان قاجار در سال 1205 به خراسان لشکر کشید و مشهد مقدس را از تصرف فرزندان نادر خارج کرد و پنج عدد قندیل طلای مرصع به لؤلؤ و جواهرات هر یک به وزن پنج من را وقف آستان قدس رضوی کرد.

محمد خان
محمدناصر خان ظهیرالدوله در سال 1288 شش دانگ شادکن را وقف آستان قدس نمود و مقرر داشت عواید آن صرف دارالشفای مبارکه شود.

محمد خان کلیدری
او در سال 1254 چهار شبانه‏روز و سی و پنج سیر از مدار دوازده شبانه‏روز مزرعه‏ی کلیدر را که در سر ولایت قرار دارد وقف آستانه‏ی مقدسه نمود.

محمد رضا اردستانی
حاج محمدرضا اردستانی در سال 1116 ملکی را وقف مسجد گوهرشاد کرده است.

محمد سعید
محمدسعید خوافی در سال 1176 محوطجات سنگان با 26 جریب زمین و 45 سرقه آب را وقف آستان قدس رضوی کرده است.

محمد صالح قزوینی
او در سال 1105 یک دربند دکان شمع‏ریزی واقع در حاشیه‏ی میدان مشهد مقدس وقف روضه‏ی رضویه نموده است.

محمد علم خان
محمدعلم خان حاکم بدخشان نصف شمس‏آباد میان ولایت و مؤمن‏آباد چناران را وقف آستانه‏ی مبارکه کرده است.

محمد علی قائم ‏مقام
حاج میرزا محمدعلی قائم‏مقام التولیه روستای خواجه جراح را که یکی از دهات نزدیک چناران می‏باشد، شش دانگ وقف آستانه‏ی قدس کرد.

محمد علی وزیری
مرحوم سید محمدعلی وزیری یکی از علما و وعاظ شهر یزد و مردی صالح و جلیل‏القدر بود. وی بسیار مورد علاقه‏ی مردم و خدمتگزار جامعه به شمار می‏رفت و در میان مردم محبوبیت فوق‏العاده‏ای داشت و غیر از اینکه یک شخصیت روحانی و مذهبی بود از فرهنگیان، دانشمندان و اهل ادب هم به شمار می‏رفت و همه‏ی طبقات او را دوست می‏داشتند.

حاج سید محمدعلی وزیری - رحمة الله علیه - در طول زندگی خود کتاب‏های زیادی فراهم آورد، و یک مجموعه‏ی بزرگ علمی و فرهنگی را تأسیس کرد، مرحوم وزیری تصمیم گرفت کتابخانه‏ی خود را به صورت عام در اختیار مردم بگذارد و لذا جایی در کنار مسجد جامع یزد برای کتابخانه‏ی خود برگزید.

این کتابخانه در یزد به کتابخانه‏ی وزیری مشهور شد، مردم به آن روی آوردند و کتابخانه توسعه پیدا کرد و بر تعداد کتاب‏های آن افزوده گردید، و شهرت آن همه جا را گرفت و اهل علم و ادب به آن روی آوردند.

نگارنده‏ی این مقال برای دیدن نسخه‏های خطی آن به یزد رفتم و از آن استفاده نمودم. یکی از روزها در تهران با وی ملاقاتی داشتم، مرحوم وزیری فرمودند:

تصمیم گرفته‏ام کتابخانه‏ی خود را وقف آستان قدس رضوی نمایم. از شنیدن این موضوع خوشحال شدم و او را در این مورد تحسین کردم و گفتم: کار بسیار خوبی می‏کنید و کتابخانه با اتصال به روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه جاودانی خواهد شد.

او گفت: من وقف‏نامه‏ای را تنظیم کرده‏ام دوست دارم شما هم آن را مطالعه کنید و اگر نظری دارید بگویید. من وقف‏نامه را مطالعه نمودم و آن را بسیار محکم و استوار یافتم و به او تبریک گفتم، بعد از مدتی او به یزد رفت و مقدمات کار را فراهم نمود.

او کتابخانه‏ی خود را وقف آستانه‏ی مقدسه کرده ولی شرط نموده است که کتابخانه در یزد بماند و آستان قدس آن را اداره کند، و در این مورد وقف‏نامه‏ی مفصلی هم تهیه شده است. آستان قدس هم شرایط او را قبول کرده و اکنون کتابخانه‏ی وزیری یزد متعلق به آستان قدس می‏باشد.

محمد قلی خان
او فرزند الله‏یار خان آصف‏الدوله می‏باشد. حسن خان سالار فرزند آصف‏الدوله در مشهد بر علیه دولت مرکزی قیام کرد و شهر مشهد را تا سبزوار تصرف نمود و بعد حسام‏السلطنه از طرف ناصرالدین شاه به خراسان آمد، و با سالار جنگ کرد و او را کشت.

سالار هنگام قیام بر ضد ناصرالدین شاه و تصرف شهر مشهد به آستان رضوی تجاوز کرد و طلاها را تصرف نمود. پس از کشته شدن او فرزندش محمدقلی خان باغ و قنات سالار را در مشهد به آستان قدس واگذار کرد. آن باغ را باغ آصف‏الدوله می‏گفتند که اکنون ادارات مرکزی آستان قدس در بالا خیابان در آنجا قرار دارد.

محمد مؤمن وزیر
او در سال 1136 شش دانگ موقوفه‏ی جمع‏آباد را وقف مقبره‏ی شاه تهماسب صفوی که در رواق شمالی حرم مطهر دفن است نمود.

محمد معین
حاج محمد معین‏التجار رشتی در سال 1311 قمری سه دانگ یک کاروان‏سرا را وقف آستانه‏ی مقدسه کرده است.

محمد میرزا
حاج سلطان محمد میرزا سیف‏الدوله فرزند فتح‏علی شاه قاجار که در زمان پدرش متولی آستان قدس بود قریه‏ی حسن‏آباد سرجام را خریداری کرد و مبلغ هشت هزار تومان از مال آستانه‏ی مقدسه پرداخت کرد و جزء موقوفات مطلقه قرار داد.

محمد میرزا
حاج محمد میرزا فرزند قهرمان میرزا در سال 1306 قمری یک سهم از شانزده سهم محمدآباد شادمهر را در تربت حیدریه خریداری نمود و به روضه‏ی مبارکه‏ی رضویه وقف کرد.

محمد ولی بک
محمدبک دیوان‏بیگی در سال 1092 شش دانگ برزل‏آباد را که بین قوچان و شیروان قرار دارد وقف آستان قدس رضوی نموده است.


محمود بیکا
او یکی از افراد خوش‏نیت و علم‏دوست عصر خود بوده است. محمود بیکا در سال 1120 شش دانگ از روستای محراب خان را وقف آستان قدس نمود، و مقرر داشت درآمد آن را صرف تعلیم و تعلم ایتام سادات نمایند و شرط کرده همه ساله دو دست لباس و دو زیرجامه و دو کلاه و یک شال کمر به آنان داده شود.

مرتضی ‏قلی بک
او در میان ولایت مشهد، باغو معروف به کلاته مؤذنان را وقف روضه‏ی رضویه نموده و مقرر داشته درآمد آن را خرج مؤذنان آستان قدس کنند.

مرتضی ‏قلی خان طباطبائی
او از متولیان بارگاه ملکوتی امام رضا - علیه‏السلام - بود و هنگامی که روس‏های تزاری گنبد امام هشتم را به توپ بستند او سمت متولی‏باشی را داشت. مرحوم مرتضی‏قلی خان طباطبائی نائینی در سال 1341 قمری رجب‏آباد تبادکان را وقف روضه‏ی رضویه نمود.

معدل ‏الملک
حاج معدل‏الملک شیرازی در سال 1308 قمری یک دانگ از شش دانگ داریان را در شیراز وقف آستان قدس رضوی نمودند.

معصومه خانم
این بانو در سال 1252 عباس‏آباد کوه سرخ را با مبلغ 25 قران وقف روضه‏ی منوره‏ی رضویه کرده است. کوه سرخ یک منطقه‏ی ییلاقی است که بین کاشمر و نیشابور قرار دارد.

موسی خان
حاج میرزا موسی خان فراهانی برادر مرحوم میرزا ابوالقاسم قائم‏مقام در مشهد مقدس متولی بوده و تولیت او در حدود بیست سال طول کشیده است. او و خواهرش تاجماه‏بیگم هر چه در تبریز و خارج آن داشته‏اند وقف بر چهارده معصوم کرده‏اند و در صوفیان تبریز هم ملکی را وقف کرده است.

مهدی ‏قلی خان
مهدی‏قلی خان قرائی که از کارگزاران روضه‏ی رضویه بود محمدآباد تربت و طاحونه‏ی سنگان و یک گرمابه، چند باب دکان و دو آبادی را وقف آستان قدس نمود و عواید آن به روضه‏خوانی و مکتب‏خانه و تعمیر کتب و کلام الله مجید و چایی خدام و عیدی کفشدارها و خدام اختصاص داد.

او در مشهد قناتی هم حفر کرده بود که به کاریز مهدی‏قلی خانی معروف بود و این قنات در اثر حفر چاه‏های عمیق خشک گردید.

مهدی ‏قلی خان
او مهدی‏قلی خان قوللر آغاسی شاه سلطان حسین صفوی بود که رقباتی را وقف آستانه‏ی مقدسه کرده است.

مهرجهان
مهرجهان بیگم و خواهرش شمس‏النساء بیگم نصف بیلدر را وقف آستان قدس کردند و مصرف آن را جهت طلاب علوم و منسوبین آستان قدس اختصاص دادند. بیلدر در غرب مشهد و اکنون در اختیار آستان قدس می‏باشد.

میرزا آقا خان
میرزاآقا خان سرهنگ فوج خرقان در محرم سال 1316 قمری یک دانگ و نیم از شش دانگ بخت‏آباد خرقان را وقف آستان قدس نموده است.

میرزا سعید خان
میرزا سعید خان انصاری که مدتی نایب‏التولیه‏ی آستان قدس بود در سال 1292 قمری شش دانگ فتح‏آباد را وقف آستانه‏ی مقدسه‏ی رضویه نمود. او در باغ آصف‏الدوله مشهد ساختمان‏های زیبایی با حوضخانه و اندرونی و بیرونی بنا کرد و عایداتی را از این طریق نصیب آستان قدس نمود.

میرزای صراف
او یک زوج از مزرعه‏ی گل‏مکان را وقف آستان قدس کرده و همچنین یک سهم از شانزده سهم شهر طوس پایین را وقف بر آستان مقدس کرده است.

نادر شاه افشار
نادرشاه افشار مشهد مقدس را پایتخت خود قرار داد. او ایوان جنوبی صحن کهنه را طلاکاری کرد، و یک قندیل طلای مینای مرصعی با قفل طلای مرصعی به آستان قدس تقدیم داشت .

و چهارده زوج مزرعه‏ی دهشک را وقف سقاخانه طلایی صحن کهنه نمود تا از عواید آن آب در اختیار زائران قرار دهند. نادرشاه 76 دربند دکان هم در میدان مشهد وقف مقبره‏ی خود کرده بود.

ناصرالدین شاه
او در سال 1284 وارد مشهد مقدس گردید، و جیقه‏ی سلطنتی را به آستان قدس تقدیم نمود.

نساء خانم
نساء خانم دختر داود بیکا در سال 1077 یک باب دکان طباخی در بازار چهارسوق میدان مشهد وقف آستان قدس کرده است.

نظام ‏الدوله
او شش دانگ از بحرآباد را وقف آستان قدس کرده بود.

نعمت ‏الله خان یاور
حاج نعمت‏الله یاور فوج‏افشار در سال 1311 قمری چهار شعیر از یک دانگ سنگ آوین خرقان را وقف آستان قدس کرده است.

نوروزعلی بسطامی‏
نوروزعلی مؤلف کتاب فردوس‏التواریخ یکی از علما و مؤلفین مشهد مقدس بود او در سال 1297 قمری وقف‏نامه‏ای تنظیم کرده و رقباتی را وقف آستانه‏ی مقدسه‏ی رضویه نموده است.

یحیی مرتضوی
مرحوم سید یحیی مرتضوی در سال 1364 شمسی کتابخانه‏ی خود را در شهرستان رفسنجان وقف آستان قدس کرده است. این کتابخانه در شهر رفسنجان مورد استفاده‏ی مردم می‏باشد و همه‏ی طبقات از آن استفاده می‏کنند و کتابخانه اکنون زیر نظر آستان قدس اداره می‏شود.

یلداش بک
یلداش بک کوزه‏کنانی تبریزی خان میرمعین را که اکنون به کاروان‏سرای ازبک‏ها معروف می‏باشد و در پایین خیابان مشهد قرار دارد وقف آستان قدس رضوی کرده است. او علاوه بر این کاروان‏سرا املاکی را هم در کاشمر وقف کرده است.

سوری
او از کارگزاران غزنویان در خراسان بود. بیهقی درباره‏ی وی گوید: خدای عزوجل بر وی رحمت کند که کارش با حاکمی عدل و رحیم افتاده است آثارهای خوش وی را به طوس هست،

از آن جمله آنکه مشهد علی بن موسی الرضا - علیه‏السلام - را که بوبکر شهمرد کدخدای فائق‏الخاصه آبادان کرده بود. سوری در آن زیادت‏های بسیار فرموده بود از امرا و اثر آن بر جای است.

محمد خوارزمشاه
سلطان محمد خوارزمشاه در زمان سلطنت خود سنگابی وقف آستان قدس رضوی کرده است. این سنگاب بسیار زیبا و هنرمندانه تزیین و منبت‏کاری شده است. این سنگاب اکنون در موزه‏ی آستان قدس محفوظ است.

سید جلال‏الدین تهرانی
او یکی از شخصیت‏های علمی، سیاسی و فرهنگی کشور در تاریخ معاصر بود. وی پس از تحصیل در حوزه‏ی علمیه و فراگرفتن معارف اسلامی و فلسفه و نجوم رهسپار اروپا گردید و سال‏ها در فرانسه و سایر کشورهای اروپا به فراگیری علم نجوم پرداخت.

سید جلال‏الدین پس از بازگشت به تهران وارد کارهای دولتی شد و به وزارت و سفارت رسید. او چند بار استاندار و نایب‏التولیه‏ی آستان قدس رضوی شد و خدماتی در آنجا انجام داد. او در آخرین روزهای حکومت پهلوی از طرف محمدرضا شاه به عنوان رئیس شورای نیابت سلطنت برگزیده شد.

سید جلال‏الدین برای ملاقات امام خمینی - رضوان الله علیه - عازم پاریس گردید، و پس از ملاقات با امام از ریاست شورای نیابت سلطنت استعفا داد و در پاریس اقامت گزید. وی بعد از چند سال در پاریس درگذشت و جنازه‏اش را به مشهد مقدس انتقال دادند و در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم به خاک سپردند.

مرحوم سید جلال‏الدین منزل مسکونی خود را در تهران و کتابخانه‏اش را که بسیار ممتاز بود وقف آستانه‏ی مقدسه‏ی رضویه نمود، که پس از درگذشت وی به مشهد مقدس منتقل گردید.

ابوالقاسم هرندی
مرحوم شیخ ابوالقاسم هرندی در سال 1349 خورشیدی کتابخانه‏ی خود را در کرمان وقف آستان قدس نمود.

حسین کی استوان
مرحوم حسین کی استوان تهرانی یکی از صاحب منصبان وزارت دارایی بود، و از دانشمندان و فضلا و اهل قلم به شمار می‏رفت. او کتابخانه‏اش را وقف آستان قدس کرد.
 

نتیجه:

ما با استفاده از منابع و مآخذ موجود فهرستی از واقفان را به نظر خوانندگان عزیز رساندیم، ولی ادعا نداریم که به همه‏ی موقوفات آگاهی یافته باشیم زیرا با توجه به کثرت رقبات وقفی و پراکندگی آنها و تحولاتی که در تاریخ پدید آمده احصای کل آنها ممکن نیست.
موقوفات مشهد مقدس به آستان قدس و مسجد گوهرشاد و مدارس طلاب علوم دینیه اختصاص دارند. تعدادی از آنها هم وقف اولاد و بعضی هم وقف سادات رضوی و رقباتی هم برای روضه‏خوانی و ذکر مصیبت امام حسین - علیه‏السلام - می‏باشند و تعدادی هم برای امور فرهنگی و درمانی وقف شده‏اند.
موقوفات آستان قدس رضوی کلا تحت نظر متولیان و کارگزاران آستان قدس اداره می‏شود. مقامات دولتی حق دخالت در آن را ندارند. از زمان‏های بسیار قدیم روضه‏ی رضویه به صورت مستقل توسط یک نایب‏التولیه تحت نظر حاکم ایران قرار دارد.
اما سایر موقوفات مانند مساجد، مدارس، امور فرهنگی و بهداشتی و به هر عنوانی دیگر که رقبه و ملکی وجود داشته باشد در اختیار اداره‏ی کل اوقاف و امور خیریه‏ی استان خراسان می‏باشد، و اوقاف خراسان به همه‏ی آنها نظارت دارد و متولیان وقف در برابر اوقاف مسؤول هستند و باید طبق ضوابط عمل کنند.

منبع:
میراث جاویدان