امام رضا (ع) و سکه های دوران اسلامی
نويسنده: مهدی ودود سیدی
سکه هایی که در زمان ولایت عهدی حضرت علی بن موسی الرضا (ع) (۲۰۱_۲۰۳ ه.ق) ضرب شدند بارها توسط سکه شناسان ذیل معرفی شده ولی کمتر به علل و نتایج ضرب آن اشاره شده است:
۱. اعتماد السلطنه در کتاب «مطلع الشمس»، چاپ سنگی، ۱۳۰۳ ه.ق.
۲. جورج سی مایلز در کتاب «سکه های نایاب اسلامی»، ۱۹۵۰ میلادی و همچنین در کتاب «سکه های ضرب ری».
۳. دکتر حسن کریمان در کتاب «ری باستان»، ج۱، ۱۳۴۵، انجمن آثار ملی ایران.
۴. استاد چراغعلی اعظمی سنگسری، مجله هنر و مردم، شماره یکصد (بهمن ۱۳۴۹).
۵. دکتر شمس الدین جزایری، مجله هنر و مردم، شماره ۱۰۴ (خرداد ۱۳۵۰).
۶. دکتر ملکزاده بیانی، نشریه بانک سپه ۱۳۵۰.
۷. سید محمد مشیری، مجله گوهر، سال دوم، شماره هفتم (مهر ۱۳۵۳).
۸. احمد سهیلی خوانساری، مجله گوهر، سال سوم، شماره یکم (فروردین ۱۳۵۴).
۹. استاد عبدالله عقیلی، مجله گوهر، سال سوم، شماره یکم (فروردین ۱۳۵۴)
۱۰. محمد باقرالحسینی، «المسکوکات»، چاپ بغداد _ ۱۹۶۴ میلادی.
۱۱. سمیر شما، «المسکوکات»، چاپ بغداد، ۱۹۷۳ میلادی.
۱۲. عبدالرزاق شمس اشراق، «نخستین سکه های امپراتوری اسلام»، اصفهان، ۱۳۶۹.
۱۳. دکتر رجبعلی لباف، کیهان علمی نوجوانان، سال دوم، شماره ششم، ۱۳۶۹.
۱۴. استاد سید جمال ترابی طباطبایی، «سکه های اسلامی ایران»، تبریز، ۱۳۷۲.
۱۵. فرزانه قائینی و فرامرز طالبی، «کتاب شناسی سکه»، میراث فرهنگی ایران ۱۳۷۳.
۱۶. کاتالوگ های مختلف و گفتگوهای خبری منعکس شده در مطبوعات و دیگری رسانه ها که به کرات سکه ولایت عهدی حضرت رضا (ع) معری شده است.
با توجه به منابع مذکور، باید گفت گنجینه آستان قدس رضوی همواره گواهی بر شناخت سکه مذکور بوده و هست.
حال با مطالعه مطالب گفته شده توسط استادان سکه شناس، باز هم چند سوال برای سکه پژوه باقی می ماند از جمله آن که:
الف) چرا در سال ۲۰۴ ه.ق ضرب سکه های ولایت عهدی حضرت امام رضا (ع) در اصفهان و ری متوقف نشد؟
ب) در چه زمانی سکه سال ۲۰۲ ه.ق ولایتعهدی حضرت امام رضا (ع) با نام سکه خانه سمرقند، مجددا ضرب شد و چرا؟
به جز سکه های ولایت عهدی حضرت امام رضا (ع)، سکه ها و شبه سکه های دیگری ضرب شده اند که هر یک به گونه ای نام آن حضرت را دارا هستند ما آنها را به ۵ دسته تقسیم می کنیم:
۱. سکه های نقره ای که در زمان حیات امام رضا (ع) و به عنوان ولایت عهدی مسلمین ضرب شده است.
۲. سکه هایی که در سال ۲۰۴ و ۲۰۵ ه.ق در شهرهای المحمدیه (ری) و اصفهان _ یعنی پس از شهادت حضرت _ ضرب شده اند.
۳. سکه هایی که هم از جنس نقره و هم از جنس طلا بوده و تاریخ ۲۰۲ ه.ق و نام سکه خانه سمرقند را بر خود دارند ولی رسم الخط آنها کاملا متمایز از دیگر سکه ها است.
۴. سکه هایی که به نام حضرت علی بن موسی الرضا (ع) در سده های ۱۲ و ۱۳ ه.ق به خاطر توسل به آن حضرت ضرب شده اند، مانند سکه های شاهرخ افشار و محمد حسن خان قاجار.
۵. یادبودهایی که آستان قدس رضوی از اواسط دوره قاجاریه تاکنون به برکت و میمنت در سالروز ولادت امام هشتم (ع) ضرب کرده است.
این سکه ها هم اکنون در موزه های آستان قدس رضوی (ملک)، موزه بانک سپه و تماشاگه پول نگهداری می شود.
پس از پذیرفتن ولایت عهدی از جانب امام علی بن موسی الرضا، قراردادی، ظاهرا در پنج نسخه، نوشته شد که مامون و امام رضا آنها را امضا نمودند و شهود قرارداد که نامشان به خط مامون نوشته شدند، عبارت بودند از: یحیی اکثم، فضل ربیع، و حسن بن سهل. در این قرارداد، امام رضا (ع) با خط خود نوشته است: فقبلت و لایه عهده ان بقیت بعده و انی یکون هذا و بضد ذلک تدلان الجامع و الجفر: اگر پس از او بمانم ولایت عهدیش را قبول می کنم (پیشگویی امام در خصوص فوت خود قبل از مامون)، این قرارداد در پنج نسخه تهیه شد که به مکه، مدینه، شام و عراق فرستاده شد و نسخه پنجم نیز در خراسان باقی ماند.
هنگامی که در مدینه خطبه خوانده شد. انتصاب ولایت عهدی امام را نیز به این شرح اعلام کرده و تذکر دادند.
اللهم اصلح مولانا الامام ولی عهدالمسلمین الرضا من آل محمد اباالحسن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب این قضیه ظاهرا در ۲۰۲ ه.ق صورت می پذیرد.
در اوایل همان سال عباسیان بغداد بر علیه تصمیم مامون قیام کردند و خلیفه را از مقامش عزل کرده، برادر هارون را به خلافت منصوب کردند. مامون نیز به علت ترس از دست دادن خلافت تصمیم به قتل فضل در سال ۲۰۲ می گیرد و پس از آن نیز در صفر ماه سال ۲۰۳ امام را با سم به شهادت می رساند. وی با این اقدام مخالفین خود را خلع سلاح و تا سال ۲۱۸ به خلافت ادامه می دهد.
خواجه نصیرالدین طوسی، این عهدنامه را دیده بود و از فخر رازی راجع جامع و جفر می رسد که امر وی را به شخص دیگری به نام نصیرالدین حمزه که در این علوم مهارت کامل داشته معرفی می کند و او اطلاعات را از آن شخص دریافت می دارد.
با این احوال، ضرب سکه ها در تاریخ ۲۰۳ و ۲۰۴، با نام فضل و با لقب ذوالریاستین و ولیعهدی امام رضا، خالی از شکال نیست و سکه ای که با خط و ربط سلجوقیان آن هم با لفظ دینار پیش از دو قرن، زده شده مستلزم تحقیق کافی و دافی است.
۱. اعتماد السلطنه در کتاب «مطلع الشمس»، چاپ سنگی، ۱۳۰۳ ه.ق.
۲. جورج سی مایلز در کتاب «سکه های نایاب اسلامی»، ۱۹۵۰ میلادی و همچنین در کتاب «سکه های ضرب ری».
۳. دکتر حسن کریمان در کتاب «ری باستان»، ج۱، ۱۳۴۵، انجمن آثار ملی ایران.
۴. استاد چراغعلی اعظمی سنگسری، مجله هنر و مردم، شماره یکصد (بهمن ۱۳۴۹).
۵. دکتر شمس الدین جزایری، مجله هنر و مردم، شماره ۱۰۴ (خرداد ۱۳۵۰).
۶. دکتر ملکزاده بیانی، نشریه بانک سپه ۱۳۵۰.
۷. سید محمد مشیری، مجله گوهر، سال دوم، شماره هفتم (مهر ۱۳۵۳).
۸. احمد سهیلی خوانساری، مجله گوهر، سال سوم، شماره یکم (فروردین ۱۳۵۴).
۹. استاد عبدالله عقیلی، مجله گوهر، سال سوم، شماره یکم (فروردین ۱۳۵۴)
۱۰. محمد باقرالحسینی، «المسکوکات»، چاپ بغداد _ ۱۹۶۴ میلادی.
۱۱. سمیر شما، «المسکوکات»، چاپ بغداد، ۱۹۷۳ میلادی.
۱۲. عبدالرزاق شمس اشراق، «نخستین سکه های امپراتوری اسلام»، اصفهان، ۱۳۶۹.
۱۳. دکتر رجبعلی لباف، کیهان علمی نوجوانان، سال دوم، شماره ششم، ۱۳۶۹.
۱۴. استاد سید جمال ترابی طباطبایی، «سکه های اسلامی ایران»، تبریز، ۱۳۷۲.
۱۵. فرزانه قائینی و فرامرز طالبی، «کتاب شناسی سکه»، میراث فرهنگی ایران ۱۳۷۳.
۱۶. کاتالوگ های مختلف و گفتگوهای خبری منعکس شده در مطبوعات و دیگری رسانه ها که به کرات سکه ولایت عهدی حضرت رضا (ع) معری شده است.
با توجه به منابع مذکور، باید گفت گنجینه آستان قدس رضوی همواره گواهی بر شناخت سکه مذکور بوده و هست.
حال با مطالعه مطالب گفته شده توسط استادان سکه شناس، باز هم چند سوال برای سکه پژوه باقی می ماند از جمله آن که:
الف) چرا در سال ۲۰۴ ه.ق ضرب سکه های ولایت عهدی حضرت امام رضا (ع) در اصفهان و ری متوقف نشد؟
ب) در چه زمانی سکه سال ۲۰۲ ه.ق ولایتعهدی حضرت امام رضا (ع) با نام سکه خانه سمرقند، مجددا ضرب شد و چرا؟
به جز سکه های ولایت عهدی حضرت امام رضا (ع)، سکه ها و شبه سکه های دیگری ضرب شده اند که هر یک به گونه ای نام آن حضرت را دارا هستند ما آنها را به ۵ دسته تقسیم می کنیم:
۱. سکه های نقره ای که در زمان حیات امام رضا (ع) و به عنوان ولایت عهدی مسلمین ضرب شده است.
۲. سکه هایی که در سال ۲۰۴ و ۲۰۵ ه.ق در شهرهای المحمدیه (ری) و اصفهان _ یعنی پس از شهادت حضرت _ ضرب شده اند.
۳. سکه هایی که هم از جنس نقره و هم از جنس طلا بوده و تاریخ ۲۰۲ ه.ق و نام سکه خانه سمرقند را بر خود دارند ولی رسم الخط آنها کاملا متمایز از دیگر سکه ها است.
۴. سکه هایی که به نام حضرت علی بن موسی الرضا (ع) در سده های ۱۲ و ۱۳ ه.ق به خاطر توسل به آن حضرت ضرب شده اند، مانند سکه های شاهرخ افشار و محمد حسن خان قاجار.
۵. یادبودهایی که آستان قدس رضوی از اواسط دوره قاجاریه تاکنون به برکت و میمنت در سالروز ولادت امام هشتم (ع) ضرب کرده است.
این سکه ها هم اکنون در موزه های آستان قدس رضوی (ملک)، موزه بانک سپه و تماشاگه پول نگهداری می شود.
پس از پذیرفتن ولایت عهدی از جانب امام علی بن موسی الرضا، قراردادی، ظاهرا در پنج نسخه، نوشته شد که مامون و امام رضا آنها را امضا نمودند و شهود قرارداد که نامشان به خط مامون نوشته شدند، عبارت بودند از: یحیی اکثم، فضل ربیع، و حسن بن سهل. در این قرارداد، امام رضا (ع) با خط خود نوشته است: فقبلت و لایه عهده ان بقیت بعده و انی یکون هذا و بضد ذلک تدلان الجامع و الجفر: اگر پس از او بمانم ولایت عهدیش را قبول می کنم (پیشگویی امام در خصوص فوت خود قبل از مامون)، این قرارداد در پنج نسخه تهیه شد که به مکه، مدینه، شام و عراق فرستاده شد و نسخه پنجم نیز در خراسان باقی ماند.
هنگامی که در مدینه خطبه خوانده شد. انتصاب ولایت عهدی امام را نیز به این شرح اعلام کرده و تذکر دادند.
اللهم اصلح مولانا الامام ولی عهدالمسلمین الرضا من آل محمد اباالحسن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب این قضیه ظاهرا در ۲۰۲ ه.ق صورت می پذیرد.
در اوایل همان سال عباسیان بغداد بر علیه تصمیم مامون قیام کردند و خلیفه را از مقامش عزل کرده، برادر هارون را به خلافت منصوب کردند. مامون نیز به علت ترس از دست دادن خلافت تصمیم به قتل فضل در سال ۲۰۲ می گیرد و پس از آن نیز در صفر ماه سال ۲۰۳ امام را با سم به شهادت می رساند. وی با این اقدام مخالفین خود را خلع سلاح و تا سال ۲۱۸ به خلافت ادامه می دهد.
خواجه نصیرالدین طوسی، این عهدنامه را دیده بود و از فخر رازی راجع جامع و جفر می رسد که امر وی را به شخص دیگری به نام نصیرالدین حمزه که در این علوم مهارت کامل داشته معرفی می کند و او اطلاعات را از آن شخص دریافت می دارد.
با این احوال، ضرب سکه ها در تاریخ ۲۰۳ و ۲۰۴، با نام فضل و با لقب ذوالریاستین و ولیعهدی امام رضا، خالی از شکال نیست و سکه ای که با خط و ربط سلجوقیان آن هم با لفظ دینار پیش از دو قرن، زده شده مستلزم تحقیق کافی و دافی است.
