دو وقف نامه از بازار تهران
مقدمه
مسجد امام خميني
الف. موقعيت جغرافيايي
ب. تاريخچهي بنا و خصوصيات معماري آن
ساختمان مسجد امام با وسعتي حدود 10 هزار متر مربع (2) با نقشهي چهار ايواني ساخته شده و مشتمل بر صحن وسيع مرکزي و چهار ايوان در جهات جغرافيايي است. در ضلع جنوبي مسجد گنبدخانهي مقصوره و در اطراف نيز شبستانهاي ستوندار و در ساير قسمتها نيز رواقهايي احداث شده و نماي داخلي آنها با تزيينات کاشيکاري و کتيبه مزين شده است.
بنا سه ورودي در جهتهاي شمالي، غربي و شرقي دارد. ورودي جبههي شمالي شامل سردري بزرگ با دو مناره در بالاي آن که ورودي اصلي بناست و به خيابان 15 خرداد منتهي ميشود. در مجاورت اين سردر علاوه بر دکانها، در گوشهي شمال غربي مدرسهاي قرار دارد که به مدرسهي علوم ديني صدر مشهور است و از بناهايي است که توسط ميرزا شفيع خان صدر اعظم فتحعلي شاه قاجار احداث شده (3)و هم اکنون با نظارت ميراث فرهنگي استان تهران در حال مرمت و بازسازي است. ترکيب سردر شمالي مسجد قابل مقايسه با مسجد وکيل شيراز متعلق به دوران زنديه ميباشد (4).
ورودي جبههي غربي بنا به راستهي بازار بزرگ و ورودي شرقي به بازار صحافان يا بازار بينالحرمين راه دارد. راه دسترسي به صحن مرکزي نيز از طريق وروديهاي مذکور ممکن است.
ساختمان مسجد با مصالحي از سنگ، آجر، گچ و کاشي برپا شده و در برخي قسمتها از جمله پوششهاي بام و گنبدها و وروديها از سازههاي فلزي و چوبي استفاده شده است. تزيينات مسجد شامل کاشيکاري، گچکاري، حجاري و مقرنس در انواع هندسي، گياهي و نوشتاري زينت بخش نماي داخلي و خارجي بنا ميباشد. بيشترين تزيين بنا، کتيبههاي است به خط کوفي بنايي، نستعليق، ثلث و نسخ شامل آيات قرآني، اسماي ائمه و اشعار شعرايي چون فتحعلي خان ملک الشعرا (5) و مجتهد الشعراست (6) قديميترين کتيبهي بنا در ايوان جنوبي با تاريخ 1224 ه ق ميباشد. بنا به نوشتهي اعتماد السلطنه اکثر کتيبهها به خط آقا مهدي ملک الکتاب (7) از خوشنويسان عهد قاجار است (8) علاوه بر آن نام هنرمندان و استادان ديگر چون اسدالله عابدين، اسدالله حسيني، احمد علي اصغر، علي اکبر محمد از تهران و مصطفي طباطبائي، فتحالله عبدالرحيم حسن باقر و ابراهيم کاظم از اصفهان را ميتوان در کاشيکاريهاي اطراف صحن مشاهده کرد(9).
چنانکه ذکر شد در عهد ناصرالدين شاه قاجار بخشهايي به ساختمان مسجد اضافه شد که از آن جمله ميتوان به دو مناره و گلدستهي بالاي سردر شمالي اشاره کرد (10).
در درون سردر و بر بالاي مدخل ورودي جبههي شمالي لوح سنگي از جنس مرمر قرار دارد که روي آن کتيبهاي به خط نستعليق در 9 سطر بخشي از موقوفات متعلق به مسجد که توسط فتحعلي شاه قاجار وقف شده ذکر شده است. عليرغم اشارات فراوان در خصوص مسجد شاه اشارهاي به وقفنامهي آن نشده است. قطعه سنگ مذکور به شکل مستطيل است و تاقنماي برجستهي حجاري شدهاي دارد. در ميان ترنج لچکيهاي طرفين در سمت راست عبارت «قال رسول الله صلي الله عليه و آله» نوشته شده در طرف ديگر حديث معروف نبوي «انا مدينة العلم و علي بابها» آورده شده است. زمينهي اطراف عبارات با نقوش زيباي گياهي حجاري شده است. بر پيشاني تاقنما عبارات ذيل نگاشته شده است:
هو الواقف علي الضماير / الحمد لله الذي وقف علي باب معرفته العقول کصخرة و هي صما. و الصلوة علي / الرسول و آله و هم عليه ادلاء. و بعد، غرض از تحرير اين کلمات خجسته اياب آن است که اعلي حضرت فلک بسطت شاهنشاه / دين پناه، ظل السلطان ابنالسلطان ابوالفتح و العلي الخاقان فتحعلي شاه قاجار خلدالله ملکه و سلطانه - وقف صحيح شرعي فرمود سي و چهار باب دکاکين / حادثهي واقعه در بازار جنب مسجد به انضمام يک باب حمام (11) جديد که حدود آن در وقف نامجه
علي حده ثبت و ضبط است و توليت آن را مفوض فرمود به متولي مسجد که در آبادي و رونق / دکاکين مزبوره لازمهي دقت و اهتمام آورده و به اجارهي مستأجرين معتبر داده، هر ساله وجه اجارهي آن را از قرار تفصيل في مابين مباشرين و خدام مسجد بر پانصد / سهم تقسيم نمايد متولي و نايب امام، نفري سي سهم؛ واعظ و ناظر و خادمباشي، نفري بيست سهم؛ فراشباشي، دوازده سهم؛ و پنج نفر فراش و سقا و دو نفر چراغچي و سه نفر فانوسچي / نفري ده سهم، مکبر و سه نفر مؤذن، نفري پانزده سهم؛ و دو نفر ابريقدار، نفري چهار سهم؛ و دويست سهم ديگر را به تصرف امام داده که صرف روشنايي مسجد و تعميرات حرويه و اخراجات / متفرقهي دکاکين مزبوره و مسجد از بابت ازالهي برف و اندود بام شود و اگر تغييري در نفري خدام و عزل و نصب مباشرين و زياده و نقصان مقرري ايشان لازم افتد، متولي به اذن و اطلاع امام اهل / قطع و فصل آن را نموده، خود بنفسه دخل و تصرف در آن ننمايد تا در مجاري تغيير و تبديل شرايط تعديل که لازم عدالت مسلمهي امام است بيريب و شکي به عمل آيد. مقرر آنکه مال الاجارهي دو باب اروسي جنبين هذا الباب، داخل پانصد نيست (12)
تيمچهي استاد علي معمار
بناي تيمچهي استاد علي معمار که امروزه به نام پاساژ از آن ياد ميشود در راستهي بازار بينالحرمين حد فاصل چهار راه بينالحرمين و کوچهي پشت مسجد بزازها در شرق مسجد امام به فاصلهي 10 متري ضلع جنوب غربي بناي موزهي کتابخانهي ملک (13) قرار دارد. متأسفانه از ساختمان اوليه و اصلي بنا هيچ اثري بجا نمانده و در طول يک دههي اخير کاملا نابود شده و جاي آن را پاساژ دو طبقهاي گرفته است. نام و موقعيت اين بنا بر روي دو نقشهاي که به فاصله سالهاي 1275 ه ق و 1309 ه ق از دارالخلافهي تهران تهيه شده به طور دقيق ذکر شده (14) در حالي که بر روي نقشهي امروزي بازار تهران نامي از آن نمييابيم.
وقف نامه
لوح مزبور به ابعاد 50 ضرب در 70 سانتيمتر از جنس مرمر و در 6 سطر وقفنامهي کوچکي است که به خط نستعليق عبارات ذيل بر آن نگاشته شده است.
در قسمت بالاي سنگ نام مبارک «يا اباعبدالله» در زمينهاي از نقوش گياهي حک شده و در ادامه چنين آمده است:
بسم الله تعالي هو الواقف علي الضماير و بعد، پوشيده نماند که چون دنيا دار فاني است پس / بر هر عاقلي لازم است که در تدارک سفر باقي باشد لهذا وقف مؤبد نمود خيرالحاج / حاجي استاد علي معمار اين تيمچه را بر اين که دو سهم از تمام منافع و مالالاجارهي آن بعد از جميع / تعميرات لازمه در خود تيمچه صرف ذکر مصايب جناب اباعبدالله (عليهالسلام) بشود / اول محرم تا دوازده روز و يک سهم ديگر حق متولي و ناظر و ورثه به نحوي که در / وقفنامه ذکر شد چنانچه ايشان در اين باب مسامحه نمايند، متدينين آن سکنه آنها را / باين... دارند / اگر چه حکم حاکم شرع باشد در خارج تيمچه هم ذکر مصائب جايز نيست 1229.
پی نوشت:
1- بلاغي، عبدالحج، تاريخ تهران قسمت مرکزي و مضافات، قم، 1350، ص 66؛ دايرةالمعارف بناهاي تاريخي ايران دورهي اسلامي، مساجد تهران، حوزهي هنري سازمان تبليغات اسلامي، 1378، صص 106 - 105.
2- نوربخش، مسعود، تهران به روايت تاريخ، تهران، نشر علم، 1381، ج 1، ص 314.
3- بر اين مدرسه نيز رقباتي وقف است که بخشي از آن در کتاب تاريخ تهران آمده است ر. ک بلاغي، عبدالحجت، تاريخ تهران قسمت مرکزي، قم، 1350 صص 79 - 78؛ سلطانزاده، حسين، تاريخ مدارس ايران از عهد باستان تا تأسيس دارالفنون، تهران، نشر آگاه، 1364، ص 308.
4- مصطفوي، محمدتقي، آثار تاريخي تهران، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1361، ص 87.
5- فتحعلي خان کاشاني ملک الشعرا متخلص به صبا از شاعران بزرگ و معروف زمان فتحعلي شاه قاجار در سال 1238 ه ق فوت کرد. از آثار او ميتوان به خداوند نامه، شاهنشاه نامه، عبرت نامه و گلشن صبا اشاره کرد. مهدي بامداد، شرح حال رجال ايران در قرون 12 و 13 هجري، نشر زوار، 1378، ج 3، ص 73.
6- حسين طباطبايي ملقب به مجتهد الشعرا و متخلص به مجمر از سادات اصفهان که در آغاز جواني به تهران آمد و به ياري نشاط اصفهاني به دربار فتحعلي شاه قاجار راه يافت. وي در غزلسرايي در ميان شاعران دورهي بازگشت مقام ارجمندي دارد. او در سال 1255 ه. ق فوت نمود؛ لغتنامهي دهخدا، ذيل کلمهي «مجمر».
7- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، مرآت البلدان، تهران، دانشگاه تهران، 1368، ج 4، صص 2006 - 2005.
8- ميرزا مهدي ملک الکتاب متخلص به عشرت بزرگ، از شاعران و خوشنويسان عهد قاجار و از رجال مهم زمان فتحعلي شاه است، وي در سال 1182 ه ق متولد شد و در سال 1270 ه ق درگذشت. مهدي بامداد، همان، ج 4، صص 170 - 168؛ اعتماد السلطنه، همان، ص 2005.
9- گنجنامهي فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران، بناهاي مذهبي تهران، ويرايش کامبيز حاجي قاسمي، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي سازمان ميراث فرهنگي کشور، دفتر سوم، 1377 ص 12.
10- اعتماد السلطنه، همان، ص 2006.
11- دکانها و حمام ذکر شده در وقفنامه در خارج سردر شمالي مسجد در ضلع شرقي آن مکاني که امروزه مغازههاي قفلسازي ايجاد شده قرار داشتهاند که متأسفانه در 30 سال گذشته کاملا تخريب و از بين رفته است. حمام مذکور توسط حاج ميرزا آقاسي صدر اعظم ناصرالدين شاه احداث شده بود؛ بلاغي، عبدالحجت، تاريخ تهران قسمت غربي، قم، 1350، ص 86.
12- از آقاي عبدالله قوچاني که در خواندن برخي نکات مبهم وقفنامهي مسجد امام کمک کردند قدرداني ميشود.
13- ساختمان کتابخانه و موزهي ملک متعلق به حاج حسن آقا ملک فرزند حاج محمد کاظم ملک التجار که در سال 1316 املاک فراواني را وقف آستان قدس رضوي کرد. از ديگر موقوفات او ميتوان به ساختمان موزه و کتابخانهي جديدالاحداث ملک واقع در ضلع شرقي ادارهي کل ميراث فرهنگي استان تهران اشاره کرد که بالغ بر 9,000 متر مربع زيربنا دارد. وي در سال 1351 ه ق در صد سالگي درگذشت و در حرم امام رضا (ع) دفن شد. براي اطلاع بيشتر از محمد کاظم ملک التجار ر. ک: مهدي بامداد، شرح حال رجال ايران در قرون 12 و 13 هجري، نشر زوار، 1378، ج 1، صص 145-141.
14- نقشهي اول در سال 1275 ه ق در زمان ناصرالدين شاه قاجار توسط عليقلي ميرزا اعتضاد السلطنه و نظارت فني موسيو کرشيش معلم توپخانهي مدرسهي دارالفنون با همکاري چند نفر از فارغالتحصيلان در مقياس يک هزارم تهيه شده و نقشهي دوم نيز در فاصله سالهاي 1285 تا 1309 ه ق به فرمان ناصرالدين شاه به مدت 9 سال با نظارت عليقلي ميرزا وزير علوم و کفيل مدرسهي دارالفنون و مهندس عبدالغفار نجم الممالک معلم علوم و رياضي و جمعي از معلمان با همکاري 20 دانشآموز در مقياس يک دوهزارم تهيه شده است در اين نقشه، باروي پيرامون شهر 192,000 متر و تعداد خانهها 9,000 باب ذکر شده است. اطلس تهران، گيتاشناسي، 1377، صص 6-5.
