قرآن خطی در کتابخانه‏ مجلس که وقف قرائت امام زمان شده است

علاوه بر آن که موضوع وقف بسیار تازگی دارد، خود این کتاب مبارک نیز دارای سرگذشتی پر نشیب و فراز است که شمه‏ای از آن، به همراه تصویرهایی از این کتاب شریف، در این شماره درج می‏گردد(2).

در اینجا لازم است که مراتب قدردانی خود را از استاد عبدالحسین حایری ریاست محترم کتابخانه‏ی مجلس شورای اسلامی ابراز داریم که ما را از وجود چنین کتاب شریفی مطلع کردند و در تمام مراحل کار یاور و پشتیبان ما بودند.

در سال 1122 هجری قمری، میرزا احمد نیریزی - خوشنویس معروف - کتابت یک جلد کلام الله مجید را با شایستگی تمام به پایان رسانید و این کتاب به مالکیت محمدتقی خان، بیگلربیگی دارالعباده‏ی یزد در آمد.

پس از مدتی - که زمان دقیق آن بر ما معلوم نیست - صاحب کتاب یعنی محمدتقی خان، تصمیم می‏گیرد که آن را وقف «ناحیه‏ی مقدسه مهدویه» گرداند. پس، وقفنامه‏ای تنظیم گردید با این شرط که کتاب بین فرزندان - بزرگتر مقدم بر کوچکتر - دست به دست بگردد تا در زمان ظهور آن حضرت، جهت تلاوت تسلیم ایشان شود.

اما از قرار معلوم، پس از درگذشت واقف، در ایام حکمروایی محمد ولی میرزا، وی این کتاب را از تصرف متولیان شرعی آن خارج کرده و وقفنامه‏اش را محو ساخته و آن را برای خویش منظور داشته است. چندی بعد، بر اثر اهتمام یکی از پسران واقف به نام عبدالرضا، این کتاب بار دیگر به میان خاندان واقف بازمی‏گردد.

وی وقفنامه‏ی اصلی را که از بین رفته بود، با همان شرایط پیشین بازنویسی کرده و خود نیز وقفنامه‏ی موکد دیگری بر آن افزوده است. تاریخ تنظیم این وقفنامه‏ ی دوم، ماه محرم سال 1245 هجری قمری است.

حدود نیم قرن بعد، آقای سید ابوالحسن حایری زاده نماینده‏ی مردم یزد در دوره‏ی چهارم تا ششم مجلس شورای ملی (از 1300 تا 1307 شمسی) این قرآن را در منزل شخصی می‏بیند، در حالی که جلد آن بر اثر بی‏مبالاتی دارندگانش شکسته و پاره‏ای از اوراق آن صدمه دیده بوده است.

پس با اجازه‏ی نگهدارنده‏ی کتاب، جلد آن را تعمیر و اوراق آن را مرمت می‏کند و کتاب را نیز نزد خود نگه می‏دارد و در دوره‏ی نمایندگی خود به تهران می‏آورد.

از آن جا که در آن زمان تعیین بزرگترین فرزند پسر واقف کاری دشوار بوده و به سبب آشوبهای زمانه احتمال از بین رفتن کتاب نیز می‏رفته، وی آن قرآن را نزد کتابخانه‏ی مجلس به امانت می‏سپارد. این واقعه، در صورت سیزدهمین جلسه‏ی هیئت مباشرت مجلس (مورخ 19 تیر ماه 1304 شمسی) به قرار زیر ثبت شده است:

«آقای حایری زاده نماینده‏ی محترم یزد و عضو (هیئت) مباشرت، یک جلد کلام الله مجید خطی (قطع رحلی)، خط مرحوم میرزا احمد نیریزی مورخ 1122 هجری قمری دارای دو ورق مذهبی مقدمه و سیصد و نود و سه (393) ورق مرتب و در آغاز هر ورق نمره زده شده است که جمعا 395 ورق (32 در 21 سانتی‏متر، هر صفحه 12 سطر) می‏باشد.

با سر لوحه مذهبی و جلد سوخته ماشی تیره رنگ حاشیه مذهب طلایی که در مقدمه‏ی آن شرح وقف از طریق واقف نوشته شده است؛ و چون جایی امن‏تر از کتابخانه‏ی مجلس سراغ ندارند، کلام الله مجید مزبوره را تا زمان ظهور حضرت حجة بن الحسن صلوات الله علیه، به رسم امانت در کتابخانه‏ی مجلس سپردند و مطابقا رسید خدمتشان داده شده است».

در همان ایام، آقای نقیب زاده به وکالت عده‏ای از مردم یزد، شرحی در باب این نسخه کلام الله مجید برای ریاست مجلس شورای ملی می‏فرستد و خواهان تعقیب حایری زاده می‏شود. به همراه این نامه، نامه‏ی دیگری با چند مهر و امضا به مجلس می‏رسد که در آن ادعا شده بود حایری زاده قرآن را با تغییر جلد آن به کتابخانه‏ی مجلس داده است (3)

سر و صداها بدانجا می‏رسد که آیة الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حایری - رحمة الله علیه - از شهر قم نامه‏ای به حایری زاده می‏نویسند و از او می‏خواهند که قرآن را از مجلس گرفته و به قم بفرستد.

باری، موضوع این کتاب در جلسه هیئت رئیسه مجلس به ریاست سید محمد تدین (دوم آبان ماه 1305 شمسی) مطرح می‏شود و حایری زاده نیز در آن حضور می‏یابد و در برابر اعضای هیئت رییسه امر و سوابق آن را به عرض می‏رساند. حاضران پس از شنیدن گفته‏های وی و مشاهده‏ی کتاب، نتیجه‏ی مشاهدات و دقت نظرهای خود را چنین بیان می‏کنند که:

اولا، «جلد فعلی کلام الله مجید، ساخت قدیم و در نهایت نفاست است و تهیه مثل آن در این ایام ممکن نیست و معلوم است که گوشه‏های آن، موافق اظهارات آقای حایری زاده، شکسته بوده و تعمیر شده، و صحاف هم به خوبی از عهده اصلاح آن برآمده است»

در ثانی، با توجه به این که اولاد مرحوم واقف در یزد و خراسان و کرمان و اصفهان و تهران و سایر بلاد به حدی زیاده بوده که تعیین اکبر ذکور آن‏ها صعوبت داشته، توافق می‏شود که «برای حفظ و بقای کلام الله فوق، محلی مناسب‏تر از کتابخانه‏ی مجلس نیست،

زیرا که موجبات حفظ و نگاهداری آن را کاملا فراهم نموده، صندوقچه‏ی آهن و پیشبینی‏های لازم را برای جلوگیری از حریق و حوادث دیگر به جهت آن تهیه شده است.»

جوابی نیز برای آقای نقیب زاده می‏نویسند و غایله می‏خوابد. و اما، متن دو وقفنامه‏ی کتاب به قرار زیر است:
 

متن وقفنامه ‏ی اول

بسم الله الرحمن الرحیم
1. فاتحه‏ی هر کتاب مستطاب و اساس هر خطاب مقرون به صواب، حمد کریمی است وهاب - عز شانه و جل برهانه - که فرقان
2. حمیدش خط نسخ برزبر اولین کشیده و قدرت کامله‏اش ندای معجز ادای «قل لئن اجتمعت الانس

3. و الجن علی ان یأتوا بمثل هذا القرآن، لا یأتون بمثله ولو کان بعضهم لبعض ظهیرا».
4. به گوش اهل هوش رسانیده؛ منزل کتابی است هدایت ایاب اعجاز مآب که از خجلت لوامع آن، زبور پر نور بیضای جهان

5. آرای در لیالی دیجور، چون ید بیضای موسوی در ایام فرعون کفور، در جیب اختفا؛ و از مهابت بلند آیتش
6. که «ولو ان قرآنا سیرت به الجبال او قطعت به الارض او کلم به الموتی» نیرنگ زمانه‏ی

7. گوناگون و حبال احتیال روزگار بوقلمون چون حبال و عصی سحره‏ی ذوفنون، مصداق «ولا یفلح الساحر حیث اتی»
8. مرسل رسولی بلسان عربی مبین که فتح ابواب از اعشار معشار معجزات باهرات آن سید بشر و قصص انبیاء ماضیه در هر حالی

9. از حالات آن خواجه‏ی کاینات، منطوی و مضم؛ مطلع الانواری که چون به انگشت مبارک اشاره فرمود، ماه ضیا اکتناه
10. از پی تقبیل انامل فیض شواملش لب گشود، و شاهد هدایت معاهد «اقترب الساعة و انشق القمر» از

11. حجاب آغوش قدس به نوش وحی جلوه نمود؛ قبلة الاحراری که چون از بطحاء موصوف و علا هجرت گزید خانه‏ی قدس
12. آشیانه‏ی «اول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا و هدی للعالمین» در

13. حرمان مقدمش سیاه پوشیده؛ محمد سید الکونین و الثقلین و الفریقین من عرب و من عجم صلوات الله
14. و سلامه علیه ابدا الابید و علی آله الابرار الاطهار، افضل ما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم، انک حمید مجید.

15. و بعد مقصود از تحریر این کلمات خیریت شهود و تسطیر این کلام صلاحیت آمود، آن که هدایات
16. جلیله و توفیقات جمیله شامل حال فرخنده فال عالی جاه معلی جایگاه و عظمت حشمت و اقبال دستگاه و ابهت جلالت

17. و بسالت انتباه شوکت و مناعت و نصفت اکتناه ایالت و معدلت و مروت پناه، منبع الجود و الاحسانی
18. که از آن نام حاتم از مصحف کرم و کان (4) (؟) آیت کریمه در شأن اوست نازل، خان عظیم القدر و الشأنی که اگر احدی

19. نیرنگ مخالفت او را در دل بی‏رنگ نقش سجل بندد، (به) رشته‏ی نفس زنجیر دار آن نابکار را در گلو افتد و هر گاه
20. کسی از فرمان واجب الاذعانش اغماض نماید، به مژگان آن شقاوت توأمان بر مردمک دیده آن ثمره (؟) روان را خنجر کینی

21. گشاید و چنانچه نقض امر مطاعش در خاطر عکس صورت بندد، در حصار آیینه استوار الی الابد الابد
22. محبوس ماند و طریق استخلاص از آن به هیچ وجه نداند؛ (شعر:) سبقت السابقین فما تجازی و جاوزت العلی فلا تعالی / أقلت

23. ملک طرفی فی سماء وان طلعت کواکبهن خصالا؛ (بیت) حروف قدر تو را صورت فلک صفری است که
24. عکس قاعده ما بین فتاده از ارقام؛ العظیم العطمطم الناسل من (؟) الجواد السخی الباذل المعظم المفخم الجلاجل، اعنی

25. وکلاء اجلاء ذوی العزو الاعتلاء امیر الامراء العظام مخدوم الخوانین الکرام محمدتقی خان
26. بیگلربیگی بر وساده‏ی عظمت متکی دار العباده‏ی یزد - دام اقباله العالی - گردیده؛ وقف صحیح شرعی و

27. حبس مخلد مؤبد دینی نمود این قرآن مجید و فرقان حمید را - دام عزه و شرفه - بر ناحیه‏ی مقدسه‏ی مهدویه علیه آلاف
28. صلوات و تسلیمات و تحیه، مشروط بر آن که وکلاء واقف را عمر شریف (بر) قرار و حیات مستعار پایدار - بلغه الله

29. الی منتهی الاعمار - باشد، خود تلاوت و قرائت نموده ثواب آن را به ناحیه‏ی مقدسه اهداء و اتخاف فرمایند و بعد از
30. وکلاء واقف موفق، اولاد امجاد ذکور به تلاوت آن اشغال نموده ثواب آن را به کیفیت متقدمه اهدا نمایند، اکبر مقدم

31. بر اصغر در هر مرتبه از مراتب در اوان ظهور و افتتاح نور که قائم آل محمد علیه صلوات الله الملک المحمود الاحمد
32. خروج فرمایند، به فرموده‏ی حقیقت امود مبارک عمل نمایند و تولیت آن را مفوض فرموده، وکلاء واقف - اوفقه الله تعالی علی

33. المواقف مادام الحیوة - به نفس نفیس خود و بعد از رد زندگانی و وصول بحیات جاودانی، به اکبر اولاد ذکور و هکذا
34. علی النهج المذکور در هر مرتبه الی ان یملأ الله الارض عدلا و قسطا بعد ما ملئت ظلما و جورا، که

35. اختیار در تفویض و تولیت تلاوت و غیرهما با برگزیده‏ی حضرت آفریدگار - علیه الصلوة و السلام است؛ و اگر چنانچه در طبقه‏ای از
36. طبقات، قبل از ظهور خلیفة الله - علیه التحیة و الثناء - وکلاء واقف معظم الیه را - معاذ الله - عقبی نباشد و نسلی نماند،

37. قیام به تولیت و قرائت آن مفوض است به عالم ربانی و متشرع صمدانی که در آن وقف ساکن بلده باشد و عند
38. التعدد و التشاح، به قرعه‏ی شرعیه تمیز خواهد یافت که چون ایشان نایب عام امام - عجل الله فرجه - می‏باشند

39. در خصوص امر مزبور نیز - به ضابطه - نیابت معمول دارند؛ و صیغه‏ی وقفیت بالعربیه و الفارسیه جریان یافت و واقف
40. قرآن مزبور را از ملکیت اخراج و به عنوان تولیت متوجه قرائت هستند، وقفا لازما جازما صحیحا شرعیا؛ خرنده و

41. فروشنده و طبع کننده و تغییر دهنده‏ی حرفی از وقفیت مزبوره، ملعون ازل و ابد و در حجیم الیم مخلد باد،
42. بمحمد و آله الاطهار الامجاد!
 

متن وقفنامه ‏ی دوم

هو الواقف علی الضمایر
1. بسم الله الرحمن الرحیم. اما بعد حمد الله الواقف علی السرایر
2. والصلوة و السلام علی محمد و آله سادات الاوایل و الاواخر، پس مخفی نماناد 3. که این مجلد کلام الله مجید را - عز قائله - بندگان جنت مکان غفرت نشان

4. خان سعید مغفور علیین آشیان، والد ما جد بزرگوار عدیم الاقرانم
5. محمدتقی خان - افاض الله علی روحه شآبیب الغفران - وقف صحیح شرعی

6. مؤبد و حبس صریح ملی مخلد فرموده بودند به شرایط مقرره معلومه‏ی
7. مکتوب بر ظهر آن، و نواب محمد ولی میرزا (در) ایام حکمروایی این ولا از تصرف

8. متولیان شرعی آن سلسله انتزاع، و وقف نامه‏ی آن را محو ساخته به خاصه
9. خود تصرف نمود؛ در این وقف که آفتاب رأی همایون پادشاه شریعت پرور

10. بر حقیقت احوال پرتو اطلاع افکند، به اظهار شمول مراحم و عواطف
11. و خاطر مهر انتماء، آن را به جهت این نیازمند درگاه خدا، ابن المرحوم المعظم

12. عبدالرضا مصحوب سرکار فضایل و فواضل آثار حقایق و دقایق‏
13. شعار شرابع و معالم دثار، علامی فهامی مجتهد الزمانی حاجی رجب علی

14. سلمه الله تعالی - انفاذ فرمودند؛ بناء علیه، این نیازمند هم
15. مجددا آن را به شرایط مقرره‏ی معلومه سر کار جنات مدار واقف

16. معظم بعینها وقف مؤبد صحیح شرعی و حبس مخلد صریح ملی
17. نمودم و جمیع شرایط مقرره را در وقف ثانوی آن مراعات

18. کردم، وقفا مطابقا لما وقف الواقف المعظم و حبسا
19. موافقا له حاویا لشرایطه من امتناع الاشتراء و البیع و الرهن و الهبة؛

20. و جرت الصیغة الشرعیه بالعربیه و الفارسیه؛ فمن بدله بعد
21. ما سمعه، فانما اثمه علی الذین یبدلونه؛ و حرر فی شهر محرم الحرام سنة 1245.

با تشکر از استاد عبدالحسین حائری
 

پی نوشت:

1- میرزا احمد بن شمس الدین محمد نیریزی از نسخ نویسان معروف قرن دوازدهم هجری است که خوشنویسی را نزد محمدصادق ارجستانی و محمدابراهیم قمی آموخته و از حدود سال 1100 ه. ق در اصفهان مقیم شده است.

وی عمر خویش را به تحریر قرآن و ادعیه و صحایف به سر برده و 99 مجلد قرآن کریم و 77 صحیفه و تعداد زیادی ادعیه و مرقعات از آثار قلمی او دیده شده است.

تاریخ نگارش این آثار بین 1094 تا 1177 ه. ق است. گویند هر چه از «مبالغ خطیر حق الکتابه» به دست می‏آورد، به اندکی قناعت می‏کرد و بقیه را انفاق فقرا می‏ساخت. (ر. ک: احوال و آثار خوشنویسان، مهدی بیانی، جلد چهارم، ص 1041 - 1029).

2- این مختصر، به کمک نسخه‏ی ناقص و منحصر به فرد «صورت جلسه‏های هیئت رئیسه مجلس شورای ملی» (دوره‏ی ششم) که در کتابخانه‏ی مجلس نگهداری می‏شود با استفاده از محتوای وقفنامه‏های اول و دوم کتاب فراهم آمده است.

3- هر دوی این نامه‏ها در کتابخانه‏ی مجلس موجود است.

4- عبارت وقفنامه در اینجا و چند سطر بعد کمی مغشوش است و اصلاح آن ممکن نیست.
 

منبع:
میراث جاویدان