نویسنده: ندا خوشقانی (1)
واکاوی و معادل‌یابی تعدادی از واژگان قرآن کریم، جمعی از پژوهشگران جهاد دانشگاهی دانکشده الهیات دانشگاه تهران، با ارشادات دکتر آذرتاش آذرنوش، چاپ اول، تهران، جهاد دانشگاهی، 1390.
كتاب واكاوی و معادل‌یابی تعدادی از واژگان قرآن كریم پژوهشی است در باب معناشناسی و معادل‌یابی واژگان قرآن كریم، همراه با بررسی و نقد ترجمه‌های فارسی از آن، كه به پیشنهاد و اجرای جهاد دانشگاهی دانشكده الهیات دانشگاه تهران و همكاری مركز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی به چاپ رسیده است. این كتاب كه راهنمایی گروه پژوهشگران آن را دكتر آذرتاش آذرنوش بر عهده داشته است در واقع تلاشی است تا با بررسی دقیق و روشمند منابع لغوی كهن، پژوهش‌های معاصر و منابع زبان شناختی به بررسی ترجمه‌ها و معادل‌های 43 واژه‌ی قرآنی كه توسط مترجمان از متقدم‌ترین آنها تاكنون انجام شده است بپردازد و معادل‌های دقیق‌تری ارائه كند.
واژه‌هایی كه در این اثر به جهت معناشناسی و معادل‌یابی انتخاب شده است غالباً آن دسته واژه‌هایی بوده‌اند كه در ترجمه‌های فارسی قرآن معادل‌های بسیار مختلف و اشتباه از آنها ارائه شده است. متأسفانه از یك سو، عدم معادل‌یابی دقیق برای تمامی واژگان به زبان فارسی و از سوی دیگر، بروز اشتباه در برخی از ترجمه‌ها و تكرار آن در سایر ترجمه‌ها، امكان دستیابی به درك و دریافتی صحیح و دقیق از واژگان قرآن كریم را با مشكلاتی همراه كرده است. خوشبختانه در این اثر در معادل‌یابی واژگان به شایستگی به منابع متقدم و متأخر توجه شده است. اعم از اشعار و متون پیش از اسلام، قوامیس (از قدیمی‌ترین آنها از العین تا برخی دیگر از فرهنگ‌های متأخر)، پژوهش‌های تاریخی، زبان شناسی، تفاسیر، ترجمه‌ها و...
از این رو اثر مذكور اهمیتی دوچندان در ارائه‌ی شیوه‌ای روشمند در پژوهش‌های مربوط به مفردات قرآن و معناشناسی آنها داشته و نیز منبع شناسی غنی و نحوه‌ی استفاده از منابع را به نحو شایسته‌ای به مخاطب خود عرضه می‌دارد.
سیر تدوین و تنظیم مقالات درباره‌ی هریك از واژه‌ها بدین شرح است كه ابتدا محدوده‌ی استعمال هر واژه در قرآن كریم، استخراج شده؛ آن گاه هر واژه، در فرهنگ‌های لغت سامی و نیز بهترین قاموس‌های عربی- از صدر اسلام تاكنون بررسی می‌شود؛ به علاوه از دایرة‌المعارف‌های تخصصی نیز كه گاه پژوهش‌های نسبتاً مفیدی در آنها در باب معناشناسی به انجام رسیده است استفاده می‌گردد.
بررسی ترجمه‌های پارسی موجود، خواه از آنِ متقدمان باشد خواه از آنِ متأخران، یكی دیگر از مراحل این پژوهش است، در این مرحله تعدادی از مهم‌ترین ترجمه‌های كهن و معاصر ارزیابی می‌شود تا معلوم شود دانشمندان پارسی زبان در زمان‌های مختلف، چه برداشتی از معانی الفاظ قرآنی داشته‌اند. غالباً چنین اتفاق می‌افتد كه می‌بینیم ترجمه‌ها چه كهن و چه معاصر آن چنان كه شایسته است، معنای لفظ قرآنی را نمی‌رسانند؛ یا اینكه اصولاً صاحبان آثار از ترجمه خودداری كرده و كلمه‌ی عربی قرآنی را در ترجمه خود نهاده‌اند.
یكی دیگر از مراحل این پژوهش استخراج و ریشه‌یابی واژه‌های موردنظر است كه از رهگذر مقایسه با واژه‌های مناظر در زبان‌های خواهر (عبری، آرامی، سریانی، حبشی و...) صورت می‌گیرد.
در گام بعدی، یعنی آن گاه كه تمامی اطلاعات (قرآنی، قاموسی، معناشناسی و تحول معنایی، پژوهشی معاصر و دایرةالمعارفی) فراهم آمد، محقق می‌كوشد تا به كمك یافته‌های خود معانی دقیق‌تری عرضه كند. بدیهی است كه در این هنگام باید هر واژه‌ی قرآنی را در بافت تاریخی- اجتماعی خود قرار داد و به كمك اطلاعات تاریخی، استنباط‌های جامعه شناختی، برداشت‌های زبان شناختی-ریشه شناختی، حوزه‌ی معنایی واژه را به بهترین وجه تعیین كرد. نتیجه‌ای كه از این پژوهش حاصل می‌آید، آن است كه محقق، معنی یا معانی هر واژه‌ی قرآنی را، آن چنان كه در زمان وحی بوده، بهتر می‌فهمد و آن گاه می‌تواند كجروی احتمالی مفسران و مترجمان را اصلاح كند.
در پایان، محقق در این مرحله- چون خود به معانی دقیق‌تری دست یافته است- به نقد ترجمه‌های كهن و جدید می‌پردازد تا به یكی از دو نتیجه‌ی زیر برسد:
الف) معادل‌های فارسی با آنكه از دقت كافی برخوردار نیستند، از معنای اصلی قرآنی هم چندان دور نیستند. پژوهشگر، مفاهیم تازه‌ای كه كشف كرده بر ترجمه‌های پیشین می‌افزاید.
ب) گاه نیز می‌توان واژه‌ی تازه‌ای به عنوان معادل قرآنی پیشنهاد كرد كه تاكنون در ترجمه‌ها نیز به كار نرفته است؛ پیداست كه رسیدن به چنین نتیجه‌ای كاری بس گرانقدر است.
واژگانی كه در این اثر پژوهشی بررسی شده‌اند، عبارتند از: آیه، ابابیل، ابلیس، اجر، اغوا، بور، تاب، تجلی، تذكیة، جاهلیة، جناح، حكمة، حنیف، خاتم، خطأ، دین، ربانی، ربیون، رُجز، رحیق، رقیم، سبح، سجد، سفرة، سكینة، سیما و مسوّم، شید، صبغة، صلو، صوم، صومعة، ضیاء و نور، عُرُب، فجور، فردوس، فرقان، فسق، كفر، ماعون، محراب، مسجد.
گروه پژوهشگران این اثر متشكل از دوازده نفر تحت ارشادات دكتر آذرتاش آذرنوش و با مسئولیت خانم مریم قاسم احمد این طرح را به انجام رسانیده‌اند. دكتر آذرتاش آذرنوش، ندا خوشقانی، محمود مكوند، مریم قاسم احمد، دكتر ابوالفضل خوش منش، طاهره بهشتی، فاطمه دسترنج، فرزانه روحانی مشهدی، فاطمه زهرا عزتی، صدیقه غفوری، سكینه سادات موسوی، عطاء الله محجوب هریك به بررسی دسته‌ای از واژگان قرآنی پرداخته‌اند.
گفتنی است طرح اولیه این كتاب به صورت طرح پژوهشی نقد و بررسی 50 واژه از قرآن كریم در زمان تصدی دكتر محمدعلی خواجه پیری به عنوان مسئول مركز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی ارشاد اسلامی و با حمایت آن مجموعه در سال 1388 به انجام رسید و پس از بازنگری مجدد مقالات در نهایت تعداد 43 واژه مورد بررسی مجدد و ویرایش پایانی قرار گرفت و به صورت كتاب حاضر آماده‌ی چاپ گردید. هم اكنون فاز دوم این مجموعه در حال اجرا است و امید است به زودی به انجام رسد و منتشر شود.
كتاب واكاوی و معادل‌یابی تعدادی از واژگان قرآن كریم پژوهشی است در باب معناشناسی و معادل‌یابی واژگان قرآن كریم، همراه با بررسی و نقد ترجمه‌های فارسی از آن، كه به پیشنهاد و اجرای جهاد دانشگاهی دانشكده الهیات دانشگاه تهران و همكاری مركز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی به چاپ رسیده است. این كتاب كه راهنمایی گروه پژوهشگران آن را دكتر آذرتاش آذرنوش بر عهده داشته است در واقع تلاشی است تا با بررسی دقیق و روشمند منابع لغوی كهن، پژوهش‌های معاصر و منابع زبان شناختی به بررسی ترجمه‌ها و معادل‌های 43 واژه‌ی قرآنی كه توسط مترجمان از متقدم‌ترین آنها تاكنون انجام شده است بپردازد و معادل‌های دقیق‌تری ارائه كند.
واژه‌هایی كه در این اثر به جهت معناشناسی و معادل‌یابی انتخاب شده است غالباً آن دسته واژه‌هایی بوده‌اند كه در ترجمه‌های فارسی قرآن معادل‌های بسیار مختلف و اشتباه از آنها ارائه شده است. متأسفانه از یك سو، عدم معادل‌یابی دقیق برای تمامی واژگان به زبان فارسی و از سوی دیگر، بروز اشتباه در برخی از ترجمه‌ها و تكرار آن در سایر ترجمه‌ها، امكان دستیابی به درك و دریافتی صحیح و دقیق از واژگان قرآن كریم را با مشكلاتی همراه كرده است. خوشبختانه در این اثر در معادل‌یابی واژگان به شایستگی به منابع متقدم و متأخر توجه شده است. اعم از اشعار و متون پیش از اسلام، قوامیس (از قدیمی‌ترین آنها از العین تا برخی دیگر از فرهنگ‌های متأخر)، پژوهش‌های تاریخی، زبان شناسی، تفاسیر، ترجمه‌ها و...
از این رو اثر مذكور اهمیتی دوچندان در ارائه‌ی شیوه‌ای روشمند در پژوهش‌های مربوط به مفردات قرآن و معناشناسی آنها داشته و نیز منبع شناسی غنی و نحوه‌ی استفاده از منابع را به نحو شایسته‌ای به مخاطب خود عرضه می‌دارد.
سیر تدوین و تنظیم مقالات درباره‌ی هریك از واژه‌ها بدین شرح است كه ابتدا محدوده‌ی استعمال هر واژه در قرآن كریم، استخراج شده؛ آن گاه هر واژه، در فرهنگ‌های لغت سامی و نیز بهترین قاموس‌های عربی- از صدر اسلام تاكنون بررسی می‌شود؛ به علاوه از دایرة‌المعارف‌های تخصصی نیز كه گاه پژوهش‌های نسبتاً مفیدی در آنها در باب معناشناسی به انجام رسیده است استفاده می‌گردد.
بررسی ترجمه‌های پارسی موجود، خواه از آنِ متقدمان باشد خواه از آنِ متأخران، یكی دیگر از مراحل این پژوهش است، در این مرحله تعدادی از مهم‌ترین ترجمه‌های كهن و معاصر ارزیابی می‌شود تا معلوم شود دانشمندان پارسی زبان در زمان‌های مختلف، چه برداشتی از معانی الفاظ قرآنی داشته‌اند. غالباً چنین اتفاق می‌افتد كه می‌بینیم ترجمه‌ها چه كهن و چه معاصر آن چنان كه شایسته است، معنای لفظ قرآنی را نمی‌رسانند؛ یا اینكه اصولاً صاحبان آثار از ترجمه خودداری كرده و كلمه‌ی عربی قرآنی را در ترجمه خود نهاده‌اند.
یكی دیگر از مراحل این پژوهش استخراج و ریشه‌یابی واژه‌های موردنظر است كه از رهگذر مقایسه با واژه‌های مناظر در زبان‌های خواهر (عبری، آرامی، سریانی، حبشی و...) صورت می‌گیرد.
در گام بعدی، یعنی آن گاه كه تمامی اطلاعات (قرآنی، قاموسی، معناشناسی و تحول معنایی، پژوهشی معاصر و دایرةالمعارفی) فراهم آمد، محقق می‌كوشد تا به كمك یافته‌های خود معانی دقیق‌تری عرضه كند. بدیهی است كه در این هنگام باید هر واژه‌ی قرآنی را در بافت تاریخی- اجتماعی خود قرار داد و به كمك اطلاعات تاریخی، استنباط‌های جامعه شناختی، برداشت‌های زبان شناختی-ریشه شناختی، حوزه‌ی معنایی واژه را به بهترین وجه تعیین كرد. نتیجه‌ای كه از این پژوهش حاصل می‌آید، آن است كه محقق، معنی یا معانی هر واژه‌ی قرآنی را، آن چنان كه در زمان وحی بوده، بهتر می‌فهمد و آن گاه می‌تواند كجروی احتمالی مفسران و مترجمان را اصلاح كند.
در پایان، محقق در این مرحله- چون خود به معانی دقیق‌تری دست یافته است- به نقد ترجمه‌های كهن و جدید می‌پردازد تا به یكی از دو نتیجه‌ی زیر برسد:
الف) معادل‌های فارسی با آنكه از دقت كافی برخوردار نیستند، از معنای اصلی قرآنی هم چندان دور نیستند. پژوهشگر، مفاهیم تازه‌ای كه كشف كرده بر ترجمه‌های پیشین می‌افزاید.
ب) گاه نیز می‌توان واژه‌ی تازه‌ای به عنوان معادل قرآنی پیشنهاد كرد كه تاكنون در ترجمه‌ها نیز به كار نرفته است؛ پیداست كه رسیدن به چنین نتیجه‌ای كاری بس گرانقدر است.
واژگانی كه در این اثر پژوهشی بررسی شده‌اند، عبارتند از: آیه، ابابیل، ابلیس، اجر، اغوا، بور، تاب، تجلی، تذكیة، جاهلیة، جناح، حكمة، حنیف، خاتم، خطأ، دین، ربانی، ربیون، رُجز، رحیق، رقیم، سبح، سجد، سفرة، سكینة، سیما و مسوّم، شید، صبغة، صلو، صوم، صومعة، ضیاء و نور، عُرُب، فجور، فردوس، فرقان، فسق، كفر، ماعون، محراب، مسجد.
گروه پژوهشگران این اثر متشكل از دوازده نفر تحت ارشادات دكتر آذرتاش آذرنوش و با مسئولیت خانم مریم قاسم احمد این طرح را به انجام رسانیده‌اند. دكتر آذرتاش آذرنوش، ندا خوشقانی، محمود مكوند، مریم قاسم احمد، دكتر ابوالفضل خوش منش، طاهره بهشتی، فاطمه دسترنج، فرزانه روحانی مشهدی، فاطمه زهرا عزتی، صدیقه غفوری، سكینه سادات موسوی، عطاء الله محجوب هریك به بررسی دسته‌ای از واژگان قرآنی پرداخته‌اند.
گفتنی است طرح اولیه این كتاب به صورت طرح پژوهشی نقد و بررسی 50 واژه از قرآن كریم در زمان تصدی دكتر محمدعلی خواجه پیری به عنوان مسئول مركز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی ارشاد اسلامی و با حمایت آن مجموعه در سال 1388 به انجام رسید و پس از بازنگری مجدد مقالات در نهایت تعداد 43 واژه مورد بررسی مجدد و ویرایش پایانی قرار گرفت و به صورت كتاب حاضر آماده‌ی چاپ گردید. هم اكنون فاز دوم این مجموعه در حال اجرا است و امید است به زودی به انجام رسد و منتشر شود.
پی‌نوشت‌ها:
1- پژوهشگر، كارشناسی ارشد ادیان، دانشكده الهیات دانشگاه تهران
/ج
