امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن(2)

سوره اعراف، آیه 165

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«فلما نسوا ما ذكّروا به انجینا الذین ینهون عن السوء و أخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس بما كانوا یفسقون»
امّا هنگامی كه تذكراتی را كه به آنها داده شده بود فراموش كردند، (لحظه عذاب فرا رسید و) نهی كنندگان از بدی را رهایی بخشیدیم، و كسانی را كه ستم كردند، به خاطر نافرمانیشان به عذاب شدیدی گرفتار ساختیم.
1- ناظر به یكی از شرائط وجوب امر به معروف و نهی از منكر می‌باشد. (احتمال تأثیر) (مجمع البیان)
2- ناظر به نهی ا زمنكر زبانی است. (مجمع البیان)
3- معذور بودن در پیشگاه خداوند را از جمله تأثیرات امر و نهی به حساب آورده‌اند.
4- بعضی مواقع امر به معروف و نهی از منكر واجب می‌شود در صورتی كه حكمی از احكام خداوند به دست فراموشی سپرده شود اگر چه تأثیرات دیگری نداشته باشد. (جامع البیان)
5- نجات از عذاب پروردگار پاداش آمرین به معروف و ناهین از منكر می‌باشد. (تفسیر اختصاصی عیاشی)

اعراف198

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و إن تدعوهم إلی الهدی لا یسمعوا و توئهم ینظرون إلیك و هم لا یبصرون»
و اگر آنها را به هدایت فرا خوانید، سخنانتان را نمی‌شنوند؛ و آنها را می‌بینی به تو نگاه می‌كنند، امّا در حقیقت نمی‌بینند.

اعراف199

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«خذ العفو و أمر بالعرف و أعرض عن الجهلین»
(به هر حال) با آنها مدارا كن و عذرشان را بپذیر، و به نیكیها دعوت نما، و از جاهلان روی بگردان (و با آنان ستیز مكن)
1- اشاره به یكی از مراتب امر به معروف و نهی از منكر دارد (روی برگرداندن از مراتب قلبی ) (مجمع البیان)
2- احتمال تأثیر، شرط وجوب امر به معروف و نهی از منكر می‌باشد. (مجمع البیان)
3- در امر و نهی نباید مفسده و ضرری برای آمر و ناهی وجود داشته باشد. (مجمع البیان)
4- آمر به معروف باید خود عامل به آن چیزی كه دیگران را به آن امر و نهی می‌كند باشد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
5- امر باید به صورت سنتی و عرفی و سیره‌های جاری در جامعه باشد كه عقلای جامعه آنرا می‌شناسند؛ به خلاف آن اعمال نادر و غیر مرسوم كه عقل اجتماعی آنرا انكار می‌كند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
6- آمر به معروف باید به تمام معروفها و نیكیها امر كند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
7- امر كردن باید به نحو معروف باشد نه به نحو و روش ناپسند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
8- در این آیه به سه تا از وظایف پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) تصریح می‌كند كه گویای وظایف آمران و ناهیان هم می‌باشد. چون پیامبر (صلی الله علیه وآله) خود آمر و ناهی بود. (جامع البیان)
9- «خذ العفو» را باید بهترین طریقه برای به نتیجه رساندن امر به معروف و نهی از منكر برگزیده تا مثمر ثمر باشد. (جامع البیان)
10- «و امر بالعرف»، تنها با شناخت معروفها و منكرها می‌توان مردم را به معروف و منكر امر كرد. (جامع البیان)
11- «و اعرض عن الجاهلین» این قسمت از آیه هم به سختیها و مشكلات در راه امر به معروف و نهی از منكر اشاره دارد و هم به مرتبه‌ای از مراتب امر به معروف و نهی از منكر (رتبه قلبی)
12- احتمال ضرر بر آمر وناهی در انجام امر به معروف و نهی از منكر مانع از انجام این فریضه نمی‌شود.(جامع البیان)
1- همواره باید راه میانه و اعتدال را در پیش گرفت.
2- تكلیف باید به اندازه طاقت افراد باشد نه بیشتر از آن (در صورتی كه عفو را به معنای حدّ وسط بگیریم)
3- خوب بودن تنها كفایت نمی‌كند، بلكه باید امر به خوبی نیز (در جامعه) نمود
4- تنها منكرات را انجام ندادن پذیرفته نیست بلكه باید نهی از منکر نیز نمود.
5- مخاطب آیه تنها پیامبر (صلی الله علیه وآله) نیست بلكه تمام مسلمانان و مصلحان جامعه مورد خطاب آیه می‌باشد.
6- هم باید امر به معروف كرد و هم شیوه‌ی امر به معروف باید پسندیده معروف و نیكو باشد.
7- واژه «جاهل» در برابر «عاقل» است و جاهل در فرهنگ قرآنی یعنی نابخردان نه بی‌سوادان...
8- در شیوه‌ی عفو و اعراض و گذشت (در باب امر به معروف و نهی از منكر) باید محكم و استوار بود.
9- امر به معروف در جامعه نباید متروك شود و معروف، عرف و عارفه هر سه به معنای هر صفت نیكوئی است كه عقل انسان آنرا در می‌یابد.
الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی

انفال 24

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یایها الذین ءامنوا استجیبوا لله و للرُّسول إذا دعاكم لما یحییكم و اعلموا أن الله یحول بین المرء و قلبه و أنّه إلیه تحشرون»
ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت كنید هنگامی كه شما را به سوی چیزی می‌خواند كه شما را حیات می‌بخشد. و بدانید خداوند میان انسان و قلب او حایل می‌شود. و (همه شما در قیامت) نزد او گردآوری می‌شوید.

توبه 67

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«المنفقون و المنفقت بعضهم من بعض یأمرون بالمنكر و ینهون عن المعروف و یقبضون أیدیهم نسوا الله فنسیهم إنّ المنفقین هم الفسقون »
مردان منافق و زنان منافق، همه از یك گروهند آنها امر به منكر و نهی از معروف می‌كنند؛ و دستهایشان را (از انفاق) می‌بندند؛ خدا را فراموش كردند، و خدا (نیز) آنها را فراموش كرد (و رحمتش را از آنها قطع نمود) به یقین، منافقان همان فاسقانند.
1- امر به منكر و نهی از معروف جزء اوصاف منافقین به حساب می‌آید. (جامع البیان فی تفسیر القرآن)
2- با شناخت معروف و منكر می‌توان راههای مناسب امر و نهی كردن را برگزید. (جامع البیان)
3- بر آمران و ناهیان لازم است كه معروفها و منكرها را خوب بشناسند تا بر اثر جهالت امر به منكر و نهی از معروف نكنند. (مجمع البیان)
4- امر به منكر كردن و نهی از معروف كردن سبب دوری از رحمت خدا می‌شود. (ترجمه تفسیر المیزان)
5- امر و نهی نكردن نوعی اعراض از یاد خداست. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
6- امر به معروف و نهی از منكر ذكر خداست. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
7- امر به منكر نشانه‌ی فسق و خروج از اعتدال است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)

توبه 71

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و المؤمنون و المؤمنت بعضهم أولیآء بعض یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و یقیمون الصّلوه و یؤتون الزّكوه و یطیعون الله و رسوله أولئك سیرحمهم الله إن الله عزیز حكیم»
مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یكدیگرند، امر به معروف و نهی از منكر می‌كنند، نماز را بر پا می‌دارند؛ و زكات را می‌پردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت می‌كنند؛ به زودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار می‌دهد؛ خداوند توانا و حكیم است.
1- امر به معروف و نهی از منكر جزء مقدمات و شرایط ایمان می‌باشد. (جامع البیان)
2- مقدم شدن امر به معروف و نهی از منكر دلیل بر اهمیت این فریضه می‌باشد. (جامع البیان)
3- علت تقدم امر به معروف و نهی از منكر شاید به این خاطر باشد كه بر پایی نماز، پرداخت زكات و اطاعت خداوند و رسول (صلی الله علیه و آله) با عملی شدن این دو فریضه تحقق می‌یابد. (جامع البیان)
4- زحمت آمران و ناهیان بی‌پاداش نخواهد بود و رحمت خداوند پاداش این زحمات می‌باشد. (جامع البیان، ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
5- دلالت بر وجوب امر به معروف و نهی از منكر دارد. (مجمع البیان)
6- در تشخیص معروف و منكر یكی از دو وسیله شناخت (شرع و عقل) لازم و ضروری است. (مجمع البیان)
7- عاقبت كسانی كه امر و نهی نمی كنند جهنم و خلود در جهنم است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
8- یكی از نشانه‌های ایمان امر و نهی كردن است. (ترجمه‌ی تفیسر المیزان)
9- استمرار امر و نهی (یعنی امر و نهی كردن باید مستمر و مدام باشد.) (ترجمه‌ی تفسیرالمیزان)
10- امر به معروف و نهی از منكر كردن مؤمنان، همدیگر را به خاطر داشتن ولایت در امور یكدیگر است آن هم ولایتی كه تا كوچكترین افراد اجتماع راه دارد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
11- طاعت هم آن نیست كه بر مهر نهی پیشانی. لذا امر به معروف و نهی از منكر بر نماز مقدم شمرده شده است. (ترجمه‌ی تفسیرالمیزان)
12- امر و نهی نكردن نشانه‌ی بی‌ایمانی است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)

توبه 112

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«التّئبون العبدون الحمدون السئحون الركعون السجدون الآمرون بالمعروف و النّاهون عن المنكر و الحفظون لحدود الله و بشّر المؤمنین»
توبه كنندگان، عبادت كاران، سپاسگویان، سیاحت كنندگان، ركوع كنندگان، سجده آوران آمران به معروف، نهی‌كنندگان از منكر، و حافظان حدود (و مرزهای) الهی، (مومنان حقیقی‌اند). و بشارت ده به (اینچنین) مومنان
1- ذكر امر به معروف و نهی از منكر در كنار توبه كنندگان، عبادت كاران، سپاس گویان، سیاحت كنندگان، ركوع كنندگان نشانه‌ی اهمیت این مسئله است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
2- آمرین به معروف و ناهین از منكر حافظان حدود و مرزهای الهی هستند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
3- امر به معروف و نهی از منكر كردن نشانه ایمان است و بشارت پروردگار را به همراه دارد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- این آیه تهدیدی است برای افرادی كه منكری را می‌بینند و نسبت به آن ساكتند و هیچ واكنشی نشان نمی‌دهند. (تفسیر عیاشی)
5- امر به معروف و نهی از منكر وظیفه‌ای عمومی و اجتماعی است. (جامع البیان)
6- ثمرات امر به معروف و نهی از منكر گاهی در افراد ظاهر می‌شود و گاهی در اجتماع. (جامع البیان)
7- قوام و پایداری یك جامعه در گرو برپایی امر به معروف و نهی از منكر است. (جامع البیان)
8- هدایت یافتن و عمل نتیجه‌ی محقق شدن امر به معروف و نهی از منكر می‌باشد. (جامع البیان)
9- آگاهی یافتن آمران به معروف و ناهیان از منكر نسبت به محدوده‌وظایفشان. (جامع البیان)
10- اگر بخواهیم امر و نهی ما مثمر ثمر باشد باید بین قول و عمل خود هماهنگی به وجود آوریم. (جامع البیان)

هود 88

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«قال یقوم أرءیتم إن كنت علی بینه من ربی و رزقنی منه رزقاً حسناً و مآ أرید أن أخالفكم إلی مآ أنهاكم عنه إن أرید إلاّ الإصلح ما استطعت و ما توفیقی إلاّ بالله علیه توكّلت و إلیه أنیب»
گفت: ای قوم! به من بگویید هرگاه من دلیل آشكاری از پروردگارم داشته باشم، و رزق (و موهبت) خوبی به من داده باشد (آیا می‌توانم بر خلاف فرمان او رفتار كنم) من هرگز نمی‌خواهم چیزی كه شما را از آن باز می‌دادم، خودم مرتكب شوم! من جز اصلاح ـ تا آنجا كه توانایی دارم ـ نمی‌خواهم! و توفیق من جز به خدا نیست بر او توكل كردم! و به سوی او باز می‌گردم.

هود 116

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«فلولا كان من القرون من قبلكم أولوا بقیه ینهون عن الفساد فی الأرض إلاّ قلیلاً مِمن أنجینا منهم و اتّبع الذین ظلموا مآ أترفوا فیه و كانوا مجرمین»
چرا در قرون (و اقوام) قبل از شما، دانشمندان صاحب قدرتی نبودند كه از فساد و زمین جلوگیری كنند! مگر اندكی از آنها كه نجاتشان دادیم! و آنان كه ستم می‌كردند از تنعّم و كامجویی پیروی كردند، و گناهكار بودند (و نابود شدند)
1- آیه بر وجوب نهی از منكر دلالت دارد. (تفسیر اختصاصی مجمع البیان)
2- ترك نمودن نهی از فساد و منكر را خداوند مذمت كرده است. (مجمع البیان)
3- آمران به معروف و ناهیان از منكر نجات پیدا می‌كنند. (تفسیر اختصاصی مجمع البیان)
4- ترك كنندگان امر به معروف و نهی از منكر هلاك می‌شوند. (تفسیر اختصاصی مجمع البیان)

رعد 36

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و الذین ءاتینهم الكتب یفرحون بمآ أنزل إلیك و من الأحزاب من ینكر بعضه قل إنّما أمرت أن أعبد الله و لا أشرك به إلیه أدعوا و إلیه مئاب»
كسانی كه كتاب آسمانی به آنان دادیم، از آنچه بر تو نازل شده، خوشحالند و بعضی از احزاب (و گروهها) قسمتی از آن را انكار می‌كنند؛ بگو: من مأمورم كه «الله» را بپرستم؛ و شریكی برای او قائل نشوم! به سوی او دعوت می‌كنم؛ و بازگشت من به سوی اوست.

نحل 76

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و ضرب الله و مثلاً رجلین أحدهما أبكم لا یقدر علی شیء و هو كلّ علی مولئه أینما یوجهه لایأت بخیر هل یستوی هو و من یأمر بالعدل و هو علی صراط مستقیم»
خداوند مثالی (دیگر) زده است، دو نفر را كه یكی از آن دو، گنگ مادر زاد است، و قادر بر هیچ كاری نیست و سربار صاحبش می‌باشد؛ او را در پی هر كاری بفرستد، خوب انجام نمی‌دهد؛ آیا چنین انسانی كه امر به عدل و داد می‌كند؛ و بر راهی راست قرار دارد، برابر است.
1- صفات آمران به معروف و ناهیان از منكر را بیان می‌كند. (جامع البیان)
2- زبان گویا در انجام این دو فریضه نقش مهمی دارد. (جامع البیان)
3- پیوستگی، مداومت و استمرار در انجام این دو فریضه بر بهتر محقق شدن و داشتن ثمرات نیاز و ضروری است. (جامع البیان)
4- آمدن فعل مضارع دلیل بر استمرار می‌باشد. (امر به معروف و نهی از منكر باید مستمر باشد.) (جامع البیان)

نحل 90

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«إن الله یامر بالعدل و الإحسن و إیتآی ذیالقربی و ینهی عن الفحشآء و المنكر و البغی یعظكم لعلّكم تذكّرون»
خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیكان فرمان می‌دهد؛ و از فحشا و منكر و ستم نهی می‌كند؛ خداوند به شما اندرز می‌دهد، شاید متذكّر شوید.
1- خداوند هم امر به معروف و نهی از منكر می‌كند و كسی كه امر و نهی می‌كند، نوعی صفت پروردگار را داراست. (المیزان)
2- از تمام منكرات و فحشاء و ستمها باید نهی نمود. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
3- ما مأموریم نهی از منكر كنیم؛ منكر كاری است كه مردم در جامعه آنرا به خاطر زشتی‌اش یا به خاطر جرم و گناه ترك كرده باشند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- امر و نهی پروردگار مستمر و دائمی است پس امر و نهی ما نیز باید دائمی و مستمر باشد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
5- نهی خداوند از انجام منكرات- فحشاء- بغی؛ دلیل بر اهمیت امر به معروف و نهی از منكر می‌باشد. (مجمع البیان)
6- با مراجعه به قرآن و سنت، نسبت به منكرات، شناختی كه از شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منكر است حاصل می‌شود.

مریم 55

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و كان یأمر أهله بالصّلوه و الزكوه و كان عند ربه مرضیاً»
او همواره خانواده‌اش را به نماز و زكات فرمان می‌داد و همواره مورد رضایت پروردگارش بود.
1- برای آنكه امر به معروف و نهی از منكر سودمند باشد و اثرگذار شود باید در تحقق آن پافشاری و اصرار داشته باشیم و پیوسته امر و نهی نمائیم. (جامع البیان)
2- پاداش آمران به معروف و ناهیان از منكر رضایت پروردگار می‌باشد. (جامع البیان)

طه 44

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«فقولا له قولاً لّینا لعلّه یتذكّر أو یخشی»
اما به نرمی با او سخن بگویید؛ شاید متذكر شود، یا (از خدا) بترسد.
1- آیه بر شرائط تأثیر امر به معروف و نهی از منكر دلالت می‌كند و برای اینكه امر و نهی مؤثر باشد، باید با زبان خوش و مهربانی باشد تا فرد مقابل آنرا بپذیرد و در وی تنفّر بوجود نیاورد. (مجمع البیان)
2- پیامدهای جهل به نیازهای امر به معروف و نهی از منكر، در نتیجه بد عمل كردن می‌باشد و نفرت به دنبال خواهد داشت. (مجمع البیان)
3- داشتن شناخت و علم و آگاهی نسبت به نیازهای امر به معروف و نهی از منكر در سریعتر مورد قبول واقع شدن آن كمك می‌كند و محققّ می‌یابد. (مجمع البیان)
1- آمر به معروف و ناهی از منكر باید دلسوزانه برخورد كند كه با خشونت راه به جایی نمی‌برد.
2- در امر به معروف و نهی از منكر ناامید نشویم.
3- ما مأمور به وظیفه‌ایم نه مأمور به نتیجه.
4- هدف از امر به معروف و نهی از منكر كردن ارشاد است نه انتقام جویی و مسائل دیگر
5- در امر و نهی كردن اول سراغ رهبران و كسانی كه نبض جامعه را در دست دارند برویم لذا فرمود اول برو سراغ فرعون نه بنی اسرائیل چرا كه عامل پیشرفت یا عقب افتادگی، خوشبختی، یا بدبختی یك ملّت قبل از هر چیز رهبران و سردمداران آن ملّت‌اند.
6- فرق میان «یتذكر» و «یخشی» در اینجا این است كه اگر با سخن نرم و ملایم با او روبرو شوید و در عین حال مطالب را با صراحت و قاطعیت بیان كنید، یك احتمال این است كه او دلایل منطقی شما را از دل بپذیرد و ایمان آورد. احتمال دیگر این است كه لااقل از ترس مجازات الهی در دنیا و آخرت و بر باد رفتن قدرتش، سر تسلیم فرود آورد و با شما مخالفت نكند.
7- در امر و نهی كردن همیشه صرف تنفر و انزجار قلبی و اخم كردن كفایت نمی‌كند. بلكه در برخی موارد باید زباناً وارد شد.
8- گاهی اثر امر و نهی كردن تعلّم و یادگیری است. گاهی یادآوری مسائلی است كه شخص فراموش كرده.
9- با وجودی كه خداوند متعال علم داشت كه فرعون ایمان نمی‌آورد (مؤمن و خاشع نمی‌شود) باز حضرت موسی‌(علیه السلام) را مأمور كرد تا او را ارشاد نماید این به خاطر این است كه درس به موسی و هارون و رهبران الهی بدهد. درس: (در امر و نهی كردن ناامید نشویم)
10- رضایت خدا بر رضایت غیر خداوند ترجیح دارد. (با وجودی كه حضرت موسی (علیه السلام) در خانه‌ی فرعون بزرگ شد. امّا باز هم امر و نهی فرعون نمود.)
11- آمر به معروف و ناهی از منكر را در اثرپذیری از امر و نهی‌اش امیدوار كنیم و از همان ابتدا او را ناامید نكنیم.
12- در امر و نهی كردن در برخی موارد انفرادی عمل نكنیم (فقولا) لذا حضرت موسی (علیه السلام) درخواست وزیر و پشتیبان نمود.
13- فرعونی كه ادعای خدایی می‌كند و آن موقعیت اجتماعی در میان بنی اسرائیل دارد باید شخصی مثل موسی و هارون برای ارشاد او فرستاد.
14- در امر و نهی كردن در بعضی مواقع گفتن یك نفر كفایت نمی‌كند. (فقولا)
15- اثر امر و نهی باید دائمی باشد. مستمر و بی وقفه باشد «یتذكر» و «یخشی» فعل مضارع رمز تداوم است.
16- وظیفه انبیاء ابلاغ است و قابل هم باید در قابلیت تام باشد لذا خداوند می‌فرماید: (قل)
تفسیر نمونه
1- آمر به معروف و ناهی از منكر باید با طرف مقابل خود با نرمی و لطافت سخن بگوید و امر و نهی نماید.
2- در امر به معروف و نهی از منكر تنها انزجار قلبی كفایت نمی‌كند بلكه در بعضی مواقع باید با زبان این امر صورت پذیرد و سخن نیز گفته شود.
3- آمر به معروف و ناهی از منكر باید امیدوار باشد به امر و نهی خود شاید مؤثر واقع گردد.
4- وظیفه‌ی آمر به معروف و ناهی از منكر تذكر دادن است خواه اثر گذار باشد خواه تأثیری نداشته باشد.
5- گاهی آمر به معروف و ناهی از منكر با امر و نهی خود فرد یا افراد مقابل را متذكر می‌شود و گاهی مرحله‌ی بالاتری رخ می‌دهد و آنها را خاشع می‌كند.
6- تأثیر سخن گفتن با نرمی و لطافت به مراتب بیشتر از غلظت و خشونت است لذا قرآن كریم تعبیر به «لین» می‌كند. حتی در برابر فرعون كه ادّعای خدایی می‌كرد، این واژه را بكار می‌برد كه جای تأمّل است.
الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی

طه 132

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و أمر أهلك بالصّلوه و اصطبر علیها لا نسئلك رزقاً نّحن نرزقك و العقبه للتّقوی»
خانواده‌ی خود را به نماز فرمان ده؛ و بر انجام آن شكیبا باش، از تو روزی نمی‌خواهیم؛ (بلكه) ما به تو روزی می‌دهیم، و عاقبت نیك برای تقواست.
1- همانگونه كه رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) مأمور شد تا دعوت خودش را از خانواده و خویشاوندان خود شروع نماید، آمران به معروف و ناهیان از منكر نیز باید آنگونه عمل نمایند. (جامع البیان)
2- اول باید آمر به معروف و ناهی از منكر خود نسبت به آنچه می‌گوید عمل نماید بعد امر و نهی كند. (جامع البیان)
3- از جمله شرایط تأثیر امر به معروف و نهی از منكر یكسان بودن قول و عمل آمر و ناهی است. (مجمع البیان)

حج 41

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«الذین إن مّكّنّهم فی الأرض أقاموا الصّلوه و ءاتوا الزكوه و أمروا بالمعروف و نهوا عن المنكر و لله عقبه الأمور»
همان كسانی كه هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم نماز را بر پا می‌دارند و زكات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منكر می‌كنند و پایان همه كارها از آن خداست.
1- به پاداشتن امر به معروف و نهی از منكر نیازمند شرایط و ویژگیهایی است كه در تحقّق آن قدرت و توانایی آمر و ناهی جایگاه ویژه‌ای دارد. (جامع البیان)
2- خطاب آیه عمومیت دارد و شامل تمام انسانهاست و مربوط به زمان مشخص و فرد مشخصی نمی‌باشد. (مجمع البیان)
3- آیه دلالت بر وجوب امر به معروف و نهی از منكر دارد. چون صیغه امر و نهی، ظهور در وجوب دارد. (مجمع البیان)
4- ذكر امر به معروف و نهی از منكر در كنار زكات و نماز، نشانه‌ی اهمیت و ارزش این مسئله است. (مجمع البیان)
5- آرزوی مؤمنان این است كه در زمین قدرت یابند تا بتوانند جلوی منكرات را بگیرند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)

حج 72

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و إذا تتلی علیهم ءایتنا بینت تعرف فی وجوه الذین كفروا المنكر یكادون یسطون بالذین یتلون علیهم ءایتنا قل أفأنبئكم بشر من ذلكم النّار وعدها الله الذین كفروا و بئس المصیر»
و هنگامی كه آیات روشن ما بر آنان خوانده می‌شود، در چهره كافران آثار انكار مشاهده می‌كنی، آنچنان كه نزدیك است برخیزند و با مشت به كسانی كه آیات ما را بر آنها می‌خوانندحمله کنند! بگو: آیا شما را به بدتر از این خبر دهم؛ همان آتش سوزنده [دوزخ] كه خدا به كافران وعده داده و بد سرانجامی است.

مؤمنون 71

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و لو اتّبع الحق أهوآءهم لفسدت السموات و الأرض و من فیهن بل أتینهم بذكرهم فهم عن ذكرهم معرضون»
و اگر حق از هوسهای آنها پیروی كند، آسمانها و زمین و همه كسانی كه در آنها هستند تباه می‌شوند ولی ما قرآنی به آنها دادیم كه مایه یادآوری برای آنهاست، امّا آنان از (آنچه مایه) یاد آوریشان (است) رویگردانند.

مؤمنون 72

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«أم تسئلهم خرجاً فخراج ربك خیر و هو خیر الرازقین»
یا اینكه تو از آنها مزد و هزینه‌ای (در برابر دعوتت) می‌خواهی؛ با اینكه مزد پروردگارت بهتر، و او بهترین روزی دهندگان است.

مؤمنون 73

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و إنّك لتدعوهم إلی صراط مستقیم»
بطور قطع، تو آنان را به راه راست دعوت می‌كنی.

نور 21

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یا أیها الذین ءامنوا لا تتبعوا خطوت الشّیطن و من یتّبع خطوت الشّیطن فإنّه یأمر بالفحشآء و المنكر و لو لا فضل الله علیكم و رحمته ما زكی منكم من أحد أبداً و لكن الله یزكّی من یشآء و الله سمیع علیمـا»
ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! از گامهای شیطان پیروی نكنید هر كس پیرو گامهای شیطان شود (گمراهش می‌سازد زیرا) او به فحشا و منكر فرمان می‌دهد و اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود، هرگز احدی از شما پاك نمی‌شد، ولی خداوند هر كه را بخواهد تزكیه می‌كند؛ و خدا شنوا و داناست.
1- امر نمودن به فحشاء و منكرات از كارهای شیطان است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
2- شیطان در امر به منكرات و نهی از معروفها خسته نمی‌شود و پیوسته بد كار خود مشغول است. پس ما نیز باید در امر به معروف و نهی از منكر پیوسته و مدام مشغول باشیم. (ترجمه‌ی تفیسر المیزان)
3- امر به معروف و نهی از منكر، نشانه‌ی ایمان است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- امر به معروف و نهی از منكر نكردن، باعث می‌شود انسان و اجتماع به تدریج منحرف شوند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)

شعراء 214

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و أنذر عشیرتك الأقربین»
و خویشاوندان نزدیكت را انذار كن

نمل 18

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«حتّی إذآ أتوا علی واد النّمل قالت نمله یأیها النّمل ادخلوا مسكنكم لا یحطمنّكم سلیمن و جنوده و هم لا یشعرون»
(آنها حركت كردند) تا به سرزمین مورچگان رسیدند؛ مورچه‌ای گفت:«ای مورچگان! به لانه‌های خود بروید تا سلیمان و لشكرش شما را پایمال نكنند در حالی كه نمی‌فهمند.

عنكبوت 45

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«اتل ما أوحی إلیك من الكتب و أقم الصلوه إن الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنكر و لذكر الله أكبر و الله یعلم ما تصنعون»
آنچه را از كتاب (آسمانی) به تو وحی شده تلاوت كن، و نماز را بر پا دار، كه نماز (انسان‌ را) از زشتیها و گناه باز می‌دارد و یاد خدا بزرگتر است؛ و خداوند می‌داند شما چه كارهایی انجام می‌دهید.
1- «صلاه» به عنوان آمر و ناهی معرفی شده است و این عظمت و اهمیت كار آمران و ناهیان را می‌رساند.(مجمع البیان)
2- آمران به معروف و ناهیان از منكر با انزجار قلبی، لسانی و یدی به این امر می‌پردازند و نماز هم با اذكاری كه دارد، امر به معروف و نهی از منكر می‌كند. (مجمع البیان)
3- این آیه بنابراین تفسیر بر یكی از مراتب امر به معروف و نهی از منكر (مرتبه‌ی لسانی) دلالت دارد. (مجمع البیان)

لقمان 17

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یبنی أقم الصّلوه و أمر بالمعروف و انه عن المنكر و اصبر علی مآ أصابك إن ذلك من عزم الأمور»
پسرم؛ نماز را بر پادار، و امر به معروف و نهی از منكر كن و در برابر مصایبی كه به تو می‌رسد شكیبا باش كه این از كارهای مهمّ است.
1- اگر كسی خواسته باشد خود اهل معروف باشد باید امر به معروف و نهی از منكر نماید. (نور الثقّلین)
2- حضرت لقمان (علیه السلام) فرزند خود را مورد خطاب قرار می‌دهد و این از باب نمونه و مثال می‌باشد و خطاب وی شامل همه‌انسانها است. (نور الثّقلین)
3- امر به معروف و نهی از منكر آزار و اذیت‌هایی را به دنبال دارد كه تنها با صبر می‌توان این مشكلات را تحمّل كرد. (نور الثّقلین- مجمع البیان- ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- امر به معروف و نهی از منكر در كنار نماز قرار گرفته و این دلیل بر اهمیت این دو فریضه‌الهی می‌باشد. (مجمع البیان)
5- حكم نماز وجوب است و از كنار هم قرار گرفتن این فرایض در آیه وجوب امر به معروف و نهی از منكر استفاده می‌شود. (مجمع البیان)
6- معروف و منکر دو كلمه عام هستند كه شامل تمام طاعات و معاصی می‌شوند. (مجمع البیان)
7- مصائب و مشكلاتی كه در اجرای امر به معروف و نهی از منكر وجود دارد، مانع از انجام این دو فریضه نمی‌شود. (جامع البیان)
8- قرآن كریم انسان را به صبر در برابر مشكلات سفارش نموده است كه مشكلات امر به معروف را هم شامل می‌شود. (جامع البیان)
9- در انجام امر به معروف و نهی از منكر باید صابر باشیم. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
10- از جمله وصیت‌های پدر به فرزند خود این است كه فرزند را به امر به معروف و نهی از منكر نمودن سفارش كند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
11- در اینكه امر به صبر در كنار امر به معروف و نهی از منكر آمده است، می‌فهمیم كه نباید توقع داشته باشیم كه فرد مقابل(به طور كامل) مطیع ما باشد.(ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
12- ما مأمور به وظیفه‌ایم، نه مأمور به نتیجه. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
1- اولین سفارش به فرزندان سفارش به نماز است.
2- در امر به معروف و نهی از منكر كردن دلسوزانه برخورد نمائیم. (بنی)
3- خود كه عامل به نیكی‌ها شدید، بعد دیگران را امر كنید.
4- در برابر مصائب و مشكلات باید صابر و شكیبا باشیم كه این از كارهای اساسی و از وظایف هر انسانی است.
5- در امر به معروف و نهی از منكر در مقابل مشكلات و سودپرستان سلطه جو و گنهكاران آلوده و خود خواه كه به آسانی تسلیم نمی‌شوند و حتی در مقام اذیت و آزار و متهّم ساختن آمران به معروف برمی‌آیند باید صبر و استقامت ورزید.
6- باید معروف و منكر را شناخت بعد نسبت به آن امر كرد چه بسا بعضی مواقع امر به منكر و نهی از معروف نمائیم (در صورت نشناختن امر به معروف و نهی از منكر)
7- در امر به معروف و نهی از منكر كردن توقع نداشته باشیم شخص مقابل تسلیم محض ما باشد چه بسا در برخی موارد عكس‌العمل از خود نشان دهد، لذا باید صبر كرد.
8- فرزندان را با نماز و امر به معروف و نهی از منكر آشنا كنیم و به جای سفارش به اموری كه چه بسا خیر و دنیا و آخرت در آن نیست امر به مواردی كه مرضّی خداست كنیم.
تفسیر نمونه

سبأ 46

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«قل إنّما أعظكم بواحده أن تقوموا لله مثنی و فرادی ثم تتفكّروا ما بصاحبكم من جنّه إن هو إلاّ نذیر لكم بین یدی عذاب شدید»
بگو:«شما را تنها به یك چیز اندرز می‌دهم، كه: دو نفر دو نفر یا به تنهایی برای خدا قیام كنید، سپس بیندیشید این دوست و همنشین شما ‍]محمد] هیچ گونه جنونی ندارد؛ او فقط بیم دهنده شما در برابر عذاب شدید (الهی) است.

فصّلت 33

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و من أحسن قولاً ممن دعآ إلی الله و عمل صلحاً و قال إنّنی من المسلمین»
چه كسی خوش گفتارتر است از آن كسی كه دعوت به سوی خدا می‌كند، و عمل صالح انجام می‌دهد و می‌گوید: من از مسلمانانم.
1- هماهنگی قول و عمل. (جامع البیان)
2- قول نیكو و زبان خوش در امر و نهی تأثیر زیادی دارد. (جامع البیان)
1- اسلام با كمیت كار ندارد بلكه با كیفیت سر و كار دارد.
2- خوب حرف زدن ملاك است نه زیاد حرف زدن.
3- آمر به معروف و ناهی از منكر باید مردم را متوجه خدا كند نه متوجه دیگران یا نفس خودش.
4- وراث و افراد در برخی موارد به صورت سؤالی مطرح شود تا اثر بیشتری داشته باشد. مثل :«هل یستوی الذین و الذین لایعلمون»
5- در دعوت به سوی خداوند از سخنان زیبا و كلام نیكو استفاده نمائیم.
6- بهترین كلام‌ها و بهترین سخن‌ها، سخنی است كه در آن ارشاد و تذكر باشد.
7- این آیه با صراحت بهترین گویندگان را كسانی معرفی كرده كه دارای این سه وصفند: 1- دعوت به الله 2- عمل صالح 3- تسلیم در برابر حق
8- آمر به معروف و ناهی از منكر باید هم خوب حرف بزند و هم حرف خوب بزند.
تفسیر نمونه

شوری 14

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و ما تفرقوا إلاّ من بعد ماجاءهم العلم بغیا بینهم و لولا كلمه سبقت من ربك إلی أجل مسمی لّقضی بینهم و إن الذین أورثوا الكتب من بعدهم لفی شك منه مریب»
آنان پراكنده نشدند مگر بعد از آنكه علم و آگاهی به سراغشان آمد؛ و این تفرقه جویی بخاطر انحراف از حق بود؛ و اگر فرمانی از سوی پروردگارت صادر نشده بود كه تا سرآمد معینی (زنده و آزاد) باشند در میان آنها داوری می‌شد؛ و كسانی كه بعد از آنها وارثان كتاب شدند نسبت به آن در شك و تردیدند؛ شكی همراه بابدبینی.

شوری 15

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«فلذلك فادع و استقم كمآ أمرت و لا تتّبع أهوآءهم و قل ءامنت بمآ أنزل الله من كتب و أمرت لأعدل بینكم الله ربنا و ربكم لنآ أعملنا و لكم أعملكم لا حجه بیننا و بینكم الله یجمع بیننا و إلیه المصیر»
پس به همین خاطر تو (نیز آنان را) دعوت كن و آن چنان كه مأمور شده‌ای استقامت نما و از هوی و هوسهای آنان پیروی مكن و بگو:«به هر كتابی كه خدا نازل كرده ایمان آورده‌ام و مأمورم در میان شما عدالت كنم، خداوند پروردگار ما و شماست؛ نتیجه اعمال ما از آن ماست و نتیجه اعمال شما از آن شما؛خصومت شخصی در میان ما نیست، و خداوند ما و شما را در یك جا جمع می‌كند، و بازگشت (همه) به سوی اوست.

محمد 21

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«طاعه و قول معروف فإذا عزم الأمر فلو صدقوا الله لكان خیراً لّهم»
(ولی) اطاعت و سخن سنجیده برای آنان بهتر است، و اگر هنگامی كه فرمان جهاد قطعی می‌شود به خدا راست گویند (و از در صدق و صفا در آیند) برای آنها بهتر می‌باشد.

صف 2و 3

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یأیها الذین ءامنوا لم تقولون ما لا تفعلون - كبر مقتاً عند الله أن تقولوا ما لا تفعلون»
ای كسانی كه ایمان آورده‌اید. چرا سخنی می‌گوئید كه عمل نمی‌كنید. - نزد خدا بسیار موجب خشم است كه سخنی بگوئید كه عمل نمی‌كنید.

علق 9

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«أرءیت الذی ینهی»
به من خبر ده كسی كه نهی می‌كند.
1- آیه در مورد ابی لهب (لعنه الله علیه) نازل شده است كه نهی از معروف (نماز خواندن پیامبر (صلی الله و علیه وآله) نمود.
2- همان گونه كه كسانی امر به معروف و نهی از منكر می‌كنند در مقابل كسانی نیز هستند كه امر به منكر و نهی از معروف می‌كنند.
3- كسی كه نماز خواندن را نهی می‌كند، در ردیف ابولهب هاست و با آنها محشور می‌گردد.
4- آمران به منكر و ناهیان از معروف مدام به این موضوع می‌پردازند و آمران به معروف و ناهیان از منكر نیز باید در این مهم تداوم و استمرار داشته باشند.
5- یكی از راههای امر به معروف و نهی از منكر كردن اقامه و بر پاداشتن نماز است.
الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی

علق 11و 12

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«أرءیت إن كان علی الهدی - أو أمر بالتّقوی»
به من خبر ده اگر او به راه هدایت باشد.- یا (مردم را) به تقوا فرمان دهد (آیا نهی او سزاوار است)

عصر 3

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الصّلحت و تواصوا بالحق و تواصوا بالصّبر»
مگر آنان كه ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند، و یكدیگر را به حق سفارش كرده و به استقامت توصیه نموده‌اند.
1ـ صبر,کلید و حلّال مشکلات است.(مجمع البیان)
2ـ صبر, زمینه ساز تحقّق امربه معروف ونهی از منکر می باشد.(مجمع البیان)
1- آمر به معروف و ناهی از منكر باید در انجام وظایف خود مصرّ باشد.
2- آمر به معروف و ناهی از منكر باید ابتدا خود عامل و اهل اصلاح باشد تا بتواند دیگران را امر به معروف و نهی از منكر نماید.
3- بنا به نقلی این دو آیه كه در آن صحبت از توصیه به حق و صبر است، عموماً به معنی امر به معروف و نهی از منكر عمومی گرفته نشده است بلكه این آیات مربوط به الگو سازی است واین آیات به درون سازی تشكل‌های اسلامی مربوط است.
4- عوامل نفسانی یا بیرونی دائماً می‌خواهد ایمان و عمل را از انسان بگیرد، لذا باید امر و توصیه به صبر و استقامت نمود.
5- مؤمنان بعنوان یك نهاد و گروه اسلامی، اوّل باید خود را حفظ كنند و این عقیده‌ی خود را با برهان تقویت نمایند و بعد هم معلّم باشند و هم متعلّم یعنی برای دیگران نیز الگو باشند.
6- این آیه اشاره دارد به اینكه مؤمنان باید مواظب مؤمنان باشند.
7- روایت شده وقتی اصحاب و یاران پیامبر (صلی الله علیه وآله) به یكدیگر می‌رسیدند، پیش از آن
كه از یكدیگر جدا شوند سوره‌ی والعصر را می‌خواندند و محتوای آنرا یاد آور می‌شدند، آنگاه هر كس پی‌كارش می‌رفت.
منبع: الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی