منزل به منزل تا کربلا (از مكه تا كربلا)

امام عليه‏السلام در طى مسير مكه تا كربلا بيست منزل (و به قول بعضى، بيشتر) را پشت سر گذاردند و در اين منزلها ملاقاتهاى در خور توجهى داشتند كه ما به نقل آنها مى‏پردازيم (1):

1 - الابطح (2)

«ابطح» بين مكه و منى قرار گرفته و در حقيقت مسيل است و آبهايى است كه از منى جريان پيدا مى‏كند از اين مسير مى‏گذرد كه آغاز آن از محدوده منى و پايان آن مقبره معلى است كه قبرستان حجون نام دارد.
امام حسين عليه‏السلام در اين منزل با يزيد بن ثبيط بصرى كه شرح او گذشت ، ملاقات كرد (3).

2 - التنعيم (4)

امام عليه‏السلام چون به «تنعيم» رسيد، در آنجا قافله‏اى را مشاهده نمود كه از يمن مى‏آمدند، پس از اهل آن قافله شترانى را براى اثاثيه خود و يارانش اجاره نمود و به آنها گفت: هر كسى مى‏خواهد با ما همراه شود، ما كرايه او را پرداخت نموده و صحبت او را نيكو خواهيم داشت، و كسى كه قصد دارد در اثناى راه از ما جدا شود ما كرايه او را به اندازاى كه طى طريق نموده، خواهيم داد؛ پس گروهى با امام همسفر شدند و گروه ديگرى جدا گرديده و به راه خود ادامه دادند (5)

3 - الصفاح (6)

كاروان كربلا به حركت خود ادامه داد تا به «صفاح» رسيد و در آنجا فرزدق شاعر (7) به ملاقات امام شتافت و عرض كرد: هر چه از خدا مى‏خواهيد، خداوند به شما عطا كند. امام حسين عليه‏السلام رو به او كرده گفت: براى من از مردم عراق صحبت كن.
فرزدق گفت: از مرد آگاهى سؤال فرمودى، دلهاى مردم با شماست و شمشيرهاى آنان با بنى اميه! و قضا از آسمان فرود آيد و هر چه خدا خواهد همان شود.
امام عليه‏السلام فرمود: راست گفتى، كارها همه با خداست و هر روز او را مشيتى است، اگر قضاى الهى بر وفق مراد باشد، ما او را بر نعمتهايش سپاس گزاريم و براى اداى شكر از او توفيق خواهيم ؛ و اگر قضاى الهى ميان ماو آرزوهايمان جدايى افكند، عمل كسى كه خالصانه و سرچشمه آن تقواى الهى باشد، در نزد خدا فراموش نمى شود (8).

4 - وادى العقيق

امام عليه‏السلام روز شنبه - دوازدهم ذيحجه - به «وادى عقيق» (9) رسيدند. در اين منزل، عون و محمد فرزندان عبدالله بن جعفر طيار به خدمت امام رسيدند و با خود نامه‏اى از پدرشان براى امام آورده بودند كه در آن درخواست شده بود كه حضرت از رفتن به كوفه منصرف شده و به مكه بازگردد، و همزمان با نوشتن نامه، عبدالله بن جعفر نزد عمرو بن سعيد - حاكم مكه - رفت و براى امام حسين عليه‏السلام امان گرفت و آن را به همراه نامه‏اى توسط برادر عمرو بن سعيد به خدمت امام عليه‏السلام فرستاد و خود عبدالله نيز آمد و امام حسين عليه‏السلام را در «ذات عرق» ملاقات نمود و امان نامه را براى امام قرائت كرد.
امام عليه‏السلام از مراجعت به مكه امتناع ورزيده و فرمود: رسول خدا را در خواب ديدم كه مرا فرمان داد تا به حركت خود ادامه دهم و من چيزى را كه رسول خدا فرمان داده است، انجام خواهم داد.
امام، جواب نامه عمرو بن سعيد را نوشته و عبدالله بن جعفر به همراه يحيى بن سعيد از امام جدا گرديده در حالى كه دو فرزند عبدالله نزد امام عليه‏السلام ماندند، و به فرزندان خود سفارش كرد تا در ملازمت امام باشند ولى خود عذر خواهى نموده و باز گشت (10).

5 - وادى الصفراء(11)

ورود امام حسين عليه‏السلام در اين منزل مصادف با روز يكشنبه سيزدهم ذيحجه است. در «حدائق الوردية» گفته است كه: آبهاى «وادى صفراء» بسوى «ينبع» جارى مى‏شود، و اين وادى متعلق به قبائل جهينه و الانصار و بنى فهر و نهد است (12).
مجمع بن زياد و عباد بن مهاجر در منازل «جهينه» در اطراف مدينه بودند، و چون امام حسين عليه‏السلام از مكه خارج گرديد و به اين منزل رسيد، مجمع و عباد امام عليه‏السلام را در اين منزل ملاقات نمودند و ملازم آن حضرت شده و به دنبال آن حضرت به كربلا آمده و به شرف شهادت نايل آمدند (13).

6 - ذات عرق (14)

روز دوشنبه چهاردهم ذيحجه امام حسين عليه‏السلام وارد «ذات عرق» شدند و با مردى از قبيله بنى اسد به نام بشر بن غالب ملاقات فرمود و از مردم كوفه سؤال نمود و او پاسخ داد: دلها با شما و شمشيرها با بنى اميه است! امام عليه‏السلام فرمود: راست گفتى اى برادر اسدى (15).
رياشى از راوى اين حديث نقل مى‏كند: من حج بجاى آوردم، پس همراهان خود را رها كرده و به تنهايى به راه خود ادامه دادم، در بين راه ناگهان چشمم به چاردها و خيمه هايى افتاد، به طرف آنها رفتم و چون نزديك شدم سؤال كردم: اين خيمه‏ها از كيست ؟ گفتند: از حسين عليه‏السلام.
گفتم: فرزند على و زهرا عليها السلام ؟! گفتند: آرى.
از خيمه آن حضرت سؤال كردم، آن را به من نشان دادند و من به جانب آن خيمه رفتم، امام حسين عليه‏السلام را مشاهده كردم كه بر درب خيمه تكيه نموده در حالى كه نوشته‏اى قرائت مى‏كرد، سلام كردم، امام پاسخ داد، گفتم: يا بن رسول الله! پدر و مادرم بفدايت، چه امرى باعث شده كه در اين سرزمين خشك فرود آمدى ؟
فرمود: من از بيم اين جماعت (بنى اميه) در اين مكان منزل نمودم، و اينها نامه‏هاى مردم كوفه است، ولى همين صاحبان نامه‏ها مرا خواهند كشت، و چون چنين كنند هر فعل حرام و نكوهيده‏اى را بدون بيم از عذاب الهى انجام دهند و در اين حال خدا كسى را بسوى آنها خواهد فرستاد و آنها را از دم تيغ خواهد گذرانيد و به خاك مذلت خواهد نشاند بطورى كه ذليلتر از قوم امه (16) شوند (17).

7 - الحاجر من بطن الرمة (18)

روز پانزدهم ماه ذيحجه كه مصادف با روز سه شنبه بود، امام به «حاجر بطن الرمة» رسيد (19) . در اين منزل، امام عليه‏السلام قيس بن مسهر صيداوى - و بعضى گفته‏اند كه برادر رضاعى خود عبدالله بن يقطر - را بسوى اهل كوفه فرستاد در حالى كه ظاهرا" خبر شهادت مسلم بن عقيل (رحمة الله عليه) به او نرسيده بود. مضمون نامه اين بود:
«بسم الله الرحمن الرحيم از حسين بن على بسوى برادرانش از مؤمنين و مسلمين، سلام عليكم، من خداى يكتا را حمد مى‏كنم، اما بعد، نامه مسلم بن عقيل به من رسيد و او به من خبر داده از حسن رأى و تصميم اشراف و اهل مشورت شما بر يارى كردن ما و طلب حق ما، و من از خداى متعال مسئلت مى‏كنم كه در حق ما احسان نموده و شما را اجرى بزرگ عطا فرمايد: من روز سه شنبه هشتم ذيحجه (روز ترويه) از مكه بيرون آمدم. وقتى فرستاده من نزد شما رسيد در كار خود شتاب كنيد و هر چه لازمه كار است تدارك كنيد كه در همين روزها من خواهم رسيد انشاء الله، و السلام عليكم و رحمة الله» (20).

ماجراى قيس بن مسهر صيداوى

امام عليه‏السلام نامه را به مرد شجاعى به نام قيس بن مسهر صيداوى (21) سپرد، و او نامه را گرفته و با شتاب ركاب مى‏زد تا به قادسيه رسيد، گروهى از مزدوران ابن زياد (كه هر كسى به عراق وارد يا خارج مى‏شد تفتيش و بازرسى بدنى مى‏كردند) راه بر او گرفته تا او را تفتيش كنند، او بناچار نامه امام را پاره نمود تا از مضمون آن آگاه نشوند.
مزدوران، قيس بن مسهر و قطعه‏هاى نامه را نزد عبيدالله بن زياد فرستادند، عبيدالله از او پرسيد: تو كيستى ؟
پاسخ داد: مردى از شيعيان امير المؤمنين حسين بن على عليه‏السلام.
عبيد الله گفت: نامه‏اى را كه با تو بود چرا پاره نمودى ؟ قيس پاسخ داد: براى اينكه تو از مضمونش آگاه نشوى! عبيدالله گفت: نامه را چه كسى فرستاده و نزد چه كسانى مى‏بردى ؟ قيس گفت: نامه از حسين عليه‏السلام بسوى گروهى از اهل كوفه بود كه من اسامى آنها را نمى شناسم.
عبيدالله خشمگين شد و فرياد زد: بخدا سوگند تو را هرگز رها نكنم مگر اينكه اسامى آن افرادى را كه حسين براي آنها نامه فرستاده است بگويى، و يا اينكه بر منبر بالا رفته و حسين و پدر و برادرش را سب كنى! در اين صورت تو را رها مى‏كنم و الا تو را از دم تيغ خواهم گذراند! قيس در پاسخ گفت: چون آن گروه را نمى شناسم، پيشنهاد دوم تو را انجام خواهم داد!
عبيدالله با اين گمان كه او از مرگ مى‏هراسد، قبول كرد و دستور داد مردم كوفه در مسجد اعظم آن شهر گرد آيند تا سخنان قيس بن مسهر فرستاه امام عليه‏السلام را در مدح بنى اميه بشنوند.
در اين هنگام قيس بر فراز منبر رفت و پس از حمد و ثناى الهي ، درود بر رسول گرامى و رحمت بسيار بر على و فرزندانش فرستاد، سپس بر عبيدالله و پدرش و سردمداران حكومت از كوچك و بزرگ لعنت فرستاد و با صداى بلند گفت: اى مردم! حسين بن على بهترين خلق خدا و فرزند فاطمه دختر رسول خداست، و من فرستاده او بسوى شما هستم، من در يكى از منازل بين راه از او جدا شده و نزد شما آمدم تا پيام او را برسانم، به نداى او لبيك گوئيد.
مأمورين ابن زياد كه شاهد ماجرا بودند، جريان را به عبيدالله گزارش كردند و او كه كاملا در نقشه خود شكست خورده بود و خشم سراپايش را گرفته بود فرياد زد كه او را به بالاى قصر دارالاماره برده و به زيرش افكنند، مأمورين او اينچنين كردند و قيس را به شهادت رسانده استخوانهاى او را در هم شكستند.
چون خبر شهادت قيس به امام عليه‏السلام رسيد بسيار محزون گرديد و در حالى كه اشك از ديدگانش جارى بود مى‏گفت:«بار خدايا براى ما و شيعيان ما جايگاهى والا در نزد خود قرار ده، و ما و شيعيان ما را در جوار رحمت خود مستقر فرما كه تو بر انجام هر كارى قادرى» (22)(23).

8 - فيد

روز چهارشنبه شانزدهم ذيحجه امام به منزل «فيد» رسيدند، و اين منزل قريه‏اى است در مسير مكه و كوفه كه راه در آنجا نصف مى‏شود، و در «فيد» قلعه‏اى است كه داراى حصار است و حاجيان در اين منزل مازاد آذوقه و اثاثيه خود را مى‏گذارند تا هنگام مراجعت از مكه بر گيرند. مردم «فيد» علوفه مركبهاى حجاج را در طول سال ذخيره كرده و در موسم حج، به ايشان مى‏فروختند (24).

9 - الاجفر (25)

امام عليه‏السلام روز پنجشنبه هفدهم ذيحجه به اين منزل رسيدند(26) ، و در آنجا عبدالله بن مطيع عدوى را ملاقات كرد كه پيش از امام در آنجا فرود آمده بود، و هنگامى كه حسين عليه‏السلام را ديد نزد آن حضرت آمد و گفت: پدر و مادرم فدايت باد اى پسر رسول خدا، چه باعث شده كه بدين جا آمده‏اى ؟!
امام حسين عليه‏السلام فرمود: پس از مرگ معاويه، مردم عراق به من نامه نوشتند و مرا دعوت نمودند.
عبدالله بن مطيع به حضرت گفت: تو را بخدا قسم اى پسر پيامبر، مگذار تا حرمت اسلام از ميان برود، تو را سوگند مى‏دهم كه پاس حرمت قريش و عرب را بدار، بخدا قسم اگر اين حكومت را كه در دست بنى اميه است، طلب كنى، تو را خواهند كشت و پس از تو از هيچكس بيم ندارند، بخدا سوگند كه اين حرمت اسلام و عرب است كه شكسته مى‏شود، پس چنين مكن و به كوفه مرو و خود را در دسترس بنى اميه مگذار! ولى امام حسين عليه‏السلام پيشنهاد او را نپذيرفت(27)

10 - خزيميه(28)

امام حسين عليه‏السلام روز جمعه هجدهم ماه ذيحجه بر اين مكان نزول اجلال فرمود و يك شبانه روز در اين منزل توقف نمود، صبح زينب مكرمه عليها السلام به نزد او آمد و گفت: اى براد! آيا به شما بگويم كه شب گذشته چه شنيدم ؟! گفت: در نيمه‏هاى شب از خيمه‏ها بيرون رفتم، شنيدم هاتفى مى‏گفت:
الا يا عين فاحتفلى بجهد
و من يبكى على الشهداء بعدى
على قوم تسوقهم المنايا
بمقدار الى انجاز وعد(292).(30)
حسين عليه‏السلام فرمود: اى خواهر! هر چه را كه پروردگار مقدر فرموده است، همان خواهد شد(31)

11 - شقوق(32)

ورود امام عليه‏السلام در اين منزل مصادف با روز يكشنبه بيستم ذيحجه بوده است، زيرا آن حضرت در منزل «خزيمه» نيز يك شبانه روز اقامت داشتند(33).
در اين منزل، امام حسين عليه‏السلام مردى را ديد كه از جانب كوفه مى‏آيد و امام از او درباره مردم كوفه سؤال نمود، و او وضعيت مردم را بازگو كرد.
امام فرمود: امر، دست خداى متعال است، هر چه خواهد انجام مى‏دهد و پرودگار ما هر روز اراده‏اى دارد، اگر قضاى الهى بر ما نازل شد، ما خدا را بر نعمتهايش حمد كرده و از براى شكرش استعانت مى‏طلبيم و اگر قضاى الهى ميان ما و آرزوهايمان فاصله انداخت، كسى كه نيت او خالص است و بر پايه حق استوار، از رحمت او بدور نباشد. پس اين اشعار را انشاد فرمود:
فان تكن الدنيا تعد نفيسة
فدار ثواب الله اعلى و انبل
و ان تكن الاموال للترك جمعها
فما بال متروك به الحر يبخل
و ان تكن الارزاق قسما مقدار
فقلة حرص المرء فى الكسب اجمل
و ان تكن الابدان للموت انشئت
فقتل امرى‏ء بالسيف فى الله افصل
عليكم سلام الله يا آل احمد
فانى ارانى عنكم سوف ارحل(34).(35)
در تاريخ ابن عثم كوفى آمده است كه: فرزدق در اين منزل با امام حسين عليه‏السلام نيز ملاقات كرده است، و ما در صفحات قبل جريان ملاقات او را با امام در منزل «صفاح» نقل كرديم، ولى سيد ابن طاوس نقل كرده است كه امام عليه‏السلام اين اشعار را در پاسخ سؤال فرزدق فرمود، و فرزدق گفت: چگونه بسوى كوفه مى‏روى و نسبت به مردم آن اميد بسته‏اى در حالى كه همينها بودند كه مسلم بن عقيل پسر عموى شما را كشتند؟!
امام حسين عليه‏السلام اشكش جارى شد و فرمود: رحمت خداى بر مسلم باد، مسلم بسوى رحمت و بهشت و رضوان خدا رفت و آنچه بر عهده او بود انجام داد، و آنچه بر عهده ماست، باقى است. سپس اشعار فوق را بجز بيت آخر نقل كرده است(36).

12 - زرود

روز دوشنبه بيست و يكم ذيحجه بود كه قافله امام حسين عليه‏السلام به «زرود»(37) رسيد(38)، و در آنجا مقدارى توقف كرد.

ملاقات با زهير بن قين

در نزديكى اردوى امام، زهير بن قين بجلي فرود آمده بود، و او از هواداران عثمان بشمار مى‏رفت و در آن سال مراسم حج را بجاى آورده و به كوفه باز مى‏گشت(39).
جماعتى از قبيله بنى فزاره و بجيله نقل كرده‏اند كه: ما با زهير بن قين از مكه باز مى‏گشتيم و در راه همراه با حسين عليه السلام و همراهانش طى طريق مى‏كرديم، چون حسين عليه السلام در محلى فرود مى‏آمد، ما در جاى ديگرى فرمود مى‏آمديم! ولى در بعضى از منازل امام عليه السلام در محلى فرود آمد كه ما هم بناچار در همانجا فرود آمديم. در منزل «زرود» بود كه با زهير نشسته و غذا مى‏خورديم كه ناگهان فرستاده حسين عليه‏السلام بر ما وارد شد و سلام كرد و گفت: اى زهير بن قين! مرا ابا عبدالله حسين بسوى تو فرستاده كه او را ملاقات كنى.
ما همه دست از عذا كشيده و سكوت كرديم، همسر زهير - كه ديلم(40) مرو بود - گفت: سبحان الله! فرزند پيامبر تو را فراخوانده و كسى را به دنبالت فرستاده و تو از رفتن خوددارى مى‏كنى ؟! چه مى‏شود اگر نزد او رفته و سخن او را بشنوى!
زهير از جاى برخاست و بسوى امام رفت، طولى نكشيد كه مراجعت نمود در حالى كه چهره‏اش مى‏درخشيد و مسرور بود، فرمان داد تا خيمه را برچيده و بارها و لوازم را برداشته و در جوار اردوى امام عليه السلام خيمه زدنند، و بعد به همسرش گفت: تو را طلاق دادم زيرا دوست ندارم از من جز خوبى به تو برسد، من تصيميم گرفته‏ام كه در مصاحبت حسين عليه‏السلام باشم و جانم را فداى او كنم. سپس همسر خود را با مقدارى آذوقه و مال با چند تن از عموزاده هايش همراه كرد تا او را به مقصد برسانند، همسر زهير برخاست و گريست و با او وداع كرد و گفت: خدا يار و مددكار تو باشد، و براى تو اين سفر را به خير كند و در روز واپسين اين از خود گذشتگى مرا به جد حسين عليه السلام ياد آور باش.(41)
زهير بعد از واداع با همسرش به همراهان خو گفت: هر كسى از شما دوست دارد، با من بيايد، والا اين آخرين ديدار ماست! و بعد، حديثى را براى همراهان خود نقل كرد كه: ما در «بنجر»(42) جنگ مى‏كرديم و خداوند ما را پيروز كرد و غنائمى را بدست آورديم. سلمان باهلى(43) و به ما گفت: زمانى كه محضر سيد شباب آل محمد عليه‏السلام را درك كرديد به جنگ نمودن در كنار او و يارى نمودن او و غنائمى كه در اين مسير نصيب شما خواهد شد، بيشتر شاد باشيد! من هم اكنون شما را به خدا مى‏سپارم.
ابراهيم بن سعيد كه از همراهان زهير در سفر حج بوده است روايت كرده كه: هنگامى كه زهير نزد امام حسين عليه‏السلام رفت، امام به او گفت كه: من در كربلا كشته خواهم شد و سرم راز زحر بن قيس به اميد گرفتن جايزه نزد يزيد خواهد برد ولى يزيد چيزى به او نخواهد داد!(44)

13 - ثعلبيه(45)

ورود امام حسين عليه‏السلام در اين منزل روز سه شنبه بيست و دوم ذى الحجة الحرام بوده است(46).

خبر شهادت مسلم عليه‏السلام

عبدالله بن سليمان و منذرين بن مشمعل اسدى روايت كرده‏اند كه: چون مناسك حج را بجا آورديم هيچ هدفى جز ملحق شدن به امام حسين در راه را نداشتيم، تا از امر او اطلاع حاصل كنيم، پس بسرعت راه را طى نموده تا آنكه در منزلى به نام «زرود» بار افكنديم، ناگاه مردى از اهل كوفه در گرد و غبار راه پديدار شد و هنگامى كه حسين عليه‏السلام را ديد از راه اصلى كناره گرفت و امام هم لحظه‏اى توقف كرد گويا مى‏خواست كه او را ملاقات كند، ولى چنين نشد و امام به راه خود ادامه داد، ما با خود گفتيم كه: نزد اين مرد برويم و از حوادث كوفه پرس و جو كنيم، پس نزد او رفته و سلام كرديم او پاسخ سلام را گفت. گفتيم: از كدام قبيله هستى ؟ گفت: اسدى.
گفتيم: ما هم اسدى هستيم، نام تو چيست ؟ گفت: بكر بن فلان(47).
ما هم نام و كسب خود را گفتيم و پرسيديم: از كوفه چه خبر ؟ گفت: در حالى از كوفه بيرون آمدم كه مسلم بن عقيل سفير امام و هانى بن عروه را كشته بودند و ديدم كه آن دو را از پاهايشان گرفته در بازار مى‏كشيدند.
پس به اتفاق او روى به امام حسين عليه‏السلام آورديم و همراه آن حضرت ركاب مى‏زديم تا اينكه امام شب هنگام در منزل «ثعلبيه» فرود آمد، ما به خدمت امام شرفياب شديم و سلام گفتيم و سلاممان را پاسخ گفت: عرض كرديم: يرحمك الله! ما خبرى داريم كه اگر خواهى آشكار و اگر نه پنهان به عرض برسانيم.
امام عليه‏السلام نظرى به جانب ما و اصحاب خود كرد و گفت: من از اينان چيزى را پنهان نمى كنم.
گفتيم: آن سوار را كه ديشب رو بسوى ما مى‏آمد، ديديد ؟ فرمود: آرى.
گفتيم: او مردى است از قبيله ما (اسدى) صاحب رآى و راستگو و خردمند، مى‏گفت كه: مسلم بن عقيل و هانى بن عروه را كشته بودند و به چشم خود ديدم كه آنان را از پاهايشان در بازار مى‏كشيدند! حضرت فرمود: انا لله و انا اليه راجعون، رحمة الله عليهما، و چند بار اين كلام را تكرار كرد. بعد عرض كرديم: تو را بخدا با اهل بيت خود از همين مكان باز گرد كه در كوفه يار و ياورى ندارى، مى‏ترسيم كه مردم كوفه به دشمنى تو برخيزند.
آن حضرت به فرزندان عقيل نگاهى كرد و پرسيد: اكنون كه مسلم كشته شده است نظر شما چيست ؟ گفتند: بخدا سوگند كه ما باز نمى گرديم مگر آنكه انتقام او را بگيريم يا ما نيز به فيض شهادت برسيم.
امام عليه‏السلام روى به جانب ما كرد و فرمود: بعد از اينها خيرى در زندگانى دينا نيست(48) ؛ پس چون دانستيم كه آن حضرت عزم رفتن دارد، گفتيم: از خداوند براى تو طلب خير مى‏كنيم. فرمود: رحمكما الله!
سپس ياران امام عرض كردند: بخدا سوگند كه موقعيت شما در كوفه با مسلم فرق مى‏كند، اگر به كوفه برويد مردم بسوى شما بيشتر خواهند شتافت و امام سكوت كرد و سخنى نفرمود(49).
و برخى نوشته‏اند: چون خبر شهادت مسلم بن عقيل به امام رسيد، گروهى از همراهان حضرت كه به طمع مال و مقام دنيا با امام بودند، از آن حضرت جدا گشته و او را تنها گذاردند و فقط اهل بيت و چند تن از اصحاب باقى ماندند(50). و نيز برخى نوشته‏اند: امام عليه‏السلام پس از شنيدن خبر شهادت مسلم بن عقيل فرمود: خدا مسلم را رحمت كند كه بسوى رحمت الهى و بهشت و رضوان خدا شتافت، او مسئوليتى را كه بر عهده داشت به نيكى انجام داد ولى هنوز مسئوليت ما باقى است (51).(52)
مردى در «ثعلبيه» نزد امام حسين عليه‏السلام آمد و در مورد اين آيه كريمه سؤال نمود (يوم ندعوا كل اناس بامامهم)(53) امام فرمود: يعنى پيشوا و امامى كه مردم را به راه راست هدايت كند و مردم هم او را اجابت كنند، و امامى كه مردم را به گمراهى و ضلالت دعوت كند و مردم نيز به دعوت او پاسخ مثبت دهند؛ گروه اول در بهشت و گروه دوم در آتش خواهند بود، و اين قول خداى متعال است كه «فريق فى الحنة و فريق فى السعير)(54).(55)
و نيز در همين مكان مردى از اهل كوفه خدمت امام عليه‏السلام آمد و آن حضرت به او گفت: بخدا سوگند كه اگر تو را در مدينه ملاقات مى‏كردم اثر جبرئيل (56) را در خانه خود و نزول او را براى وحى به جدم به تو نشان مى‏دادم، اى برادر كوفى! عموم مردم دانش را از ما برگرفتند و از سرچشمه علم خاندان ما سيراب شدند، آيا آنها مى‏دانند و ما نمى دانيم ؟ اين غير ممكن است(57).
شخصى از اهل «ثعلبيه» به نام بجير حديث كرده است كه: امام حسين بر ما در «ثعلبيه» گذشت و من طفل خردسالى بودم، برادرم به امام عليه‏السلام گفت: اى پسر دختر رسول خدا! مردان كمى را در كنار شما مى‏بينم! امام عليه‏السلام با تازيانه‏اش به خورچينى كه نزد مردى بود، اشاره كرد و فرمود: اين پر از نامه‏هاى مردم كوفه است !(58) ابوهرة ازدى
او كه از اهالى كوفه است هنگام صبح در «ثعلبيه» خدمت امام عليه‏السلام شرفياب شد و عرض كرد: يابن رسول الله! چه كسى شما را از حرم خدا و حرم رسول خدا به اينجا كشانده است ؟!
امام حسين عليه‏السلام فرمود: اى اباهرة! بنى اميه اموال ما را گرفتند و حرمت ما را شكستند و من صبر كردم، و حال در طلب خون من هستند كه از حرم امن الهى بيرون آمدم، بخدا سوگند كه اين گروه ظالم و طاغى مرا خواهند كشت، و خداوند لباس ذلت بر ايشان پوشانيده و شمشير بران را براى قتلشان فراهم خواهند كرد، و كسى را بر آنها مسلط خواهد نمود كه آنها را خوار گرداند تا از قوم سبا ذليلتر و پريشان احوال‏تر گردند، كه زنى بر آنها حكومت راند و بر اموال و خون آنها رحم نكرد(59).

دختر مسلم بن عقيل

دختر سيزده ساله مسلم بن عقيل در كنار دختران حسين عليه‏السلام زندگى مى‏كرد و شب و روز با ايشان مصاحبت داشت، و چون امام حسين خبر شهادت مسلم را شنيد، به سراپرده خويش رفت و دختر مسلم را صدا كرد و با او ملاطفت و مهربانى بسيار ورزيد، آن دختر عرض كرد: يا بن رسول الله! با من همانند بى پدران و يتيمان رفتار مى‏كنى! مگر پدرم شهيد شده است ؟! امام عليه‏السلام گريست و فرمود: اندوهگين مباش، اگر مسلم نيست من پدر تو خواهم بود؛ و خواهرم، مادر تو ؛ و دخترانم، خواهران تو؛ و پسرانم در حكم برادران تو.
دختر مسلم فرياد بر آورد و گريست، پسران مسلم نيز گريستند، و اهل بيت در اين مصيبت با آنها همراهى كردند و به سوگوارى پرداختند، و امام حسين عليه‏السلام از شهادت مسلم بشدت آزرده خاطر گشت(60).

اسلام آوردن نصرانى

در بعضى از مقاتل ذكر شده كه چون امام عليه‏السلام به «ثعلبيه» رسيد، مردى نصرانى بهراه مادرش نزد آن حضرت آمدند و اسلام آوردند و همراه او رهسپار كربلا شدند(61).

14 - زباله(62)

امام عليه‏السلام بهمراه كاروان خود صبح روز چهارشنبه از «ثعلبيه» حركت كردند(63) ، و در همان روز به منزل زباله رسيدند.
بعضى گفته‏اند: در اين منزل، خبر شهادت عبدالله بن يقطر و مسلم بن عقيل و هانى بن عروه رسيد و آن حضرت آن خبر را براى اصحاب بيان كرد و فرمود: خبر ناگوار و جانسوزى به ما رسيده و آن اينكه مسلم بن عقيل و هانى بن عروه و عبدالله بن يقطر به شهادت رسيده‏اند، و شيعيان كوفه ما را بى يار و ياور گذاشته‏اند، هر كس از شما خواهد، مى‏تواند باز گردد و بر او ملامتى نيست چرا كه تعهدى نداشته است.
همراهان بيوفاى امام عليه‏السلام از گرد او پراكنده شدند و از راست و چپ راه بيابان را پيش گرفتند و تنها همان كسانى كه از مدينه همراه امام عليه‏السلام بودند با تعداد كمى از مردان ديگر كه در راه به امام ملحق شده بودند باقى ماندند.
امام عليه‏السلام اين كار را براى آن كرد كه گروهى از اعراب مى‏پنداشتند كه عازم شهرى مى‏شوند كه مردم آن شهر تحت فرمان امامند، و امام عليه‏السلام مى‏خواست كه همراهانش آگاهانه در اين مسير گام بردارند و بدانند كه با چه مشكلاتى مواجه خواهند شد(64).

پيك كوفه

چون امام عليه‏السلام به «زباله» رسيد. فرستاده محمد بن اشعث و عمر بن سعد را ملاقات نمود و آن نامه‏اى را كه مسلم بعنوان وصيت از ايشان خواسته بود كه بنويسند و براى امام ببرند و شرح آن گذشت، تقديم امام كرد، امام عليه‏السلام نامه را خواند و صحت خبر شهادت مسلم و هانى را تأييد شده ديد، سخت آزرده خاطر شد و اين رنجش وقتى شدت پيدا كرد كه قاصد خبر قتل قيس بن مسهر را نيز به اطلاع امام رساند(65).

عبدالله بن يقطر

امام حسين عليه‏السلام برادر رضاعى خود عبدالله بن يقطر(66) را بسوى مسلم - قبل از اطلاع از شهادت او - فرستاد، كه بدست حصين بن تميم گرفتار و به نزد عبيدالله بن زياد برده شده و او فرمان داد كه عبدالله بن يقطر را به بالاى قصر دارالاماره برده تا در منظر عام، حسين و پدرش را لعنت كند! هنگامى كه ابن يقطر، بالاى قصر رفت خطاب به مردم گفت: اى مردم! من فرستاه حسين فرزند دختر رسول خداى شما هستم، به يارى او بشتابيد و بر پسر مرجانه لعنة الله عليه بشوريد.
عبيدالله چون چنين ديد فرمان داد تا او را از بالاى قصر به زير انداختند و در حال جان دادن بود كه مردى آمد و او را به قتل رساند، به او گفتند: واى بر تو! چرا چنين نمودى ؟! گفت:مى‏خواستم او را راحت كنم(67).
اكثر نويسندگان، خبر شهادت عبدالله بن يقطر و قيس بن مسهر صيداوى - فرستادگان امام به كوفه - را در منزل زباله ذكر كرده‏اند، و بعضى در منازل ديگر يا بعد از ملاقات با حربن يزيد رياحى نقل كرده‏اند، ولى قول صحيح همان منزل زباله مى‏باشد، البته ممكن است كه خبر شهادت آنها در منازل ديگر نيز به امام داده شده باشد(68).(69)

15 - القاع (70)

روز پنجشنبه بيست و چهارم ذيحجه بود كه امام عليه‏السلام وارد منزل «القاع» شدند(71).
طبرى از ابو مخنف نقل كرده و او از لوزان كه از قبيله بنى عكرمه است روايت نموده كه: يكى از خويشان او - كه شايد نامش عمرو بن لوزان(72) باشد - از امام حسين عليه‏السلام سؤال كرد: عزم كجا داريد؟
امام عليه‏السلام فرمود: عازم كوفه هستم.
آن مرد به اما گفت: تو را بخدا سوگند كه از اين راه باز گرد زيرا تو به استقبال نيزه‏ها و شمشيرها مى‏روى، اگر كسانى كه نامه و پيك نزد شما فرستاده‏اند، هزينه اين جنگ را بر عهدد مى‏گيرند و مقدمات كار را از هر جهت براى شما فراهم مي اورند، به نزد آنها برو، كه اين عزم پسنديده‏اى است، ولى آنگونه كه شما بيان كرديد من مصلحت شما را در رفتن بسوى مردم كوفه نمى بينم.
امام عليه‏السلام فرمود: اى بنده خدا! آنچه را كه تو گفتى بر من پوشيده نيست و رأى همان است كه تو ديده‏اى ولى بر مقدرات الهى كسى غالب نخواهد شد(73).

16 - عقبة البطن(74)

روز جمعه بيست و پنجم ذى الحجة الحرام، امام حسين عليه‏السلام به اين موضع رسيده است(75).
ابن عبدربه از امام صادق عليه‏السلام نقل كرده كه آن حضرت فرمود: چون حسين بن على عليه‏السلام از «عقبة البطن» بالا رفت به ياران خود فرمود: نمى بينم خود را جز اينكه كشته خواهم شد.
اصحاب گفتند: يا ابا عبدالله! علت چيست ؟! فرمود: به سبب آنچه كه در خواب ديدم. اصحاب از خواب امام پرسش كردند. فرمود: در خواب ديدم سگانى به من يورش مى‏برند كه در ميان آنها سگى دو رنگ بود كه از همه درنده‏تر به نظر مى‏رسيد(76).
طلحة بن زيد از امام صادق عليه‏السلام روايت كرده كه امام حسين عليه‏السلام فرمود: سوگند به خدايى كه جانم بدست اوست، حكومت بنى اميه براى آنها گوارا نخواهد شد مگر اينكه مرا بكشند، و اينها قاتل من خواهند بود(77).

17 - شراف(78)

امام روز شنبه بيست و ششم ذيحجه وارد منزل «شراف» شدند(79).
كسى كه از مكه به طرف كوفه مى‏آيد، بعد از «عقبه» به منزل ديگرى مى‏رسد به نام «واقصه»، ولى چون در «شراف»، امكانات و خصوصا آب بيشتر بوده، لذا امام عليه‏السلام در «واقصه» كه آن را «واقصة الحزون» نيز گويند، توقف نكردند و در «شراف» منزل گزيدند(80).
ابو مخنف از عبدالله بن سليم و مردى ديگر از قبيله بنى اسد نقل كرده است كه: امام حسين عليه‏السلام در منزل «شراف» فرود آمدند، و سحر گاهان به جوانان دستور دادند كه آب زياد بردارند(81) و از اين منزل حركت كرده و صبح را تا هنگام غروب آفتاب طى طريق نمودند، گويا اما تصميم داشتند در «قرعاء» كه منزل ديگرى است از منازل حجاج، منزل كنند(82) ، و بعد از آنجا تا «مغيثه» كه آخرين منزل حجاز است، و از مغثيه تا «قادسيه» كه ابتداى عراق است، كوچ كنند(83).
عبيدالله بن زياد چون از حركت امام حسين عليه‏السلام بسوى كوفه آگاه شد، حصين بن تميم را - كه رئيس شرطه او بود - به «قادسيه» فرستاد و او لشكرش را در فاصله «قادسيه» تا «خفان» و «قطقطانيه» تا «لعلع» و نيز از «واقصه» تا راه شام و راه بصره مستقر كرد تا راهها را دقيقا زير نظر بگيرند بطورى كه اگر كسى از آن محدوده خارج و يا پا در آن محدوده بگذارد، اطلاع يابند.
امام عليه‏السلام بسوى عراق مى‏آمد تا اينكه گروهى از اعراب را در راه ملاقات كرد و از آنها سؤال فرمود، گفتند: ما چيزى جز اين نمى دانيم كه ما نمى توانيم وارد و خارج شويم. امام عليه‏السلام در همان مسير، ادامه راه دادند.
گفته‏اند كه: حصين بن تميم با چهار هزار نفر مرد نظامى به منطقه اعزام شده بود كه از جمله آنها حر بن يزيد رياحى بود كه نزديك به هزار نفر همراهش بودند.
و در روايت ديگرى آمده است كه: حر بن يزيد رياحى به همراه هزار سواره از كوفه جدا گانه به منطقه اعزام شده بود. ابو مخنف از آن د و مرد اسدى نقل كرده است: در ميانه راه هنگام ظهر ناگهان مردى فرياد زد: الله اكبر! امام حسين عليه‏السلام نيز تكبير گفت و فرمود: براى چه تكبير گفتى ؟ آن مرد گفت: درخت خرما در اين مكان مشاهده مى‏كنم! آن دو مرد اسدى گفتند: در اين مكان درخت خرمايى وجود ندارد!
امام عليه‏السلام به آنها فرمود: شما چه مى‏پنداريد؟ گفتند: اينها طلايه داران لشكر دشمن و گردنهاى اسبان آنهاست.
امام عليه‏السلام فرمود: من نيز آنها را مى‏بينم پس امام عليه‏السلام فرمود: آيا در اين منطقه پناهگاهى وجود دارد كه ما بدانجا رويم و اين پناهگاه در پشت سر ما قرار گيرد و دشمن در روبروى ما تا با آنها فقط از يك جانب روبرو شويم ؟ گفتند: آرى، در ناحيه چپ، منزلى است به نام «ذو حسم».
پس امام عليه‏السلام به قسمت چپ جاده به طرف «ذو حسم» روى آورد، سپاه دشمن نيز به طرف اين منزل مى‏تاخت ولى امام عليه‏السلام و همراهان زودتر به اين منزل رسيدند.

18 - ذو حسم(84)

روز يكشنبه مطابق با بيست و هفتم از ماه ذيحجه، امام عليه‏السلام وارد اين منزل شد و دستور داد كه خيمه‏ها را در اين مكان بر پا كردند.
حر بن يزيد با هزار سوار هنگام ظهر از گرد راه فرا رسيد و برابر امام عليه‏السلام با لشكريانش قرار گرفت(85) ، امام رو به اصحاب خود كرد و فرمود: اين گروه را سيراب كنيد و اسبابن آنان را نيز آب دهيد!
ياران امام عليه‏السلام فرمان بردند و لشكريان دشمن حتى اسباب آنان را نيز سيراب كردند!(86)
على بن طعان مى‏گويد: من از جمله ياران حربن يزيد بودم كه در آخرين لحظات به او پيوستم، امام چون تشنگى من و اسبم را مشاهده كرد، فرمود: «انخ الرواية» و راويه نزد ما مشگ آب را گويند، و من مراد حضرت را متوجه نشدم، سپس فرمود: شتر را بخوابان(87) ، پس من آن شتر كه مشگ آب را حمل مى‏كرد، خواباندم. امام فرمود: آب بنوش، من چون خواستم آب بنوشم، آب از دهانه مشگ مى‏ريخت و نمى توانستم به راحتى آب بياشامم. امام فرمود: دهانه مشگ را جمع كن، من نتوانستم، ناگهان امام از جاى بر خاست و دهانه مشگ را جمع كرد تا من و اسبم آب نوشيديم! (88)
هنگام نماز ظهر فرا رسيد. اما به حجاج بن مسروق جعفى(89) دستور داد تا اذان بگويد، او اذان گفت، و چون هنگام اقامه نماز شد امام حسين عليه‏السلام در حالى كه ردائى بر دوش به پيراهنى بر تن داشت از خيمه بيرون آمد و پس از حمد و ثناى الهى فرمود: اى مردم! با معذرت به پيشگاه پرودگار شما، من بسوى شما نيامدم تا اينكه نامه‏هاى شما به من رسيد و فرستادگان شما نزد من آمدند و از من خواستند كه به نزد شما آيم و گفتيد كه ما امام ندايم، باشد كه بوسليه من خدا شما را هدايت كند، پس اگر بر سر عهد و پيمان خود هستيد من به شهر شما مى‏آيم و اگر آمدنم را ناخوش مى‏داريد، من باز گردم. آن گروه همچنان در سكوت معنى دار خود فرو رفته بودند، پس امام به مؤذن دستور داد كه اقامه بگويد، او اقامه نماز ظهر را گفت، و امام عليه‏السلام به حر فرمود: تو با اصحاب خود نماز مى‏گزارى ؟ حر در پاسخ گفت: خير! ما به شما اقتدا خواهيم كرد!
پس امام حسين عليه‏السلام نماز ظهر را خواند و به جايگاه خود باز گشت، و حر بن يزيد به خيمه‏اى كه برايش افراشته بودند وارد شد.
در آن آفتاب سوزان، هر سوارى لجام اسب خود را گرفته و در سايه آن به زمين نشست تا هنگام عصر شد و امام دستور داد كه اعلان نماز عصر نمودند و نماز عصر را بجاى آورد و روى به مردم كرده و پس از حمد ثناى الهى فرمود: اى مردم! اگر تقوى را پيشه سازيد و حق را براى كسانى كه اهليت آن را دارند بشناسيد، خدا را خشنود مى‏سازيد، ما اهل بيت سزوارتر به ولايت بر شما هستيم از مدعيانى كه ادعاى حقى را مى‏كنند كه مربوط به آنها نيست و رفتارشان با شما بر اساس عدالت نيست و در حق شما جفا روا مى‏دارند، اگر شما براى ما چنين حقى را قائل نيستيد و تمايلى به اطاعت از ما نداريد و نامه‏هاى شما با گفتارتان و آرائتان يكى نيست، من از همين جا باز خواهم گشت. حر بن يزيد گفت: من از اين نامه هايى كه شما فرموديد، اطلاعى ندارم!
امام حسين عليه‏السلام به عقبة بن سمعان(90) فرمود: آن دو خورجين كه نامه‏هاى اهل كوفه در آن است بياور.
عقبه آن دو خورجين را كه پر از نامه بود آورد و نامه‏ها را بيرون آورده و نزد حر گذاشت. حر گفت: ما از جمله نويسندگان نامه‏ها نبوديم، و ما مأموريت داريم به محض روبرو شدن، شما را به نزد عبيدالله بن زياد ببريم.
امام حسين عليه‏السلام فرمود: مرگ به تو از اين پيشنهاد، نزديكتر است (91) . سپس به يارانش فرمود: برخيزيد و سوار شويد، پس آنها سوار شدند و اهل بيت نيز سوار گشتند، پس امام به همراهانش فرمود: باز گرديد! و چون خواستند باز گردند، حر و همراهانش مانع شدند. امام حسين عليه‏السلام به حر فرمود: مادرت به سوگت بگريد! چه مى‏خواهى ؟
حر گفت: اگر جز شما در اين حال با من چنين سخنى مى‏گفت در نمى گذشتم! ولى بخدا سوگند كه نمى توانم نام مادر شما را جز به نيكى ببرم(92). امام عليه‏السلام باز فرمود: چه مى‏خواهى ؟ حر گفت: شما را بايد نزد عبيدالله بن زياد ببرم! امام فرمود: بخدا سوگند به دنبال تو نخواهم آمد. حر گفت: بخدا سوگند هرگز شما را رها نكنم. و تا سه مرتبه اين سخنان رد و بدل گرديد.
حر گفت: من مأمور به جنگ با شما نيستم ولى مأمورم از شما جدا نگردم تا شما را به كوفه برم، پس اگر شما از
آمدن خوددارى مى‏كنيد راهى را انتخاب كنيد كه به كوفه ختم نشود و به مدينه هم پايان نيابد، تا من نامه‏اى براى عبيدالله بنويسم و شما هم در صورت تمايل نامه‏اى به يزيد بنويسيد! تا شايد اين امر به عافيت و صلح منتهى گردد و در پيش من اين بهتر است از آنكه به جنگ و ستيز به شما آلوده شوم.
امام حسين عليه‏السلام از ناحيه چپ راه «عذيب» و «قادسيه» حركت كردند در حالى كه فاصله آنها تا «عذيب» سى و هشت ميل بود، و حر هم با آن حضرت حركت مى‏كرد(93).
عتبة بن ابى العيزار گويد: امام حسين عليه‏السلام در «ذو حسم» ايستاد و پس از حمد و ثناى الهى و درود بر پيامبر فرمود:
انه قد نزل من الامر ما قد ترون و ان الدنيا قد تغيرت و تنكرت و ادبر معروفها و استمرت جدا(94) فلم يبق منها الا صبابة كحصبابه الاناء و خسيس عيش كالمرعى الوبيل، الا ترون ان الحق لا يعمل به و ان الباطل لا يتناهى عنه، ليرغب المؤمن فى لقاء الله محقا فانى لا ارى الموت شهادة و لا الحياة مع الظالمين الا برما(95).
آنچه را كه روى داد و پيش آمده است مى‏بينيد، و دنيا دگرگون شد، آنچه نيكو بود از آن روى گردانده و از آن نمانده است مگر ته مانده‏اى همانند آن آب كه در ته ظرفى بماند و آن را دور ريزند؛ و زندگى پست و ناچيز است مثل چرا گاه ناگوار، مگر نمى بينيد كه به حق عمل نمى شود و از باطل پرهيز نمى كنند، مؤمن بايد حق طلب و مايل به لقاى پرودگار باشد؛ مرگ را من جز شهادت نمى يابم و زندگانى با ستمگران را غير از ننگ و خفت نمى دانم. پس از ايراد خطبه فوق كه در غايت فصاحت است، زهير بپاخاست و روى به ياران كرد و گفت: شما مى‏گوييد يا من بگويم ؟ گفتند: تو سخن آغاز كن.
پس زهير خدا را حمد و ثنا گفت و به امام عرض كرد: يا بن رسول الله! ما فراز و بلندى كه در گفتار شما بود، شنيديم ؛ اى پسر رسول خدا! بخدا سوگند كه اگر ما مى‏توانستيم براى هميشه در اين دنيا زندگى كنيم و تمام دنيا و امكانات آن را در اختيار داشتيم، باز هم شمشير زدن در ركاب تو را انتخاب مى‏كرديم.
امام عليه‏السلام در حق او دعا كرد و او را پاسخى نيكو داد(96).
حر بن يزيد رياحى پيوسته همراه امام حسين عليه‏السلام ركاب مى‏زد و هنگامى كه مجال مى‏يافت به امام عرض مى‏كرد: از براى خدا حرمت جان خويش را پاس دار كه من بر اين باورم كه اگر گرم ستيز شوى، كشته گردى.
امام عليه‏السلام فرمود: مرا از مرگ مى‏ترسانى ؟ آيا اگر مرا بكشيد، ديگر مرگ گريبان شما را نمى گيرد ؟ من همان را مى‏گويم كه آن مرد از قبيله اوس با پسر عم خود گفت هنگامى كه مى‏خواست رسول خدا را يارى كند:
سامضى و ما بالموت عار على الفتى
اذا ماترى حقا و جاهد مسلما
و واسى الرجال الصالحين بنفسه
و فارق مثبورا و خالف مجرما
فان عشت لم اندم و ان مت لم الم
كفى بك ذلا ان تعيش و ترغما(97)
چون حر اين اشعار را از امام شنيد، كناره گرفت و با همراهان خود با فاصله كمى از امام، مسير ديگرى را انتخاب كرد(98).

19 - البيضة(99)

امام حسين عليه‏السلام در اين منزل اصحاب حر بن يزيد را مخاطب قرار داد، و بعد از حمد و ثناى الهى گفت: ايها الناس! ان رسول الله قال: من رأى سلطانا جائرا مستحلا لحرام الله ناكثا عهده مخالفا لسنة رسول الله يعمل فى عباد الله بالاثم و العدو ان فلم يغير عليه بفعل و لا قول، كان حقا على الله ان يدخله مدخله، الا و ان هولاء قد لزموا طاعة الشيطان و تركوا طاعة الرحمن و اظهروا الفساد و عطلوا الحدود و استاثروا بالفى‏ء و احلوا حرام الله و حرموا حلاله و انا احق ممن غير، و قد اتتنى كتبكم و قدمت على رسلكم ببيعتكم انكم لا تسلمونى و لا تخذلونى، فان اتممتم على بيعتكم تصيبوا رشدكم، فانا الحسين بن على و ابن فاطمة بنت رسول الله نفسى مع انفسكم و اهلى مع اهليكم ولكم فى اسوة، و ان لم تفعلوا و نقضتم عهدكم و خلعتم بيعتى من اعناقكم فلعمرى ما هى لكم بنكر لقد فعلتموها بابى و اخى و ابن عمى مسلم، فالمغرور من اغتر بكم فحظكم اخطاتم و نصيبكم ضيعتم و من نكث فانما ينكث على نفسه و سيغنى الله عنكم و السلام عليكم و رحمه الله و بركاته(100).
اى مردم! رسول خدا فرمود: هر كس سلطان ستم پيشه‏اى را كه محرمات الهى را حلال و پيمان خداوندى را شكسته و با سنت من مخالفت كرده و ستم بر بندگان خدا روا داشته باشد، تأييد كند و به انكار او برنخيزد، جايگاهش آتش و عذاب الهى باشد. بنى اميه به فرمان شيطان از اطاعت خدا سرپيچى نموده و فساد كردند، حدود خدا را حرام كردند، و من سزوارترين مردم هستم به نهى كردن و بازداشتن آنها از اينگونه اعمال زشت و نكوهيده. شما به من نامه نوشتيد و فرستادگان خود را نزد من فرستاديد و گفتيد كه با من بيعت كرده‏ايد و مرا در اين قيام تنها نمى گذاريد! اكنون اگر بر بيعت و پيمان خود پايداريد كه راه صواب هم همين است من كه حسين پسر على و فرزند فاطمه دختر رسول خدا (صلوات الله عليهم) هستم، با شمايم و خاندان من با خاندان شما خواهد بود، و من پيشوائى شما را مى‏پذيرم، و اگر چنين نكنيد و بر عهد خود استوار نباشيد و پيمانى را كه بسته‏ايد بشكنيد و بيعت با مرا ناديده بگيريد، بجان خودم قسم كه از شما عجيب نيست، چرا كه با پدر و برادر و پسر عمم مسلم همين گونه رفتار كرديد. هر كس فريب شما خورد، مردى نا آزموده است، شما از بخت خود رويگردان شديد و بهره خود را از دست داديد، هر كس پيمان شكند از زيان پيمان شكنان برخوردار خواهد بود و خداوند بزودى مرا از شما بى نياز خواهد كرد، و السلام عليكم رحمة الله و بركاته.

20 - الرهيمة(101)

در «رهميه» مردى از اهالى كوفه كه او را ابو هرم مى‏ناميدند به خدمت حضرت رسيد و گفت: اى پسر رسول خدا! چه عاملى شد كه از حرم جدت بيرون آمدى ؟!
امام عليه‏السلام فرمود: اى ابا هرم! بنى اميه بى حرمتم داشتند صبورى كردم، اموالم را گرفتند تحمل نمودم، و حال به دنبال ريختن خون من هستند، لذا از حرم امن خداوندى خارج شدم و بخدا سوگند مرا خواهند كشت، و چون چنين كنند، خداوند لباس ذلت را بر اندامشان مى‏پوشاند و شمشير برنده‏اى را براى آنها مهيا مى‏كند و كسى را بر آنها مسلط كند كه آنان را به خاك مذلت بنشاند(102).

21 - عذيب الهجانات(103)

روز دوشنبه بيست و هشتم ماه ذيحجه امام عليه‏السلام بر اين منزل وارد شدند(104) كه ناگهان چهار سوار به نامهاى نافع بن هلال و مجمع بن عبدالله و عمرو بن خالد و طرماح در حالى كه اسب نافع بن هلال را - كه «كامل» نام داشت - يدك كرده بودند، از راه رسيدند، و راهنماى آنها طر ماح بن عدى بود. هنگامى كه بر امام حسين عليه‏السلام وارد شدند، حر روى بدانها كرد و گفت: اين چندتن از مردم كوفه‏اند، من آنها را باز داشت كرده و يا به كوفه بر مى‏گردانم.
امام عليه‏السلام فرمود: من اجازه چنين كارى را به تو نمى دهم، و همانطورى كه خود را از گزند تو حفظ مى‏كنم از آنان نيز محافظت خواهم كرد، زيرا اينها ياران منند همانند اصحابى كه با من از مدينه آمدند، پس اگر بر آن پيمان كه با من بستى، استوارى، آنها را رها كن، و گرنه با تو مى‏جنگم.
حر از بازداشت آنها صرف نظر كرد. امام حسين عليه‏السلام به آنها فرمود كه: از كوفه برايم سخن بگوييد.
مجمع بن عبدالله عايذى گفت: به اشراف كوفه رشوه هايى گزاف دادند و چشم مال پرست آنها را پر كردند تا دلهاى آنان را نسبت به بنى اميه نرم كرده باشند، و اينك يك دل و يك زبان با تو دشمنى مى‏ورزند، اما ساير مردم دلشان با توست ولى فردا شمشيرهايشان به روى تو كشيده خواهد شد!
آنگاه امام عليه‏السلام درباره رسول خود، قيس بن مسهر صيداوى، پرسيد.
گفتند: او را حصين بن تميم گرفت و نزد ابن زياد فرستاد و او دستور داد كه قيس تو و پدرت را ناسزا گويد، اما قيس بر منبر رفت و بر تو و پدرت درود فرستاد و ابن زياد و پدرش را لعنت كرد و مردم را به يارى تو خواند و آنان را از آمدنت باخبر كرد؛ ابن زياد دستور داد تا او را از بالاى قصر به زير افكندند.
در اين هنگام اشك در چشمان امام حسين عليه‏السلام حلقه زد و بر گونه‏اش جارى شد و اين آيه را قرائت كرد (فمنهم من قصبى نحبه و منهم من ينتظر و ما بدلوا تبديلا)(105) و گفت: خدايا بهشت را جايگاه ما و شيعيانمان قرار ده و ما را با ايشان در سراى رحمت خود جمع كن(106).(107)
سپس امام عليه‏السلام روى به يارانش نمود و گفت: كسى از شما راه ديگرى را غير از اين راه مى‏شناسد ؟
طرماح گفت: آرى، اى پسر رسول خدا! من از راه آگاهم. امام حسين عليه‏السلام فرمود: پيش رو.
طرماح در جلو افتاد و آن حضرت در پى او رفتند و او شروع به خوان اين رجز نمود:
يا ناقتى لا تذعرى من زجرى
و امضى بنا قبل طلوع الفجر
بخير فتيان و خير سفر
آل رسول الله آل الفخر
السادة البيض الوجوه الزهر
الطاعنين بالرماح السمر
الضاربين بالسيوف البتر
حتى تحلى بكريم الفخر
الماجد الجد رحيب الصدر
اثابه الله لخير امر
عمره الله بقاء الدهر
يا مالك النفع معا و الضر
ايد حسينا سيدى بالنصر
على الطغاة من بقايا الكفر
على اللغينين سليلى صخر
يزيد لا زال حليف الخمر
و ابن زياد عهر بن العهر(108).(109)
طرماح به امام عليه‏السلام عرض كرد: با شما ياران اندكى را مى‏بينم و همين لشكريان حر در مبارزه بر شما غالب آيند و من يك روز پيش از آمدن از كوفه، مردم انبوهى را در بيرون شهر ديدم، پرسيدم كه اينان كيانند ؟ گفتند: لشكرى است كه سر گرم سان هستند كه آماده جنگ با حسين گردند و من تا كنون چنين لشكر عظيمى را نديده بودم، تو را بخدا سوگند تا توانى به آنان نزديك مشو و اگر خواهى كه در مأمنى فرود آيى كه سنگر تو باشد تا تدبير كار خويش كنى و تو را چاره كار معلوم گردد، با من بيا تا تو را در كوه «اجا» (110) فرود آروم، بخدا سوگند كه اين كوه سنگر ما بوده و هست و ما را از پادشاه غسان و حمير و نعمان بن منذر حفظ كرد، بخدا سوگند هيچگاه تسليم نشديم و اين خوارى را به خود نخريديم، قاصدى نزد قبيله طى در كوه «اجا» و «سلمى» بفرست، ده روز نگذرد كه قبيله طى سواره و پياده نزد تو آيند و تا هر زمان خواهى نزد ما باش و اگر خداى ناكرده اتفاقى رخ دهد من با تو پيمان مى‏بندم كه ده هزار مرد طائى پييش روى تو شمشير زنند، و تا زنده‏اند نگذارند دست هيچكس به تو رسد.
امام عليه‏السلام فرمود: خداوند تو را و قبيله ات را جزاى خير دهد، ما و اين گروه، يعنى اصحاب حر، پيمانى بسته‏ايم كه نمى توانم از آن باز گردم و معلوم نيست عاقبت كار ما و آنها به كجا مى‏انجامد(111).
طرماح بن عدى مى‏گويد: من با امام حسين عليه‏السلام وداع كرده و گفتم: خدا شر جن و انس را از تو دور گرداند، و من براى كسان خويش از كوفه آذوقه آورده‏ام و نفقه آنها نزد من است، من مى‏روم و آذوقه آنها را مى‏رسانم و بعد بسوى تو باز مى‏گردم، و اگر به تو رسم البته تو را يارى خواهم كرد.
امام عليه‏السلام فرمود: اگر قصد يارى دارى، شتاب كن، خدا تو را ببخشايد.
طرماح مى‏گويد: دانستم به يارى مردان محتاج است، نزد اهل خويش رفته و كار آنها را اصلاح نموده و وصيت كردم و در بازگشت شتاب كردم، اهل من از علت شتابم جويا شدند، مقصود خود را گفتم، و از راه بنى ثعل روانه گرديدم تا به «عذيب الهجانات» رسيدم، سماعة بن بدر را ملاقات كردم و او خبر كشته شدن امام حسين عليه‏السلام را به من داد! پس من باز گشتم(112)

22 - القطقطانية(113)

سپس امام حسين عليه‏السلام از «عذيب الهجانات» حركت كرد و حر بن يزيد رياحى هم با او بود تا روز سه شنبه بيست و نهم ذيحجه به «قطقطانيه» رسيد.
در امالى شيخ صدوق آمده است كه امام حسين عليه‏السلام در اين مكان با عبيدالله بن حر جعفى ملاقات كرد، ولى به قول مشهور، اين ملاقات در «قصر بنى مقاتل» صورت گرفته كه تفصيل آن ذكر خواهد شد(114).

23 - قصر بنى مقاتل(115)

امام عليه‏السلام روز چهارشنبه اول ماه محرم الحرام سال شصت و يك هجرى بر اين منزل وارد شدند(116) . در اين منزل، آن حضرت خيمه‏اى را مشاهده كردند كه در كنار آن اسبى ايستاده و نيزه‏اى استوار، سؤال كردند: اين خيمه كيست ؟ گفتند: متعلق به عبيدالله بن حر جعفى است(117).
امام عليه‏السلام حجاج بن مسروق جعفى را نزد او فرستاد، عبيدالله بن حر از حجاج بن مسروق سؤال كرد: چه پيامى آورده‏اى ؟ حجاج بن مسروق گفت: هديه‏اى و كرامتى، اگر پذيرا باشى! اين حسين است كه تو را به يارى خود خوانده است، اگر او را يارى كنى مأجور خواهى بود و اگر كشته گردى به فيض شهادت نائل خواهى آمد.
عبيدالله بن حر گفت: بخدا سوگند كه از كوفه خارج نشدم مگر اينكه ديدم جماعت كثيرى، به قصد جنگ كردن با حسين بيرون مى‏آيند و شيعيانش او را مخذول ساخته و دانستم كه او كشته خواهد شد، و چون من قدرت بر يارى او را ندارم، مايل نيستم نه او مرا ببيند و نه من او را ببينم! حجاج بن مسروق به خدمت امام عليه‏السلام باز گشت و پاسخ عبيدالله بن حر را به امام عرضه داشت.
آن حضرت برخاست و با عده‏اى از اهل بيت و يارانش بسوى خيمه عبيدالله روانه گرديد، و چون بر او وارد شد قسمت بالاى مجلس را براى جلوس امام مهيا كرد.
عبيدالله بن حر مى‏گويد: من هرگز كسى را همانند حسين عليه‏السلام در عمرم نديدم، هنگامى كه حسين بسوى خيمه‏ام آمد چنان آن منظره و هيئت گيرايى داشت كه در هيچ چيزى آن جاذبه وجود نداشت و چنان رقتى در من پديدار شد كه تاكنون نسبت به كسى هرگز در من اينگونه رقتى پيدا نشده بود، آن لحظه‏اى كه مشاهده نمودم امام حسين عليه‏السلام راه مى‏رفت و كودكان گرداگرد او پروانه‏وار بر گرد شمع وجودش حركت مى‏كردند، به محاسنش نظر كردم همانند بال غراب سياه بود، بدو گفتم: آيا اين رنگ سياهى از موى شماست يا اثر خضاب ؟!
فرمود: اى پسر حر! پيرى ام زود فرارسيد ؛ دانستم كه خضاب است.
چون امام عليه‏السلام در خيمه عبيدالله نشست پس از حمد و ثناى الهى فرمود: اى پسر حر! اهل شهر شما به من نامه نوشتند كه به يارى من هماهنگ اند و از من خواستند تا به نزد آنها بيايم، ولى آنچه وعده داده بودند، نادرست بود، و تو داراى گناهان زيادى هستى، آيا نمى خواهى بوسيله توبه، آن اعمال ناشايسته را از بين ببرى ؟
عبيدالله بن حر گفت: چگونه ممكن است جبران آنهمه گناه‏اى پسر پيامبر ؟!
امام عليه‏السلام فرمود: فرزند دختر پيامبرت را يارى كن.
عبيدالله گفت: بخدا سوگند من مى‏دانم كسى كه از تو پيروى كند در روز قيامت سعادتمند خواهد شد، ولى نصرت من، تو را در قتال با دشمن بى نياز نمى كند و در كوفه براى شما ياورى نيست، و من چنين نكنم، زيرا نفس من به مرگ راضى نيست(118) ، ولى اين اسب من كه «ملحقه» نام دارد، بخدا سوگند در پى چيزى با اين اسب نبودم كه به دست نياوردم و كسى مرا دنبال نكرد جز اينكه از او سبقت گرفتم، اسبم را بگير از آن تو باشد!
امام حسين علبه السلام فرمود: حال كه خود، ما را يارى نمى كنى، ما نيازى به تو و اسب تو نداريم، و گمراهان را به يارى خويش نطلبم، ولى تو را نصيحت مى‏كنم، اگر مى‏توانى به جايى برو كه فرياد ما را نشنوى و مقاتله ما را نظاره گر نباشى، سوگند بخدا اگر كسى بانگ ما را بشنود و ما را يارى نكند خدا او را به روى در آتش افكند(119).

عمرو بن قيس

عمرو بن مشرقى گفت: با پسر عمويم بر امام حسين عليه‏السلام وارد شدم و آن حضرت در «قصر بنى مقاتل» بود و بر او سلام كرديم، پسر عمويم به امام گفت: اين سياهى كه در محاسن شما مى‏بينم از خضاب است يا رنگ موى شما خود بدين رنگ است ؟
امام فرمود: خضاب است، موى ما بنى هاشم زود سپيد مى‏شود، آنگاه پرسيد: آيا به يارى من مى‏آيى ؟!
من گفتم: مردى هستم كه عائله زيادى دارم و مال بسيارى از مردم نزد من است و نمى دانم كار به كجا مى‏انجامد و خوش ندارم امانت مردم از بين برود ؛ و پسر عمويم نيز همانند من پاسخ داد.
امام عليه‏السلام فرمود: پس از اينجا برويد كه هر كس فرياد ما را بشنود و يا ما را ببيند و لبيك نگويد و به فرياد: برنخيزد، بر خدواند است كه او را به بينى در آتش اندازد(120).

24 - نينوى (121)

عقبة بن سمعان مى‏گويد: در اواخر شب، امام حسين عليه‏السلام دستور داد از «قصر بنى مقاتل» آب برداشته و كوچ كنيم، چون حركت كرديم و ساعتى ركاب زديم امام عليه‏السلام همانگونه كه سوار بود مختصرى به خواب رفت، سپس بيدار شد در حالى كه مى‏فرمود: «انا لله و انا اليه راجعون و الحمد لله رب العالمين» و دو يا سه مرتبه اين جمله را تكرار كرد.
على بن الحسين عليه‏السلام روى به پدر نمود و گفت: اى پدر! جانم به فداي تو باد ، خدا را -حمد كرديم وآيه استرجاع خواندى ، علت چيست؟ امام (ع)فرمود: پسرم! در اثناى راه مختصرى بخواب رفتم (122) شخصى را ديدم كه سوار بر است بود و گفت: اين قوم سير مى‏كنند و اجل هم بسوى آنان در حركت است، دانستم كه خبر مرگ ماست كه به ما داده شده است.
امام عليه‏السلام فرمود: سوگند بآن كسى كه بازگشت بندگان بسوى اوست ما بر حقيم. على بن الحسين عليه‏السلام گفت: پس ما را باكى از مرگ نيست كه بميريم و بر حق باشيم.
امام عليه‏السلام فرمود: خداوند تو را جزاى خير دهد آنگونه كه پدرى را به فرزندش جزاى خير دهد(123).
چون سپيده صبح دميد، امام پياده شد و نماز صبح گزارد و با شتاب سوار شد و با ياران خود حركت كردند ؛ حر مى‏خواست آن حضرت را به سمت كوفه حركت دهد ولى امام به شدت امتناع مى‏كرد تا چاشتگاه كه به «نينوى» رسيدند، ناگاه سوارى از دور پديدار شد كه مسلح بود و از كوفه مى‏آمد، همه ايستادند و او را تماشا مى‏كردند، همين كه رسيد به حر و همراهانش سلام كرد بى آنكه به امام حسين و اصحابش سلام كند، و بعد مكتوبى را به دست حر داد كه از عبيدالله بن زياد بود به اين مضمون: چون نامه من به تو رسيد و فرستاده من نزد تو آيد، حسين را نگاه دار و كار را بر او تنگ گير، و او را فرود مياور مگر در بيابان بى سنگر و بدون آب! و من به قاصد گفته‏ام از تو جدا نگردد تا خبر انجام دادن فرمان مرا بياورد، و السلام(124).
ابن نما از جابربن عبدالله بن سمعان نقل كرده است: هنگامى كه نزديك «نينوى» رسيديم، مردى از قبيله كنده كه نامش مالك بن بشير بود(125) آمد و نامه عبيدالله بن زياد را براى حر آورد(126).
ابو الشعثاء كندى به آن مرد كه آورنده نامه بود نگريست، به نظرش آشنا آمد و گفت: تو مالك بن نسير نيستى ؟!
گفت: آرى. چون او هم از قبيله كنده بود.
ابوالشعثاء گفت: مادرت در عزايت بگريد چه آورده‏اى ؟
گفت: چه آوردم ؟ امام خود را فرمان بردم! و به بيعت خود وفادار ماندم!
ابوالشعثاء گفت: نافرمانى پروردگار نمودى و امام خود را اطاعت كردى به چيزى كه موجب هلاكت توست، ننگ و آتش را براى خود خريدى و امام تو بد امامى است، خداى عزوجل مى‏فرمايد (و جعلناهم ائمة يدعون الى النار و يوم القيامة لا ينصرون) (127) كه امام تو از اينان است(128).
حر خدمت امام آمد و نامه را براى آن حضرت قرائت كرد، امام به او فرمود: بگذار در «نينوى» و يا «غاضريات» و يا «شفيه»(129) فرود آييم.
حر گفت: ممكن نيست زيرا عبيدالله اين آورنده نامه را بر من جاسوس گمارده است!
زهير گفت: بخدا سوگند چنان مى‏بينم كه پس از اين كار سخت‏تر گردد، اى پسر رسول خدا! قتال با اين گروه در اين ساعت براى ما آسانتر است از جنگ با آنها كه بعد از اين مى‏آيند، بجان خودم قسم كه بعد از ايشان كسانى آيند كه ما طاقت مبارزه، با آنها را نداريم.
امام عليه‏السلام فرمود: من ابتدا به جنگ با اين جماعت نمى كنم(130) .
زهير گفت: در اين نزديكى قريه‏اى است در كنار فرات كه دراى سنگر است، و فرات از همه طرف به آن احاطه دارد مگر از يك طرف.
امام حسين عليه‏السلام فرمود: نام اين قريه چيست ؟ عرض كرد: آن را «عقر» مى‏گويند.
امام عليه‏السلام فرمود: پناه مى‏برم به خدا از عقر!
پس آن حضرت به حر التفات كرد و فرمود: كمى جلوتر برويم! پس مقدارى از مسافت را امام عليه‏السلام با حر و همراهانش پيمودند تا به زمين «كربلا» رسيدند.

پي نوشت :

1- ترتيب منازل امام را تا كربلا بر حسب آنچه مرحوم قزوينى در كتاب «الامام الحسين و اصحابه» آورده است ذكر كرديم.
2- ابطح» محل جريان سيل را گويند، و در اينجا مراد موضعى است بين مكه و منى كه به منى نزديكتر است. (معجم البلدان 1/74).
3- الامام الحسين و اصحابه 150.
4- تنعيم» موضعى است در مكه خارج از حرم در طريق مدينه كه اهل مكه براى عمره از آنجا محرم مى‏شوند. (مراصد الاطلاع 1/277).
5- ارشاد شيخ مفيد 2/68.
6- صفاح» مكانى است بين حنين و نشانه‏هاى حرم بر جانب چپ كسى كه داخل مكه مى‏شود
7- نام فرزدق، همام فرزند غالب بن صعصعه مى‏باشد. شيخ طوسى در رجال خود او را از اصحاب امام سجاد عليه‏السلام شمرده است،
8- تاريخ الخليفة ابن الخياط 231 ؛ كامل ابن اثير 4/40 ؛ العقد الفريد 4/171.
9- عقيق» به مكانهاى مختلفى اطلاق مى‏شود، و مراد از وادى العقيق كه امام در آنجا منزل نمودند، منزلى است كه آن را وادى مبارك گفته‏اند و اين وادى در ميانه وادى ذوالحليفه است ولى به مكه نزديكتر است و قسمتى از آن «ذات عرق» است كه ميقات مردم عراق مى‏باشد. (معجم البلدان 4/139).
10- ابصار العين 39 ؛ الامام الحسين و اصحابه 64.
11- وادى الصفراء» از نواحى مدينه و داراى نخل زياد و زراعت است، اين وادى سر راه حجاجى است كه به مكه مى‏روند و رسول خدا بر اين وادى زياده بر يكبار عبور نموده و از آنجا تا بدر يك مرحله راه است و در حوالى صفراء كوههاى كوچكى وجود دارد. (معجم البلدان 3/412).
12- الامام الحسين و اصحابه 159.
13- ابصار العين 115.
14- ذات عرق» به كسر عين و سكون راء: منزلى است كه حاجيان عراق در آنجا محرم مى‏شوند و حد فاصل بين «تهامه» و «نجد» است. (مراصد الاطلاع 2/932).
15- مثير الاحزان 42.
16- مردا از «قوم امه» همانا قوم سبا است. و احتمال دارد كه قوم امه، تصحيف فرام الامه باشد و آن خرقه‏اى است كه زن در ايام عادت از آن استفاده مى‏كند.
17- البداية و النهاية 8/183 ؛ بحار الانوار 44/368.
18- بطن الرمة» منزلى است كه مردم بصره و كوفه در آنجا بهم مى‏رسند و از آنجا متوجه مدينه مى‏شوند. (مراصد الاطلاع 2/643).
19- الامام الحسين و اصحابه 161.
20- البداية و النهاية 8/181.
21- او قيس بن مسهر بن خالد مردى شريف و شجاع و از مخلصين در محبت اهل بيت است. و در اينكه امام عليه‏السلام قيس بن مسهر را از كجا به كوفه فرستاده است، بين اهل تاريخ اختلاف است، در بيشتر نقلها آمده است كه آن حضرت قيس بن مسهر را از بطن الرمة به كوفه اعزام نموده است.
22- اللهم اجعل لنا و لشيعيتنا منزلا كريما" عندك و اجمع بيننا و اياهم فى مستقر رحمتك انك على كل شى‏ء قدير».
23- الفتوح 5/147.
24- الامام الحسين و اصحابه 162.
25- الاجفر» جمع «جفر» و آن نام چاهى است در آنجا، اين منزل بين فيد و خزيميه مى‏باشد. زمخشرى گفته است كه در اجفر آبى است براى قبيله بنى يربوع كه بنى يربوع كه بنى جذيمه از بنى يربوع گرفته‏اند.
26- الامام الحسين و اصحابه 163.
27- ارشاد شيخ مفيد 2/71. ولى گروهى، ملاقات عبدالله بن مطيع را هنگام رفتن امام عليه‏السلام از مدينه به مكه - چنانچه گذشت - ذكر كرده‏اند.
28- خزيمه» منزلى از منازل حاجيان است بعد از ثعلبيه، و اين منزل منسوب و خزيمة بن خازم است. (مراصد الاطلاع 1/466).
29- اى چشم! بكوش و از اشك پر شو، كيست بعد از من بر اين شهيدان بگريد. قومى كه مرگ آنها را با خود مى‏برد، چنانچه خدا مقرر نموده تا وعده او تحقق يابد».
30- ابن قولو به در باب نوحه پريان بر امام حسين عليه‏السلام از ام سلمه نقل كرده كه اين اشعار را هنگامى كه امام حسين عليه‏السلام شهيد گرديد، از پريان شنيده است. (كامل الزيارات 93).
31- بحار الانوار 44/372.
32- شقوق» منزلى است بعد از «واقصه» براى كسى كه از كوفه به مكه مى‏رود. (معجم البلدان 3/365).
33- الامام الحسين و اصحابه 165.
34- اگر دنيا نفيس و گرانبها است، بهشت كه محل پاداش الهى است گرامى‏تر و گرانبهاتر است. اگر نتيجه گرد آورى اموال، بجا گذاردن آنهاست، چرا جوانمرد نسبت به آن بخل ورزد؟ اگر رزقها براى آدميان مقدر شده است، هر چه حرص در كسب روزى كمتر باشد، زيباتر است. اگر بدنها براى مرگ آفريده شده‏اند، كشته شدن آدمى با شمشير در راه خدا افضل است. سلام خدا بر شما اى خاندان احمد، من خود را مى‏بينم كه بزودى از كنار شما كوچ خواهم كرد».
35- مناقب اين شهر آشوب 4/95.
36- المهلوف 32.
37- زرود» موضعى است بين ثعلبيه و خزيميه كه راه حاجيان از كوفه مى‏باشد، و يك ميل تا خزيميه فاصله دارد، و در آنجا بر كه و حوضى است، و در «زرود» واقعه‏اى رخ داده كه آن را «يوم زرود» گويند.
(معجم البلدان 4/327). و در «مراصد الاطلاع» آمده است كه: زرود موضعى است در طريق مكه بعد از رمل و در آن قصر اصفر است كه شايد نام آن قصر زرود باشد و در آن بركه و چاههايى است. (مراصد الاطلاع 2/664).
38- الامام الحسين و اصحابه 166.
39- حياة الامام الحسين 3/66.
40- بعضى نام زوجه زهير را «دلهم» ذكر كرده‏اند. (ابصار العين 95).
41- الملهوف 30.
42- بلنجر» به فتح باء و لام و سكون نون و فتح جيم: شهرى است در نواحى درياخى خزر. (مراصد الاطلاع 1/220).
43- سلمان بن ربيعه باهلى از اصحاب رسول خداست، عمر بن الخطاب او را قبل از شريح به كوفه براى قضاوت فرستاد، چهل روز در كوفه ماند و كسى براى فصل خصومت نزد او نيامد. او را «سلمان الخليل» مى‏گفتند، وى در جنگ «بلنجر» فرمانده سپاه بود و در سال 38 در بلنجر از بلاد ارمينيه مقتول گرديد. (الاستيعاب 2/632).
44- اثبات الهداة 2/588؛ دلائل الامة 74. و اين روايت را قبلا در رابطه با آگاهى امام عليه السلام از شهادت خودشان ذكر كرديم و در اينجا بمناسبت مقام بيان نموديم.
45- الامام الحسين و اصحابه 1/166.
46- نام اين شخص را بعضى بكير بن مثعبه ذكر كرده‏اند. (الامام الحسين و اصحابه 167).
47- لا خير فى العيش بعد هولاء».
48- ارشاد شيخ مفيد 2/73.
49- بحار الانوار 44/374.
50- المهلوف 31.
51- سوره اسراء: 71.
52- سوره شورى: 7.
53- مقتل الحسين مقرم 179.
54- مراد اثر جبرئيل يعنى جايى كه مى‏ايستاد و اجازه مى‏گرفت كه نزد رسول خدا رود و آن محل تاكنون معروف است و به درى كه نزديك آن است باب جبرئيل گويند، يا محل مخصوصى در خانه آنها بوده معروف به محل جبرئيل، يا جاى پاى او مانند مقام ابراهيم در خانه وجود داشته است. (مراة العقول 4/307).
55- كافى 1/398.
56- سير اعلام النبلاء 3/205.
57- الملهوف 29؛ و اثبات الهداة 2/573 همين مطلب را نقل كرده بدون ذكر نام سائل.
58- الامام الحسين و اصحابه 174.
59- الامام الحسين و اصحابه 170.
60- زباله» منزلى است معروف در طريق مكه بين واقصه و ثعلبيه واقع شده است. (مراصد اطلاع 2/656).
61- الامام الحسين و اصحابه 172.
62- نفس المهوم 184.
63- نفس المهوم 184.
64- سماوى نقل كرده است كه مادر عبدالله بن يقطر امام حسين عليه‏السلام را حضانت كرده ولى از او شير نخورده است، و بدين جهت او را براد رضاعى مى‏خوانند همانند لبابه همسر عباس بن عبدالمطلب كه مربيه آن حضرت بوده است ولى از او نيز شير نخورده است، زيرا در اخبار صحيحه وارد شده كه آن حضرت بجز از مادرش فاطمه عليها السلام و ابهام و دهان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از هيچ كس شير نخوره است. يقطر را جزرى در كامل به باء موحده ضبط نموده ولى مشايخ ما به ياء ضبط كرده‏اند. (ابصار العين 52).
65- انساب الاشراف 3/168.
66- الامام الحسين و اصحابه 176.
67- ابن قتيبه و ابن مسكويه گفته‏اند: امام حسين عليه‏السلام قيس بن مسهر را بسوى مسلم فرستاد ؛ و اما عبدالله بن يقطر را به همراه مسلم فرستاده بود، و چون مسلم بيوفائى مردم كوفه را مشاهده كرد عبدالله بن يقطر را بسوى امام عليه‏السلام فرستاد تا آن حضرت را از آنچه كه رخ داده است آگاه سازد، پس حصين بن تميم او را دستگيرو نزد عبيدالله فرستاد. (ابصار العين 52).
68- قاع» منزلى است در طريق مكه بعد از منزل عقبه براى كسى كه به مكه مى‏رود و از آنجا بسوى منزل «زباله» كوچ مى‏كنند. (معجم البلدان 4/298).
69- الامام الحسين و اصحابه 178.
70- بعضى گفته‏اند كه عمرو بن لوزان تصحيف عم لوزان است. (اعيان الشيعة 1/595).
71- اكثر ارباب تواريخ اين ملاقات را در منزل بعد كه عقبه مى‏باشد ذكر كردند ولى همانگونه كه ذكر كرديم ما ترتيب منازل را بر حسب تنظيم كتاب «الامام الحسين و اصحابه» قرار داده‏ايم.
72- عقبه» منزلى است در راه مكه بعد از واقصه و قبل از منزل قاع براى كسى كه عزم مكه دارد، و در آنجا آبى است متعلق به قبيله بنى عكرمه از بكر بن وائل. (مراصد الاطلاع 3/948).
73- الامام الحسين و اصحابه 180.
74- كامل الزيارات 75.
75- كامل الزيارات 75.
76- شراف» به فتح شين، منزلى است بين واقصه و قرعاء و تا احساء هشت ميل راه است، و منسوب به قبيله بنى وهب است، و در اين منزل چاههاى زيادى وجود دارد كه داراى آب شيرين و گوارايى است. (معجم البلدان 3/331).
77- الامام الحسين و اصحابه 181.
78- الامام الحسين و اصحابه 181.
79- از «شراف» تا «قرعاء» كه منزل بعدى است هفت فرسنگ بيش نبوده است، پس علت اين دستور كه آب زياد بردارند چه بوده است ؟ از رخدادهاى منازل بعدى و برخوردها روشن خواهد گرديد كه امام عليه‏السلام با آگاهى، براى سيراب كردن تشنگان سپاه حر بن يزيد رياحى اين فرمان را دادند.
80- فاصله اين منزل تا شراف هفت فرسخ است.
81- فاصله قادسيه تا كوفه از طريق خشكى پانزده فرسخ است.
82- ذو حسم به ضم حاء و فتح سين و يا به ضم سين، و دينورى در «الاخبار الطوال» آن را «ذو جشم» با شين و ضم هر دو ضبط كرده است، و اين نام كوهى است كه نعمان بن منذر در آنجا شكار مى‏كرده است. (مقتل الحسين مقرم 182).
83- احمد بن سهل اين ملاقات را در منزل زباله ذكرد كرده است. (البدء و التاريخ 6/10).
84- اين، علت آن دستورى بود كه امام عليه‏السلام در منزل شراف به ياران خود فرمودند تا آب فراوان بردارند.
85- امام عليه‏السلام از «راويه» شترى را كه مشگ آب بر آن حمل مى‏شد، قصد كرده بودند، چه آنكه اهل حجاز شتر را راويه گويند، و چو على بن طعان عراقى بود و اهل عراق مشك را راويه گويند. منظور امام عليه‏السلام برايش روشن نبود.
86- خوارزمى در اينجا اين اضافات را ذكر كرده است: امام حسين عليه‏السلام به آن سپاه گفت: شما كيستيد؟در جواب گفتند: ما اصحاب امير عبيدالله بن زياد هستيم. حضرت فرمود: فرمانده شما كيست ؟ گفتند: حر بن زيد رياحى. امام عليه‏السلام از حر پرسيد: به يارى ما آمدى يا به جنگ ما؟او گفت: ما براى مقابله و جلوگيرى شما آمديم. امام عليه‏السلام فرمود: لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم. (مقتل الحسين خوارزمى 1/230).
87- او مؤذن امام عليه‏السلام بوده و از جمله شهداى كربلاست كه ترجمه او را بعد ذكر خواهيم كرد.
88- عقبة بن سمعان، غلام رباب دختر امرؤ القيس زوجه امام حسين عليه‏السلام بوده است. (ابصار العين 7).
89- الموت ادنى اليك من ذلك». خوارزمى نقل كرده كه امام عليه‏السلام لبخندى زد و اين جمله را فرمود. (مقتل الحسين 1/232).
90- حربن يزيد مى‏توانست در پاسخ امام عليه‏السلام رعايت ادب ننموده و اهانت نمايد، ولى رعايت ادب كرد و موقعيت الهى امام عليه‏السلام او را از جواب توأم با اهانت بازداشت، و شايد يكى از امورى كه در هدايت و نجات او و در پايان كار روى آوردن به امام عليه‏السلام و توبه كردن نقش بسزائى داشته است همين احترام و رعايت ادب او بوده است. خوارزمى نقل كرده است كه حر به امام حسين عليه‏السلام گفت: بخدا سوگند من بيم آن دارم كه اگر با تو جنگ كنم در دنيا و آخرت از زيانكاران باشم. (مقتل الحسين خوارزمى 1/233).
91- تاريخ طبرى 5/400.
92- در مثير الاحزان و الملهوف «حذاء» آمده است.
93- تاريخ طبرى 5/403.
94- ابصار العين، ترجمه زهير 96.
95- من مى‏روم و مرگ براى جوانمرد ننگ نيست اگر براى خدا باشد و مخلصانه بكوشد، و با مردان نيكوكار به جان مواسات نمايد، چون بميرد مردم بر مرگ او اندوه خوردند و نابكاران از سر عناد بر خيزند. پس اگر زنده ماندم پشيمان نيستم، و اگر بميرم ملامت نشوم، ذلت تو را بس كه زنده باشى و خوار گردى و ناكام بمانى».
96- كامل ابن اثير 4/48.
97- البيضة به كسر باء، آبى است در مكانى بين واقصه و عذيب. (مراصد الاطلاع 1/244).
98- مقتل الحسين مقرم 184.
99- رهيمه» به ضم راء، نام چشمه‏اى است كه از «خفيه» سه ميل فاصله دارد و در نزديكى كوفه و بر سرراه شام قرار دارد. (معجم البلدان 3/109).
100- امالى شيخ صدوق، مجلس 30، حديث 1. شايد اين مرد همان ابا هره ازدى باشد كه قبلا مذكور شد، و شيخ صدوق آن را ابا هرم ذكر كرده است، و تشابه سؤال او و جواب امام عليه‏السلام همين را تأييد مى‏كند.
101- عذيب» نام وادى است منسوب به بنى تميم و فاصله آن تا قادسيه شش ميل است. (مراصد الاطلاع 2/925).
102- الامام الحسين و اصحابه 185.
103- سوره احزاب:23.
104- اللهم اجعل لنا و لهم الجنة و اجمع بيننا و بينهم فى مستقر رحمتك و رغائب مذخور ثوابك».
105- كامل ابن اثير 4/49.
106- اى شتر من از راندنم مترس، و پيش از سپيده دم ما را برسان ؛ همراهان من بهترين سوران و نيكوترين مسافرانند، خاندان پيامبر، خاندان افتخار ؛ آنان بزرگانى سفيد و درخشنده رويند، نيزه دارانى با نيزه‏هاى گندم گون ؛ تيغ زنانى با شمشيرهاى برنده، تا فرود آئى نزد جوانمردى با فضليت، بزرگوارى عظيم و گشاده سينه، كه خداوند او را براى بهترين كار جزا دهد ؛ و تا روزگار باقى است، خدا او را نگاه دارد ؛ اى خداوند كه مالك نفع و زيانى، حسين، سالار مرا پيروز گردان ؛ بر گمراهان و بازماندگان كفر، بر دو ملعون، فرزند ابى سفيان ؛ يزيد كه پيوسته همدم شراب است، و ابن زياد نابكار، فرزند نابكار». و خوارزمى بعد از عمره الله بقاء الدهر مصرع ديگرى را ذكر كرده: و زاده من طيبات الذكر. (مقتل الحسين 1/233).
107- بحار الانوار 44/387.
108- اجا» نام يكى از دو كوهى است كه قبيله طى در آنجا سكونت داشتند و در غرب منزل «فيد» واقع شده كه دو شب تا آنجا مسافت است، و در آنجا قريه‏هاى فراوانى است. (مراصد الاطلاع 1/28).
109- كامل ابن اثير 4/50.
110- نفس المهموم 195. و از اين نقل معلوم مى‏گردد كه طرماح هنگام شهادت امام عليه‏السلام در كربلا حضور نداشته است.
111- قطقطانية» موضعى است نزديك كوفه و از آنجا تا «رهيمه» قريب به بيست و چند ميل فاصله است. (معجم البلدان 4/374).
112- الامام الحسين و اصحابه 186.
113- اين قصر منسوب به مقاتل بن حسان بن ثعلبه مى‏باشد و آن موضعى است بين عين التمر و قطقطانيه، عيسى بن عبدالله آن را خراب نموده و تجديد بنا كرد. (معجم البلدان 4/374).
114- الامام الحسين و اصحابه 186.
115- عبيدالله بن حر جعفى در گذشته از هواداران عثمان بوده و در جنگ صفين در سپاه معاويه حضور داشته، و بعد از شهادت امير المؤمنين عليه‏السلام در كوفه مسكن گزيده است. (وسيلة الدارين 67).
116- پاسخ اين شخص را با پاسخ زهير - كه هر دو در ميسر راه با امام عليه‏السلام ملاقات نموده و امام عليه‏السلام كسى به دنبال آنها فرستاد و آنها را دعوت نمود - مقايسه كنيد تا معلوم شود چگونه سعادت و نيل به فوز شهادت و سرنوشت بدست خود انسان رقم زده مى‏شود
117- مقتل الحسين مقرم 189.
118- ثواب الاعمال و عقاب الاعمال 308.
119- نينوى» ناحيه‏اى است در حوالى كوفه، از آن است كربلا كه حسين عليه‏السلام در آن كشته گرديد. (معجم البلدان 5/339).
120- خوارزمى همين خواب امام عليه‏السلام را به تفصيلى كه مذكور است در منزل ثعلبيه نقل كرده است. (مقتل الحسين 1/226).
121- تايخ طبرى 5/407.
122- كامل اثير 4/51.
123- نام اين شخص در «مثير الاحزان» مالك بن بشير، ولى در عبارت «نفس المهموم» چنانكه ذكر خواهد شد مالك بن نسير است.
124- مثير الاحزان 48.
125- سوره قصص: 41.
126- نفس المهموم 204.
127- غاضريه» قريه‏اى است منسوب به غاضرة از بنى اسد، و «شفيه» نام چاهى است براى قبيله بنى اسد (مقتل الحسين مقرم 192). و بعضى گفته‏اند «شفيه» نام بلده‏اى است معروف نزديك كربلا كه اسم فعلى آن «شفاثا» مى‏باشد (جلاء العيون شبر 2/159).
128- ارشاد شيخ مفيد 2/84.
129- عقر به مواضعى اطلاق مى‏شود از آنها عقر بابل است كه نزديك كربلا است.
130- مقتل الحسين مقرم 191.
منبع: پایگاه بلاغ