سازمان ناتو، اهداف ، برنامه ها و چگونگي حيات دوباره
نويسنده: فرناز مقدم
مقدمه
1- ابتدا منهدم شد 2- تقسيم گرديد 3- سرانجام تا دندان مسلح گرديد[1]
سرانجام به دنبال تهديداتي كه از جانب شوروي متوجه كشورهاي اروپايي بود و دستيابي مسكو به سلاح هاي اتمي، بمب هاي هيدروژني، شكل گيري پيمان ورشو، ساخت موشكهاي قاره پيما و بحران موشكي كوبا در بين
سال هاي 1949، 1962 كه همگي گوياي وجود دشمني خطرناك بود اروپاييان وارادار كرد كه به پيمان ناتو بيش از پيش توجه كنند.
در ابتدا اروپاييان تلاش مي كردند امنيت خويش را تضمين نمايند. پنج كشور انگليس، فرانسه، بلژيك، هلند و لوكزامبورگ در مارس 1948 پيمان دفاعي بروكسل را امضا كردند. در پي مداخلات شوروي در اروپاي شرقي و بي دفاع بودن اروپا در برابر ماشين نفوذي كمونيسم، لزوم حضور آمريكا براي برقراري امنيت در اروپا در پيكره يك پيمان دفاعي احساس مي شد.
در 6 ژوئيه 1948 مذاكراتي براي امضاي پيمان آتلانتيك شمالي (ناتو) با حضور آمريكا، كانادا و پنج كشور عضو پیمان بروكسل در واشنگتن آغاز و با پیوستن ایتالیا دانمارک نروژ ایسلند پرتقال در نهایت در آوريل 1949 پيمان دفاعي ناتو امضاء شد.(ترکیه و یونان 1952 و آلمان 1955 به آن پیوستند )
اين طور كه تاكنون عنوان شده فلسفه وجودي اين پيمان تا قبل از سال 1991 ايجاد كمربند امنيتي به دور دموكراسي هاي غربي و ديگري محاصره ابرقدرت كمونيسم و اقمارش بود كه بعدها در چاچوب پيمان ورشو گرد آمدند[2].
اما مسئله اي كه اكنون با آن روبرو هستيم فلسفه وجودي ناتو بعد از فروپاشي شوروي است كه در اين مقاله سعي شده با توضيح مختصري از سازمان ناتو، اهداف و برنامه ها و چگونگي حيات دوباره ناتو بعد از 1991 به اين مسئله پاسخ مناسب داده شود.
سازمان ناتو
در آخرين گسترش بدنه ناتو كشورهاي بلغارستان، استويي، لتوني، ليتواني، روماني، اسلواكي، و اسلونيا به عضويت پيمان در آمدند[3].
در آغاز متن پيمان چنين آمده است:« اعضاي اين پيمان بار ديگر وفاداري خود را نسبت به اهداف و اصول منشور ملل متحد ابراز مي دارند و آرزو
مي كنند با تمام ملت ها و دولت هاي جهان در صلح به سر برند. اعضاي اين پيمان مصمم هستند تا از آزادي، ميراث مشترك بشريت و تمدن، آزادي هاي فردي و حكومت قانون حراست كنند.
اعضاي اين پيمان خواستار ثبات بيشتر و خوشبختي در منطقه آتلانتيك شمالي هستند آنها تصميم گرفته اند نيروهاي خود را به منظور حراست از صلح و امنيت و دفاع مشتر متحد كنند... .»
مقر دائمي ناتو در شهر بروكسل كشور بلژيك قرار دارد و مهمترين نهاد تصميم گيرنده ناتو، شوراي آتلانتيك شمالي است. اين شورا مسئول تمام تصميمات ناتو كه در معاهده هم ذكر شده، است.
تشكيلات ناتو را مي توان به سه بخش اصلي تقسيم نمود:
1- شوراي آتلانتيك شمالي 2- دبيرخانه 3- كميته نظامي
از لحاظ ساختاري سه ساختار كلي در ناتو موجود مي باشد كه به اختصار نشان داده مي شود.
1- ساختار سياسي 2- ساختار نظامي 3- سازمان ها و نهادها
ساختار سياسي ناتو
هيأت هاي ملي و نمايندگي دائمي
كادر بين المللي
1- بخش ديپلماسي عمومي
1- واحد امور آكادميك
2- كتابخانه – آرشيو
3- بخش مطبوعات
4- استوديوهاي راديو- تلويزيون
5- خدمات اطلاعات همگرا
6- بخش اسناد و اطلاعات ناتو (اوكراين)
7- (سكو)
8- مراكز تماس متحدين در كشورهاي همكار
9- امنيت از طريق علم
10- كميته چالش جوامع مدرن
2- دفتر امنيت ناتو
3- مديريت اجرايي
1- بخش استخدام نيرو
2- برنامه آموزشي ناتو
4- بخش امور سياسي و سياست امنيتي
5- بخش عمليات
6- بخش طراحي و سياست دفاعي
7- بخش سرمايه گذاري دفاعي
8- سرفرماندهي مشورت فرماندهي و كنترل
9- دفتر كنترل مالي
10- دفتر كميته بودجه
11- سازمان پشتيباني و توليد
ساختار نظامي ناتو:
1- كادر نظامي بين المللي:
بخش هاي طرح سياست، اطلاعات همكاري و امنيت منطقه اي، منابع، تسليحات و لجستيك، كنترل مادي، عمليات گروه آموزشي، دفتر زنان در نيروهاي مسلح، گروه صوتي و تصويري.
2- فرماندهي عمليات متحدين
- سرفرماندهي عالي متحدين در اروپا (بلژيك)
- فرماندهي نيروهاي مشترك (هلند) (نيروهاي دريايي، زميني، هوايي، مشترك)
- فرماندهي نيروهاي مشترك (ايتاليا)
- سرفرماندهي مشترك(ليسبون پرتغال)
- سرفرماندهي نيروهاي اقدام سريع (مستقردر آلمان، فرانسه، ايتاليايي، تركيه، اسپانيا)
ساير كادر و فرماندهي هاي مسئول
-نيروهاي واكنش (هوايي)، نيروهاي هشدار هوايي، نيروهاي واكنش سريع، نيروهاي متحرك نيروهاي دريايي آتلانتيك، نيروهاي دريايي مديترانه، نيروهاي دريايي كانال، (در ساختار نظامي جديد ناتو اين فرماندهي حذف شده است).
3- فرماندهي تحول متحدين
سازمان ها و نهادهاي ناتو
1- پشتيباني
2- توليد پشتيباني
3 استانداردسازي
4- طراحي اضطراري
5- مديريت ترافيك هوايي، دفاع هوايي
6- هشدار اوليه هواپايه
7- سيستم اطلاعات و ارتباطات
8- جنگ الكترونيك
9- هواشناسي
10- اقيانوس شناسي نظامي
11- تحقيق و فناوري
12-آموزش و تربيت
- دانشكده دفاعي
- آموزشگاه
- سيستم اطلاعات و ارتباطات
- گروه آموزشي
13- كميته رهبري پروژه[4]
اهداف ناتو در دوران جنگ سرد
ناتو در فضاي پر تنش پس از جنگ جهاني دوم كه سرشار از رقابت هاي تسليحاتي و عرض اندام دو ابرقدرت بود توانست به اهداف خود دست يابد.
اين اهداف خلاصه مي شد در دفاع سرزميني از اروپاي غربي و بازدارندگي بلوك شرقي، شوروي.
علاوه بر اين هدف اصلي كه ناتو به آنها دست پيدا كرد اهداف جانبي مهم ديگري نيز وجود دارد كه ناتو آنها را دنبال و به دست آورد.
از جمله اينها مي توان به توجيه حضور آمريكا در اروپا براي افكار عمومي خود اروپاييان و آمريكايي ها اشاره كرد.
هدف ديگر ناتو به عنوان يك پيمان دفاعي- امنيتي نه تنها از تجاوز خارجي جلوگيري بلكه براي اعضاي خود محدوديتهايي را ايجاد كرد كه علي رغم اختلافات اساسي، اعضا بتوانند همديگر را تحمل كنند. مسئله يونان و تركيه بارزترين مثال است همچنين ناتو باعث پذيرش نظامي آلمان خلع سلاح شده در اروپا گرديد. به طوري كه آلمان را به عنوان يك متحد كه خط مقدم مطرح كرد و خط سركشي دوباره آنها كه باني دو جنگ جهاني بودند را از بين برد.
تعهدات اعضا
مي كند. در زمان جنگ، كمك به كشوري كه مورد تجاوز قرار گرفته است چه كمك هاي نظامي و چه كمك هاي ديگر اصل است اما در زمان صلح نيز كشورهاي عضو پذيرفته اند كه از طريق اقدامات فردي و جمعي، به طور مستمر و منظم، تجهيزات و وسايل نظامي خود را بهبود بخشند و متقابلاً به منظورتقويت توانايي نظامي هم پيمانان خود به آنها كمك نمايند. در همين راستا ناتو موظف است به طور منظم همه ساله تجهيزات نظامي و ميزان آمادگي نيروهاي كشورهاي عضو را بررسي كند و در صورت وجود هرگونه نقض، كمبود يا نقطه ضعف در بخش هاي نظامي در برطرف ساختن آن با كمك دولت هاي عضو تلاش كند.
ديگر تعهدات طبق مفاد پيمان آتلانتيك شمالي (ناتو) شامل مواردي است كه كشورها بايد بيشترين تفاهم ممكن را در ساير امور از جمله سياست هاي كلي، ثبات و رفاه عمومي و اتخاذ تصميم درمورد سياست هاي امنيتي مشترك به عمل آورند[5].
بحران هويت در ناتو
1- ديدگاه آمريكايي 2- ديدگاه اروپايي كه در نهايت ديدگاه آمريكايي بر اروپايي فايق آمد.
انديشه آمريكايي مبتني بر حفظ ناتو و رهبري آمريكا همراه با تغييرات اندكي در ساختار نظامي و تشكيلاتي آن بود كه پاسخگوي نيازهاي احتمالي ناشي از نابساماني در شرق اروپا باشد اين ديدگاه توسط ديك چيني در 29 مي 1991 دربروكسل مطرح شد.
بينش اروپايي به طور افراطي مبتني بر تقويت بنيه دفاعي اروپاي دوازده گانه بود به طوري كه سازمان اروپايي در آينده جانشين ناتو گردد.
تولد دوباره ناتو
بين المللي مضمحل شده و يا شكلي تشريفاتي و غير موثر پيدا كرده اند اما
مي توانيم به ناتو به چشم يك استثناء نگاه كنيم. پيماني كه با تغيير مناسب در ساختار خود توانست از اين انحطاط جلوگيري كند.
بلافاصله پس از پايان جنگ سرد و فروپاشي اتحاد شوروي، سران ناتو در نوامبر 1991 در رم راهبرد جديد خود را ارائه دادند. در اين اجلاس رهيافت كلان امنيتي جديدي تدوين شد كه در آن بر نقش جديد ناتو در مديريت بحران ها و دخالت در كمك به روند دموكراسي سازي مورد تأكيد قرار گرفته بود. تشكيل سازمان هايي چون مشاركت براي صلح و شوراي همكاري آتلانتيك شمالي (NACC) North Atlantic Cooperatoin Council كه بعداً در سال 1994 به شوراي همكاري اروپايي- آتلانتيك تغيير نام داده نيز در همين چهارچوب صورت گرفت.
سرانجام در سال 1999 سران ناتو در پنجاهمين سالگرد تشكيل اين سازمان «مفهوم راهبردي جديد» را تصويب كردند كه در تشريح اهداف و وظايف ناتو علاوه برمسائل امنيتي، بازدارندگي و دفاع، مسائل جديدي چون مديريت بحران، مشورت در تأمين اهداف حياتي و مشاركت ساير كشورها را مورد اشاره قرار داده و به مواردي چون كنترل تسليحات، اختلافات قومي، حقوق بشر، دموكراسي، حفاظت از سيستم هاي اطلاعاتي و موارد مشابه توجه شده است و از طرف مسئولين ناتو بيان گرديد كه اين سازمان ديگر خود را در چارچوب دفاع سرزميني از اروپاي غربي، محدود و محصور نمي سازد[6].
همانطور كه ذكر شد ناتو پس از فروپاشي اتحاد شوروي و آغاز دهه 90 با تغيير اساسي در ساختار و اهداف خود توانست به بقاي خود ادامه دهد كه رهبري اين كار بر عهده آمريكا بود تا اهداف خود را از جمله توجيه حضور نظامي خود در اروپا را دنبال كنند.
آري واقعيت اين است كه تولد نظام تك قطبي به سردمداري ايالات متحده، ناتو تبديل به يك ارتش قدرتمند و منظم بين المللي شد تا هژوموني آمريكا را در سرتاسر كره خاكي برپا كند. آمريكا نيز از هيچ تلاشي دريغ نكرد به طوري كه رابطه آمريكا با ناتو و نيز نقش ناتو را در مناسبات بين المللي را
مي توانيم به چندين مرحله تقسيم كنيم:
از جمله:
1- مأموريت هاي خارج از منطقه در طول سالهاي دهه 90
2- نگاه ناتو به روسيه از همكاري تا چالش ها
3- ناتو و آمريكا پس از 11 سپتامبر
1- مأموريت هاي خارج از منطقه در طول سالهاي دهه 90
به طوري كه شاهد آن هستيم ناتو در صحنه هاي اروپاي شرقي به ويژه بالكان ظاهر مي شود اين حضور از ديد آمريكا در راستاي تأمين امنيت دسته جمعي و بازدارندگي است و شكل گيري نهادهايي مانند مشاركت براي صلح و شوراي همكاري اروپايي آتلانتيك گوياي اين مدعا است كه ناتو حضور خود را فراتر از مرزهاي خود مي بيند.
2- نگاه ناتو به روسيه از همكاري تا چالش ها
كه در اين راستا شوراي مشترك دائمي ناتو- روسيه تأسيس شد كه اصلي ترين دليل آن كاستن از حساسيت روسيه نسبت به گسترش ناتو به شرق بود.
در سال 1999 روسيه به دليل رفتار ناتو در جريان كوزوو و به عنوان اعتراض اين نهاد را ترك كرد اما پس از پايان تنش ها روسيه به اين شورا بازگشت و در سال 2002 به احياي روابط خود با ناتو پرداخت.
علي اي حال ناتو هم اكنون در تلاش است تا با دخالت دادن روسيه در مسائل خود مهم از حساسيت دماي موجود روسيه بكاهد و هم نيز روسيه را تا حدودي تحت كنترل خود درآورد.
اما پس از بحران كوزوو و رشد اندامي ناتو به شرق روسيه اقدامات متفاوتي را از خودنشان داد به طوريكه دلايل روسيه براي مخالف با گسترش ناتو به شرق را مي توانيم به چهار دليل عمده تقسيم كنيم.
1- مسئله كالينگراد- كالينگراد منطقه اي است خارج از جغرافياي طبيعي كشور روسيه اما جزء خاك اين كشور است. به طوري كه از خارج از مرزهاي روسيه و در كنار كشورهاي ليتواني و لهستان و درياي بالتيك قرار دارد و با گسترش ناتو به شرق اين منطقه به محاصره ناتو در مي آيد و امنيت ملي روسيه را به خطر مي اندازد.
2- از بين رفتن مناطق حائل- در اروپاي شرقي و در مرزهاي غربي كشور روسيه سه دسته كشور قرار مي گيرند.
الف- كشورهاي خارج دور ب- جمهورهاي بالتيك
ج- جمهوري هاي خارج نزديك، كه براي روسيه جمهوريهاي بالتيك و جمهوريهاي خارج نزديك از اهميت فراوان برخوردارند به طوري كه به عنوان منطقه حائلي بين روسيه و ناتو و آخرين سپر دفاعي به شمار مي آيند.
3- گسترش ناتو در راستاي كاهش اقتدار روسيه در نظام
4- توجه به روس هاي ساكن جمهوري هاي خارج نزديك- پس از فروپاشي شوروي جمعيتي روس هاي ساكن در اين جمهوري ها رقم قابل توجهي است كه در صورت عدم توجه مسكو به وضع رفاهي آنها و بازگشت آنها به روسيه خطر بزرگي براي كشور و امنيت داخلي روسيه است.
اهداف ناتو را در گسترش به شرق جداي از مسئله روسيه كه در راستاي تأمين امنيت دو چندان است را مي توانيم به دستيابي به منافع اقتصادي اشاره كنيم. كه اغلب كشورهاي اروپاي شرقي براي بهبود وضع اقتصادي خود و گسترش روابط تجاري اغلب با كشورهاي اروپاي غربي و آمريكا گرايش به سمت ناتو پيدا كردند.
3- ناتو و آمريكا پس از 11 سپتامبر
پس از 11 سپتامبر روابط فرا آتلانتيكي را مي توان به سه دوره مختلف تقسيم كرد:
1- دوران طلايي حمايت از آمريكا- اين دوره با طرح مفاهيم جديد و وحدت بخشي كه توجيه كننده بودند همچون «جديت خطر تروريسم» و «مبارزه با تروريسم» آغاز شد. 11 سپتامبر روابط امنيتي و عملياتي فرا آتلانتيكي را در سه شكل متجلي ساخت:
الف- همكاري پليسي و قضايي
ب- توافق در هدف گيري شبكه مالي تروريستها
ج- تعهد بر افزايش امنيت خطوط هوايي
در اين دوره روابط دو سوي آتلانتيك به بالاترين درجه دوستي و اتحاد رسيد.
2- دوران بروز تنش و بحران در روابط فرا آتلانتيكي- عدم استقبال آمريكا در دخالت دادن ناتو در عمليات افغانستان و همچنين طرح دكترين جنگ پيش دستانه جرج بوش كه آمريكا را به تك روي مجاز مي دانست از جمله اختلافات بين ناتو و آمريكا بود كه نقطه اوج اين اختلافات را در حمله به عراق مي توانيم مشاهده كنيم جايي كه آلمان و فرانسه به مقابله جدي با ايالات متحده پرداختند. در اين مقابله اروپاييان معتقد به روش هاي چندجانبه و ديپلماتيك بودند اما آمريكا تنها گزينه اي را كه انتخاب مي كرد روش هاي نظامي بود.
با اوج گيري اين اختلافات در دو سوي اقيانوس اطلس در حمله به عراق ، ناتو نيز كارآيي خود را از دست داد.
3- دوران بازگشت به هماهنگي و همكاري- 11 سپتامبر واقعه اي بود كه به ناتو و فلسفه وجودي آن هويتي جديد بخشيد، پس از بحران به وجود آمده شركاي آمريكايي و اروپايي با معتدل كردن رفتارهاي خود كه اتحاديه را به خطر انداخته سعي كردند بار ديگر در برابر تهديدات جديد و فزاينده به ويژه مباحث جهان اسلام، گسترش تروريسم و سلاح هاي كشتار جمعي، متحد عمل كنند.
مفهوم جديد امنيت در عرضه بين المللي باعث شد كه دو طرف تصميمات مشتركي را اتخاذ نمايند.
نتيجه گيري
اما چيزي كه هم اكنون به نظر مي رسد پس از نزديك به دو دهه از فروپاشي نظام دو قطبي در حال رخ دادن است و نگراني هايي را به دنبال خود دارد شكل گيري قطب جديدي در برابر تك قطب مطلق جهان، ايالات متحده است. اين قطب جديد را مي توان به صورت تركيبي از چند خرده قدرت جهاني ببينيم.
يكي از ويژگي هايي كه نظام تك قطبي با خود به همراه آورد ثبات نسبي از نظر امنيتي و پيشرفت اقتصادي در سايه نظام سرمايه داري غرب در نظام بين المللي بود كه نزديك به دو دهه حاكم بلامانع جهان است. اما تحولات دروني روسيه و بازسازي داخلي اين كشور و گران شدن قيمت نفتي و همچنين وجود كشورهايي مانند ايران كه براي وابسته نشدن به تكنولوژي غربي و در اثر تحريم هاي متعدد اقتصادي، نظامي كه به سمت روسيه و خرده قدرت هاي شرقي كشيده شوند و نيز روي كار آمدن آقاي پوتين به عنوان رئيس جمهوري مغرور و قدرت طلب و پشتيباني افكار عمومي مردم روسيه از رفتار رئيس جمهور خود كه به احياء چهره روسيه در نظام
بين المللي مي پرداخت و نيز وجود گسترش ناتو به نزديكي روسيه كه امنيت ملي اين كشور را به خطر مي اندازد همگي باعث شد كه روسيه دوباره به سمت قطب شدن حركت كند.
همان طور كه ذكر شد تحول اقتصادي روسيه و افكار عمومي مردم روسيه كه سال ها تجربه ابر قدرت بودن را به همراه داشتند باعث حركت روسيه شد اما چيزي كه مهمترين است حفظ امنيت ملي اين كشور است كه توسط ناتو و ايالات متحده به خطر افتاد. مشاهده كرديم كه رشد ناتو به شرق است و به نوعي براي محدود كردن مرزهاي روسيه و تحركات ايالات متحده در خاك اروپا از جمله نصب سيستم دفاع موشكي در نزديكي مرزهاي روسيه باعث شد كه روس ها ديگر تحمل نظام تك قطبي را نداشته باشند.
و تلاش كنند خود را به عنوان قطب تازه متولد شده اما ميراث دار شوروي مطرح نمايند. براي اين مهم بارها شاهد بوديم كه روس ها در مجامع مختلف صحبت از قدرت هسته اي بودن خود مي زنند، در كشور خود به نوعي اقتدارگرايي روي آورده اند كه با روحيه مردم روسيه سازگار تر است به احياء صنعتي هوا فضاي خود دست زده اند در موضوع هسته اي ايران به نوعي مستقل عمل كرده اند، رفتار پوتين با سران اروپا و آمريكا خود به خوبي گوياي اين تغيير رفتار روسيه است كه مي خواهد به عنوان قدرت جديد مطرح شود و از همه مهمتر پيمان دوستي اي كه بر اثر وجود دشمن مشترك در نظام تك قطبي فعلي بين روسيه و هند و چين نوشته شده است روس ها براي صف بندي جلوي ايالات متحده و نيروي نظامي فاقد محتاج به همراهي دوستان نزديكي خود هند و چين هستند كه اين دو كشور نيز با
سياست هاي واشنگتن كاملاً در تضادند. اين دشمن مشترك تا آنجا براي اين سه كشور جدي شده كه منجر به عقد پيمان شانگهاي مي شود. پيماني كه احتمال دارد جايگزين مناسبي براي ورشو شكست خورده باشد در اين پيمان علاوه بر همكاري هاي اقتصادي و تجاري، همكاري هاي نظامي و ايجاد يك ارتش مشترك مطرح است تا با ايجاد يك موازنه مثبت از قدرت اقتصادي و نظامي غربي ها و به خصوص ايالات متحده و يكه تازيهاي آن در نظام
بين المللي بكاهد.
آري هم اكنون وجود ارتش بين المللي ناتو كه مأموريت خود را ايجاد امنيت در سرتاسر گيتي در برابر خطر تروريسم مي داند نه تنها امنيت را با خود نياورده بلكه موجب تحريكات مهم نظامي و شروع يك مسابقه تسليحاتي ديگر در جهان شده است. شروعي كه شايد پاياني جز مرگ نداشته باشد. ناتو قبل از اين كه يك پيمان دفاعي بين المللي باشد يك سلاح قوي در دستان امپرياليسم آمريكا است و تنها به خواست ايالات متحده عمل مي كند.
خواسته هاي نامشروع و قدرت طلبانه اي كه امنيت نظام بين المللي را به هم مي زند و همانطوري كه ذكر شد منجر به آغاز مسابقه تسليحاتي شرق و غرب مي شود و همان جور كه الان شاهد آن هستيم اتحاد روسيه و چين و هند پيدايش پيمان شانگهاي به دليل تحريكات ناتو و به خصوص ايالات متحده، حضور ناتو در خاورميانه كه موجب تحرك نظامي ايران مي شود و بسياري موارد ديگر گوياي آن است كه نظام بين المللي در آستانه تحولي عظيم است.
منابع و مأخذ
1- غلامرضا صراف يزدي، «ناتو: گذشته، حال و آينده» مجله اطلاعات سياسي- اقتصادي، شماره نهم و دهم، 1381، ص 100.
2- همان ص 106.
3- بهادر امينيان، «ناتو و گسترش آن»، تهران، انتشارات دانشگاه امام حسين، 1384ص15.
4- همان ص10.
5- غلامرضا صراف يزدي، «ناتو: گذشته، حال و آينده» ، مجله اطلاعات سياسي- اقتصادي، شماره نهم و دهم، 1381، ص 102.
6- بهادر امينيان، «ناتو و گسترش آن»، تهران، انتشارات دانشگاه امام حسين، 1384، ص 3.
منابع ديگر
7- محمدرضا قائدي، «استراتژي روسيه در قبال گسترش ناتو به شرق»، مجله پژوهش، شماره 24، تابستان 1381.
8- محمد رضا قائدي، «اهداف ناتو در گسترش شرق»، فصلنامه مطالعات دفاعي و امنيتي.
9- منصور رحماني،« اهداف و چالش هاي گسترش ناتو به خاورميانه» فصلنامه راهبرد دفاعي، شماره يازدهم، بهار 1385.
10- بهادر امينيان، «ناتو و روابط آمريكا- اروپا پس از 11 سپتامبر»، فصلنامه سياسي دفاعي، شماره 54، بهار، 1385.
11- منصور رحماني، «سازمان پيمان آتلانتيك شمالي (ناتو) و تحول آن پس از جنگ سرد»، فصلنانمه سياست خارجي، ويژه اروپا، پاييز 1378.
12- سعيده لطفيان، «گسترش ناتو به شرق، ديدگاهي ديگر»، مجله دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران، شماره 47، بهار 1379.
