حكومت دينى و متفكران عرب

حمله ناپلئون به مصر (1798م.) در نظر بسيارى از پژوهش گران, آغاز تحولات جديد در جهان عرب است.1 دنياى عرب از آن پس, انديشه هاى اصلاحى, جنبش هاى اجتماعى و مبارزات سياسى بسيارى را شاهد بود. در اين دوران خلافت دراز مدت عثمانى (1924م.) سقوط كرد و با شكل گيرى دولت هاى مستقل, عصر استعمار و سپس عصر استقلال آغاز شد. عصر نهضت در جهان عرب پى آمدهاى فراوان به دنبال داشته كه از آن جمله مى توان از:
1ـ پيدايش افكار و انديشه هاى سياسى ـ اجتماعى نو;
2ـ تعاطى افكار ميان انديشه غربى و عربى و رواج نهضت ترجمه وتعريب;
3ـ حضور زنان در مسائل اجتماعى, سياسى و فرهنگى;
4ـ پيدايش احساس قوم گرايى عربى;
5ـ نُضج يافتن حرفه مطبوعاتى و رسانه;
و… را نام برد.
تحولات جهان عرب, با پيشگامى مصر و لبنان و سوريه, شكل مى گيرد و اندك اندك توسعه و گسترش مى يابد و به تونس, عراق, شمال آفريقا و… سرايت مى كند.
تبار پيش گامانِ اصلاح; يعنى رفاعه طهطاوى (1801ـ1873م.), محمد عبده (1849ـ1905م.) عبدالرحمن كواكبى (1849ـ1902م.), محمد رشيد رضا (1865ـ1935م.) گواه اين ادعا است.
وقتى به تاريخ انديشه سياسى در جهان عرب نظر مى افكنيم, مدرسه ها (مكتب ها)يى در برابر خود مى بينيم كه برخى داراى فكر و نظام سياسى بودند و برخى ديگر تنها صاحب نظريه سياسى يا رأيى خاص در باب دولت كه مى توان در يك نگاه كلى آن ها را چنين فهرست كرد:
1ـ مدرسه على عبدالرازق: در اين مدرسه از كتاب (الاسلام واصول الحكم) نوشته على عبد الرازق و (من هنا نبدأ) اثر خالد محمد خالد (والقرآن والدولة) تأليف محمد احمد خلف اللّه مى توان نام برد.
2ـ مدرسه اخوان المسلمين: شخصيت هاى برجسته اين مدرسه عبارت اند از: حسن البنا, عبدالقادر عوده, محمد المبارك, يوسف القرضاوى, سيدال قطب, عبداللّه غوشه, فتحى يكن. هر يك از اين متفكران, صاحب اثر در حوزه انديشه سياسى و نظام حكومت اند.
3ـ مدرسه رشيد رضا: اين مدرسه با كتاب (الخلافة اوالامامة العظمى) از سويى بر اخوانى ها تأثير گذار بوده و از سوى ديگر با تأييد نظريه خلافت با سرسختى با على عبدالرازق برخورد كرده است.
4ـ حزب التحرير: شخصيت برجسته آن, تقى الدين النبهانى است با كتاب هاى (الدولة الاسلامية), (نظام الحكم فى الاسلام) و (نظام الاسلام). در اين كتاب ها با دفاع از انديشه حكومت دينى, نظام سياسى اسلام, به ارائه قانون اساسى اسلامى در 99 ماده پرداخته است. اين مدرسه در فلسطين,اردن, سوريه, لبنان و عراق تأثيرگذار بوده است.
5ـ مدرسه شمال آفريقا: انديشمندان اين نحله عبارت اند از: عبدالحميد بِن باديس, بشير ابراهيمى علال الفاسى, مالك بِن نبى, طاهر بن عاشور.
اين مدرسه به انديشه سياسى بيشتر پرداخته تا نظام سياسى.
6ـ مدرسه سودان: متفكر برجسته اين مدرسه, حسن الترابى است و در حركت هاى اسلامى تونس و شمال آفريقا مؤثر بوده است.
7ـ حركت نهضت در تونس: اينان با دو گرايش اخوانى و غير اخوانى شكل گرفتند و مى توان در ميان آنها از محمد مورو, راشد الغنوشى و صلاح الدين جوريش نام برد.
8 ـ مدرسه مصر جديد (يعنى جريان روشن فكرى و تجديد در انديشه و نظام سياسى): شخصيت هاى اين مدرسه عبارت اند از: محمد الغزالى, محمد عماره, محمد كمال ابو المجد, طارق البشرى, محمد سليم العوّا, فهمى هُويدى.
10ـ مدرسه نجف اشرف: اين مدرسه, كه مبيّنِ انديشه سياسى شيعى است, انديشمندانى چون محمد حسين كاشف الغطاء, محمد رضا مظفر, محمد تقى حكيم, محمد جواد جزايرى, محمد مهدى شمس الدين, باقر شريف القرشى, شهيد محمد باقر صدر و جمعيت هايى چون حزب الدعوة الاسلامية, جماعة العلماء, جماعة الشباب المسلم را در خود جاى داده است.
11ـ اخوانيون عراق: با متفكرانى چون عبدالكريم زيدان, عبدالعزيز البدرى.
12ـ مدرسه سنهورى (حقوقدان بزرگ مصرى): وى به اسلامى بودن دولت از خلال اسلامى بودن قانون گذارى معتقد بود. هم چنين در اين مدرسه مى توان از عبدالحميد متولّى نويسنده كتاب (مبادى نظام الحكم فى الاسلام) و احمد حسين المصرى نويسنده كتاب (الطاقة الانسانية) نام برد.
در برابر اين جريان هاى فكرى و اجتماعى كه از منظر دين به انديشه و نظام سياسى نگريسته اند, چهار جريان معارض نيز در جهان عرب مطرح بوده كه عبارت اند از: دموكراسى, سوسياليسم, ناسيوناليسم و سكولاريسم.
برخى از نحله ها و تبارهاى ياد شده, تلاش هايى در راستاى تلفيق انديشه دينى با اين جريان ها داشته اند.
به هر ترتيب, چالش هاى قومى, فكرى و اجتماعى به ويژه در برخورد با مغرب زمين دست آوردها و تجاربِ بسيارى به جاى نهاده است. متفكران ايرانى از مطالعه و تحليل اين دو قرن بى نياز نيستند, چرا كه تعامل فكرى با جهان عرب در گرو اين شناخت است.
از سوى ديگر, تجربه جهان عرب در برخورد با انديشه هاى غرب, مبارزات سياسى, دولت هاى دينى, قانون گذارى و نهادهاى اجتماعى بسى سودمند است.
بر اين پايه, فصلنامه حكومت اسلامى بر آن شد تا گزارش و تحليل هايى را در حوزه كاركرد خود از جهان معاصر عرب ارائه دهد و بسترى براى تعاطى افكار در حوزه انديشه سياسى پديد آورد. اين شماره, گام نخست است و خالى از نقص نيست. اميد است با همت دانشوران, ويژه نامه هاى پربارترى نيز به اين مسأله اختصاص يابد.

پي نوشت :

1. برخى نويسندگان لبنانى بر اين باورند كه نخستين بذرهاى عصر نهضت در لبنان بر زمين پاشيده شد. (د.جرج كلاّس, تاريخ الصحافة النبوية, ص5).