معرق، کم نظیرترین هنر نزد ایرانیان

هنرمعرق بازی طبیعت با هنر است. وقتی تابلویی با رنگهای متفاوت چوب بدست می آید، شاید برای کسی که چوب را نمی‌شناسد جای تعجب باشد که چگونه این همه تنالیته رنگی را می توان از چوب بدست آورد. در شیوه جدید معرق، حتی می‌توان پرتره ای را بوسیله تنوع رنگی چوب بوجود آورد، و این اوج بازی و مهارت هنرمند است که چه نوع رنگ و از چه نوع چوبی برای کار معرق استفاده کند. کسانی که کار معرق انجام داده اند می‌دانند انتخاب نوع چوب و و خوش نقش بودن چوب چقدر در کیفیت تابلو معرق اهمیت دارد و چه کار سخت و استادانه ای است. شاید برش معرق با تمرین و ممارست حاصل شود اما انتخاب چوب علاوه بر آشنایی با انواع چوبها به درک زیبایی شناسی هنرمند هم نیازمند است .
آنچه باعث تمایز یک تابلو معرق زیبا و با کیفیت از نوعهای دیگر (بازاری ) آن می‌شود, علاوه بر برش خوب و نداشتن درز بین تکه های بریده، انتخاب چوب هایی با کیفیت و خوش رنگ و خوش رگه می‌باشد. متاسفانه امروزه کارهای زیادی با اسم معرق وارد بازار شده است که با معرق واقعی فاصله زیادی دارد و شاید اگر کسی معرق واقعی را نشانسد نداند که برخی از تابلو با چوبهای رنگ شده ساخته شده اند و سود جویان آثار هنر از این عدم آگاهی مشتریان، این تابلو ها را به قیمت گزاف می‌فروشند. هدف ما ابتدا آشنایی شما با هنر معرق است و بعد برای علاقمندان این هنر بیان روش کار معرق است و بعد ما گامی فراتر نهاده ایم برای کسانی که به این کار مشغولند و بصورت روش غیر آکادمیک به این هنر می‌پردازند اطلاعات تخصصی و دانشگاهی این هنر را چون آسیب شناسی و شناخت انواع چوب ها را آورده ایم. هدف ما شناخت بهتر و ارتقا دادن این هنر زیباست.

تاریخچه معرق

معرق در معنای کلام «اصولاً هر چیز رگه دار را گویند » ولی مفهوم آن در این نوع بخصوص هنر، ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پلی استر سیاه شکل می گیرد.
می گوید: شايد از ديد معني همانطور كه در فرهنگ لغات مختلف ذكر شده كنار هم قرار گرفتن قطعات مختلف چوب ( مانند عناب ، گردو ، توسكا ... ) بر اساس الگويي خاص جهت نشان دادن آن طرح را گويند ولي به نظر من معرق يعني دميدن روح آدمي در نفس چوب:
يعني اينكه انسان خود را در چوب پيدا كند و حرفش را بوسيله صدا برش چوب و فكرش را با نقش چوب بيان كند . يعني حركت زندگي در امتداد برش چوب ها . جمع آوري غم ها و شادي ها و كنار هم قرار دادن تمام آنها براي بوجود آوردن يك احساس .
تاریخ پیدایش این هنر به درستی مشخص نیست؛ ولی از تطبیق آن با هنر کاشی کاری ، بدون شک رابطه این دو هنر را درمی یابیم. برای آشنایی با ریشه ی این هنر ، صحبت از تاریخ تکوین به میان می آید و به عنوان مقدمه می توان از گنبد سرخ مراغه که در زمان ایلخانیان ساخته شده است، یاد کرد؛ این گنبد نوع بسیار ساده ی کاشی کاری بدین سبک است.
کاشی کاری معرق در دوران مغول نیز به همین منوال بود و تداول آن در عصر صفوی به اوج شکوفایی خود رسید و آثار ارزنده ای در هنر کاشی کاری پدید آمد. این شکوفایی در زمان افاغنه و زندیه رو به افول نهاد. در دوران قاجاریه نیز کاشی کاری معرق، تقلیدی ناقص از آثار گذشتگان بود. تا این دوران نقشهایی که در کاشی کاری معرق به کار برده می شد نقش های اسلیمی بود. اما با سفر عده ای از هنرمندان به اروپا و گرایش آنان به هنر و فرهنگ اروپایی، تغییرات و دگرگونی های بسیاری در نقشهای کاشی کاری به عمل آمد و از آن پس طرح انسان و دیگر اشکال مانند اسلحه جنگی در هنر کاشی کاری دوران قاجاریه نمایان شد .
از آن دوران تا به امروز، این هنر، چونان گذشته رونق نداشته است و تنها عده ی کمی از هنرمندان در زنده نگهداشتن آن کوشا بوده اند.
وجه تشابه کاشی کاری معرق با معرق کاری روی چوب در شیوه ی عمل است که در هر دو ، نقش ها از ترکیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شکل می گیرد.
یکی از نمونه های قدیمی موجود آمیزه ی این دو هنر، دری قدیمی و بزرگ، متعلق به عصر قاجاریه است که در ضلع شمال غربی محوطه وزارت آموزش و پرورش فعلی قرار دارد. ارتفاع این ساختمان در حدود چهار و نیم متر و عرض آن سه متر است و سردری نیم دایره در بالای آن قرار گرفته است. هر طرف این در به سه قسمت مربع شکل تقسیم شده است:
مربع بالایی آن شیشه و دو مربع پایینی چوب برجسته و مسطحی است که نقشهای اسلیمی معرق کاری شده در این قسمت جای گرفته است.
سابقه ی معرق کاری و آموزش آن در اداره کل هنرهای سنتی به سال 1309 ه . ش برمی گردد. در آن سال به پایمردی استاد حسین طاهرزاده بهزاد ، گروهی از هنرمندان نام آور هنرهای سنتی از سراسر کشور در تهران گرد هم آمده و مدرسه صنایع مستظرفه را بنیاد گذاشتند. این مؤسسه از دیرباز تا به امروز با عنوان های گوناگونی مانند: مدرسه صنایع قدیمه و هنرستان هنرهای ملی، اداره هنرهای ملی و مدتی نیز به عنوان یکی از واحدهای اداره کل آفرینش هنری و ادبی در وزارت فرهنگ و هنر سابق، در تعالی و تکامل هنرهای سنتی سهم بسزایی داشته است. این اداره کل در سال 1346 به اداره ی کارگاه های هنری تغییر نام داد و سرانجام در سال 1357 به عنوان یکی از واحدهای دفتر پژوهش و آفرینش به حیات خود ادامه داد . پس از پیروزی انقلاب، اداره ی مذکور به اداره ی کارگاه های هنری تغییر نام یافت و فعالیت های خود را در اداره ی کل هنرهای سنتی دنبال کرد. تا این زمان هنرجویان آن را منحصراً افراد علاقه مندی تشکیل می دادند که طی فراگیری به استخدام رسمی درمی آمدند.
از سال 1360 به استناد موافقتنامه معاونت فرهنگی وقت، واحد آموزش مستقلی برای تعلیم هنرهای سنتی آغاز به کارکرد و سرانجام در سال 1362 تأسیس رسمی اداره آموزش این اداره کل، برای عموم مشتاقان به فراگیری هنرهای سنتی، سرآغاز نوینی بر تداوم این هنرها شد و در کنارآن کارگاه منبت و معرق به سرپرستی استاد سید کمال میرطیبی همچنان به فعالیت های هنری خود ادامه داد.
در طی سالیان، معرق همپای حرکت زمان پیشرفت کرد و تحولات و نوآوری های مختلفی در آن پدیدار شد. برای آشنایی با مسیر حرکت این هنر، باید به اولین کارگاه منبت و معرق اشاره کرد که در سال 1310 تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تأسیس شد باید اشاره کرد و همچنین از اساتید متقدمی چون پرویز زابلی، عباس شهمیرزادی ، علی و خلیل امامی ، و احمد رعنا یاد کرد. ابتدا اهم فعالیت آن کارگاه، منبت کاری بود و به تدریج در کنار آن هنر معرق نیز پای گرفت.
این هنر در آغاز برای تزئین سطح میز، بوفه، در و تکیه گاه صندلی به کار برده می شد، و تنها نقش های اسلیمی یا گره یا پنج رنگ محدود چوب های آبنوس، فوفل ، گلابی، سنجد و توت مورد استفاده قرار می گرفت و گاه برای تنوع، از برش های خاتم برای اشباع نقش ها استفاده می کردند. رنگ خاتم ها به همان پنج رنگ فوق الذکر محدود بود و به خاتم چوبی شهرت داشت.
در آن ایام، شیوه معرق کاری در مقایسه با روش امروزی بسیار متفاوت بود و بیشتر به روش معرق هندی اجرا می شد. بدین طریق که هنرمندان ابتدا به وسیله کارد مخصوص منبت، محل قرار گرفتن نقش ها را روی شیء مورد نظر مطابق طرح می کندند و سپس نقش ها را از چوب های رنگی به وسیله ی مته ای که اختصاص به تعمیر چینی داشت و سوهان های مخصوص و ارّه ای به نام چکی، دوربُری می کردند و در محل مقرر قرار می دادند.
نخستین تاریخی که در مورد اشباع نقش های کنده شده به وسیله چوب های رنگی موجود است تابلویی مربوط به سال 1313 با نقش دوسوار کار است که به وسیله احمد رعنا ساخته شده و متعاقب آن تابلوی دیگری مربوط به سال 1314 با نقش یک زن است که توسط عباس شهمیرزادی اجرا شده است. هم اکنون دو تابلوی مذکور در نمایشگاه اداره کل هنرهای سنتی نگهداری می شوند.
عباس شهمیرزادی هنگام اجرای تابلوی بعدی خود ، به جای کندن سطح چوب به فکر ایجاد زمینه در اطراف نقش ها افتاد و از کنار هم قرار دادن قطعات چوب زمینه ای در اطراف نقش ها به وجود آورد. این تابلو، با مقطع بیضی، نشانگر نقش دو زن بود .
نخستین نمونه های موجود این روش، دو تابلوی مربوط به سالهای 1317 و 1319 است که نقش پیکار دو سوار با یک شیر را نشان می دهد. این تابلوها مربوط به امتحان کلاس معرق «علی و خلیل امامی» است و هم اکنون در موزه هنرهای ملی نگهداری می شوند.
به دنبال این دگرگونی ها، در سال 1316 احمد رعنا با اثر ابداعی خود به نام شکارگاه، معرق را از حالت مسطح خارج کرد و به صورت نیم برجسته مطرح نمود که همین شیوه تا امروز با نام منبت معرق متداول است. زمینه ی فکری این نوآوری از نقش های منبت کاری شده ی درهای کاخ مرمر شکل گرفت.
تا سال 1334 اجرای معرق با همان پنج رنگ محدود، متداول بود تا این که محمد طاهر امامی که در پی تنوع رنگ بیشتری در معرق بود ، در اندیشه ی به کارگیری مواد شیمیایی رنگی شد و جهت آزمون، نقش هایی روی یک راکت تنیس روی میز با استفاده از مواد یاد شده به وجود آورد. بدین منوال در پی شناسایی گوناگونی ِ رنگ، انواع چوب های صنعتی شناخته شد.
در سال 1335، تعدادی پاراوان و بوفه ی معرق کاری شده از طرف دولت چین به دولت ایران اهدا شد که هنگام حمل، تعدادی از آنها خسارت دید! مرمت بعضی از آنها با زمینه سیاه به محمد غفوری محول شد . وی با تهیه ماده سیاهی ترکیب یافته از جوهر نیکروزین، پارافین و لاک الکل، قسمت های آسیب دیده را ترمیم کرد. لازم به توضیح است که تا قبل از شناخته شدن جوهر نیکروزین برای سیاه کردن زمینه اشیای چوبی، صفحات موسیقی را می کوبیدند و سپس در الکل حل کرده و مقداری پارافین به آن اضافه می کردند و ماده سیاه به دست آمده را به وسیله پنبه بر روی شیء مورد نظر منتقل می کردند.
این گونه آزمون های پیاپی موجب پیدایش اندیشه نوینی در هنر معرق شد و بدین سان در سال های 36 یا 37 یک پاراوان کوچک با نقش گل و مرغ توسط عزیزالله ویزایی با زمینه سیاه که به شیوه ی معرق های چینی بود ساخته شد و بدین ترتیب این سبک معرق در میان انواع آن جای گرفت.
در ادامه این تحولات در سال 1344 محمد طاهر امامی تابلویی با عنوان مرغ و آشیانه به وجود آورد که مرغ تماماً از جنس صدف تهیه شده و کاملاً برجسته است و تنها به وسیله یکی از بالهایش به زمینه ی تابلو متصل شده است. وی با اجرای این تابلو به معرق تمام برجسته دست یافت.
در میان آثار معرق روی چوب که تاکنون به وجود آمده ، «معرق خاتم» چنانکه از نامش برمی آید، ترکیبی از دو هنر بیان شده است که مقام ویژه ی خود را از دیر باز حفظ کرده است. از بدو پیدایش کارگاه منبت و معرق، نوع ساده ی معرق خاتم در میان شمسه ی نقش های گره با همان پنج رنگ طبیعی محدود اولیه به کار گرفته می شد.
در سال 1337 در کارگاه خاتم سازی ، میز تحریری با نقش سیمرغ و اژدها، به سرپرستی شادروان علی نعمت تهیه شد و برای نقش های مذکور از برش های خاتمبا رنگهای متنوع استفاده کردند که همه به شیوه ی معرق، دُوربری و جاسازی شده بود. این تجربه ، انگیزه ی خلق تابلویی با طرح یک طوطی از خاتم های رنگی شد که در سال 1342 توسط عزیزالله ویزایی، خارج از محیط کارگاه ها به مرحله اجرا در آمد و در سال 1349 اکبر سریری نخستین هنرمندی بود که از این شیوه جهت ایجاد نقش یک پرنده بر روی تابلو استفاده کرد و بدین ترتیب این سبک معرق با نام «معرق خاتم» متداول شد.
در ادامه این دگرگونی ها در سال 1349 تابلویی به سبک امپرسیونیسم از طبیعت یک روستا که توسط رضا شهابی (یکی از شاگردان کمال الملک) نقاشی شده بود، به وسیله ی محمد طاهر امامی با رعایت اصول سبک یاد شده به صورت معرق ساخته شد.
از آن پس تا به امروز، شاهد تحولاتی چند در هنر معرق بوده ایم که این تحولات عبارتند از :
- نمایش بُعد از طریق فضاسازی ، که تحولی در ترکیب بندی های سطح گذاشته است.
- استفاده از فلزات و سنگ
- نمایش نقش در دو سطح
- نشان دادن عمق با استفاده از پلی استر

تکنیکهای معرق کاری

معرق نازک کاری

این شیوه از معرق که هم اکنون در استانهای غربی کشور مثل کردستان، کرمانشاه و آذربایجان غربیاز رواج بیشتری برخوردار است و بیشتر بر روی جعبه و قاب عکس و نظایر اینها کار می‌شود. در این شیوه معمولا جدول بندیها و حاشیه‌های موازی یا هندسی زیادی وجود دارد و در متن، طرحهای سنتی و بخصوص شطرنجی اجرا می‌کنند.
در این شیوه در لبه های تیز وسیله کاربردی مورد نظر قطعاتی هندسی به صورت مربع، مستطیل، متوازی الاضلاع و لوزی به صورت تکرار شونده نصب می‌کنند که اصطلاحا به آن "دندان موشی" و "جودک" گویند، البته این شیوه گاهی با منبت سنتی و مشبک همراه است. در این سبک گاهی به هنگام اجرای معرق، دور هر کدام از قطعات معرق را یک یا چند لایه روکش می‌چسبانند، که این لایه‌ها بعد از نصب قطعه و پرداخت به صورت یک خط محیطی در دور قطعات دیده می‌شود.
ضخامت قطعات معرق به کار رفته در این شیوه کمتر از معرق معمولی یا به عبارتی کمتر از 3 میلیمتر ( حدود 1 تا 3 میلیمتر ) است. به همین دلیل به آن نازک کاری می‌گویند. دقت و نظم هندسی و زوایای دقیق در برش قطعات و چسباندن صحیح لازمه کیفیت فنی این سبک می‌باشد. از نظر هندسی سعی می‌شود در این شیوه از رنگ‌های محدودتری استفاده شود تا ریزه کاری‌ها به خوبی خود را نشان دهند.

معرق زمینه پلی استر

این نوع معرق به همراه یافتن تركیب خمیر مشكی به وجود آمد و ساده‌تر شدن روند كار به جهت بی‌نیاز شدن از برش زمینه موجب شد رواج چشم گیری پیدا كند، تا جایی كه امروزه تعداد زیادی از این گونه آثار در دسترس كاربران قرار داده می‌شود. در حال حاضر در میان تابلوهای عرضه شده به بازار تابلو ها سهم بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند.
در این نوع معرق، پس از اتمام برش طرح مورد نظر بوسیله چوبها به استثنا زمینه، قطعات معرق شده بالاتر از سطح زیر كار می‌باشند، بنابراین زمینه با رنگ پلی استر به رنگ دلخواه پر می‌شود تا همسطح نقوش معرق شده شود. زمینه رنگ می‌تواند مشكی، رنگی و یا حتی بصورت ابر و باد بوسیله رنگهای مختلف باشد.
در این شیوه رنگ كاری اهمیت فراوانی داشته چرا كه كمترین سهل انگاری در شرایط محیطی (كم یا زیاد بودن دمای محیط) و مواد رنگی (عنوان مواد افزودنی و هارد نر به كار رفته) به كار رفته موجب از بین رفتن اثر و آسیب دیدگی آن می‌گردد که شرح آن در بخش آسیب شناسی معرق آمده است.
این شیوه در دو نوع زمینه مشكی و ابروباد اجرا می‌گردد كه تنها تفاوت آن در بكارگیری رنگ مورداستفاده خمیر پلی استر است.

معرق زمینه چوب

برای اجرای معرق روی مبلمان هنرمندان اغلب شیوه زمینه چوب را ترجیح می‌دهند، زیرا استفاده از این شیوه باعث می‌شود که ناحیه معرق شده با سایر نواحی چوبی مبلمان هماهنگ باشد.
1. معرق زمینه چوب ساده:
معرق زمینه چوب ساده قدیمی‌ترین نوع معرق بوده كه از شیوه جایگزینی به حالت امروزی خود درآمده است و هنرمند تمام سطح كار حتی زمینه را با بكارگیری مناسب چوبها می‌پوشاند. آنچه در این بخش بسیار اهمیت دارد دقت در درز كردن چوبهای زمینه با یكدیگر می‌باشد تا اثر هنری را از جلوه خارج نسازد.
این گونه معرق صورتهای مختلفی دارد:
الف ـ زمینه چوب یك تكه است (جایگزینی): كه در این شیوه، قطعات معرق در محلهای خالی ایجاد شده روی زمینه چوب جای داده می‌شود و به شیوه هندی معروف مى‌باشد.
ب ـ زمینه بصورت ورقهای چوب: در این شیوه، زمینه كار بوسیله درز شدن ورقهای چوب به یكدیگر در اطراف طرح ایجاد می‌گردد.
ج ـ زمینه نیز دارای موضوع است كه همانند طرح اصلی، با تونالیته های مختلف چوب ایجاد مى‌گردد.
2 . معرق تفكیك رنگ:
این شیوه، كه امروزه بیشتر در میان هنرمندان آكادمیك رواج دارد، تقسیم‌بندی برشهای چوب و انتخاب تونالیته‌های چوب بر اساس قوانین نقاشی و تفكیك تونالیته رنگها صورت می‌گیرد. بدین صورت كه ریزترین سایه روشنها و تونالیته‌های رنگی طرح مورد نظر بوسیله انتخاب مناسب رنگهای مختلف چوب و برش آنها ایجاد می‌گردد و در نهایت یک اثر رئال با پرداختن به تمام جزئیات پدید می‌آید.
در این شیوه چنانچه كوچكترین اشتباهی در انتخاب تونالیته‌های رنگی چوب ایجاد گردد از ارزش هنری اثر می‌كاهد. لذا آشنایی با مبانی رنگ، سواد بصری در ایجاد اثر به این شیوه محسوس می‌باشد.
معرق مشبك، معرق منبت و معرق خاتم انواعی از معرق بوده كه در تلفیق با هنرهای دیگر بوجود می‌آید، که به توضیح مختصری از آنها می‌پردازیم:
1. معرق مشبك: در این شیوه، زمینه كار بدست آمده از مشبك با قطعات معرق پر می‌شود.
2. معرق منبت: در این شیوه، تكه‌های برش خورده طرح معرق، بوسیله سوهان و مغار فرم داده می‌شود. حتی این شیوه می‌تواند در معرق های چند پلانه نیز انجام گرفته و طرح برجسته تری را ارائه نماید.
3. معرق گره: در این شیوه، طرح گره بوسیله تنالیته‌های مختلف چوب معرق كاری می‌گردد. گاه نیز به سلیقه هنرمند ممكن است با منبت كاری نیز تلفیق شده و بوسیله مغار و سوهان لبه‌های آن فرم داده شود.
4. معرق خاتم: در این شیوه از برش ورقهای خاتم در برخی قسمتهای معرق كاری استفاده می‌شود. نكته قابل توجه در این قسمت آن است كه برش ورقهای خاتم باید بصورت ساندویچ انجام گیرد، بدین صورت كه تكه ای سه لایی بر روی آن چسبانده و عمل برش ایجاد گردد. پس از اتمام برش، می‌توان سه لایی را از ورق خاتم جدا نمود. چرا كه با استفاده از این روش می‌توان از ریزش دانه‌های فلز موجود در ورق خاتم به هنگام برش، جلوگیری كرد.

ابزار و مواد اولیه معرق

ابزار کار معرق بسیار گسترده می تواند باشد و بسته به حرفه ای یا آماتور کار کردن آن متفاوت است و درجات مختلف دارد ما در اینجا ابزار اصلی معرق را آورده ایم
1- چوب :
اولین خصوصیتی که معرق کاران برای انتخاب گونه چوبی در نظر دارند رنگ و نقوش آن است . زیرا هنر معرق در حقیقت نوعی ترکیب بندی رنگها و نقشهای طبیعی چوبهاست و چنانچه معرق کار بتواند از رنگها و نقوش طبیعی چوبها در جای صحیح و مناسب خود استفاده کند ، اثر معرق را از مرغوبیت خاصی بهره مند کرئه است . پیچ خوردگی ها و گره ها نیز که در نقش چوب تأثیر بسزایی دارد بسیار مورد توجه معرق کاران است .
مشخصات عمومی‌مهمترین چوبهای مورد استفاده در معرق
نام چوب
گردو پهن برگان دارای الیاف منظم و نامنظم با رگه ها و موج های زیبا سنگین، با دوام، سخت، با بافت متراكم، خاصیت همكشیدگی متوسط از خاكستری روشن تا قهوه ای روشن و كرم تا قهوه ای تیره
زبان گنجشك (ون) پهن برگان نیمه سنگین، سخت، پیچ كم بر می‌دارد از سفید مایل به زرد تا قهوه ای مایل به خاكستری
توت پهن برگان نیمه سخت، نیمه سنگین و دارای الیاف موازی، درخشان زرد روشن تا قهوه ای
نارنج پهن برگان دوام و استحكام زیاد ندارد قهوه ای بسیار روشن یا كرم یا زرد مایل به سفید
چنار (دلب) پهن برگان نیمه سنگین، كم دوام كرم مایل به فندقی
توسكا پهن برگان نیمه سنگین، نرم صورتی كمرنگ تا پررنگ
عناب پهن برگان محكم و سخت زرد تا سرخ تیره
شمشاد پهن برگان دوام و استحكام زیاد زرد و زرد مایل به كرم
كیكم پهن برگان نیمه سخت و سنگین سفید مایل به صورتی
گلابی پهن برگان نیمه سخت، ریز بافت و محكم كرم مایل به صورتی
عرعر پهن برگان نسبتاً سنگین، نسبتاً با دوام زرد تا نارنجی متمایل به خاكستری
آلوچه پهن برگان الیاف موازی، ریز بافت، سخت، سنگین و با دوام متوسط، نسبتاً محكم سفید تا قهوه ای روشن
ممرز پهن برگان سخت و نیمه سنگین، الیاف نامنظم سفید مایل به كرم با رگه های سیاه
سرخوار پهن برگان بافت متراكم و سخت و محكم، چرب زرد روشن تا قرمز نارنجی مایل به قهوه ای
2- فلزات :
در معرق چوب گاهی علاوه بر قطعات چوبی از فلزات نیز استفاده می‌شود ، فلزات در کارگاه معرق معمولا به صورت ورق به ضخامت 1 تا 3 میلیمتر مصرف می‌شوند و معمولا از فلزاتی نظیر برنج ، مس ، آلومینیوم و گاهی طلا و نقره استفاده می‌گردد .
برش قطعات فلزی نیز مانند قطعات چوبی است که با اره فلز بر نمره صفر بریده می‌شود .
3-صدف :
صدف موجودی آبزی است و در کنهره های مناطق دریایی به دست می‌آید و پوست سخت آن دارای رنگ سفید و درخشنده است. هر قدر اندازه صدف بزرگ تر با شد بهتر بوده و قبل از استفاده باید آن را چند روز در آب خیس کرد سپس قسمت های پوست شده و تیره و انحناها و نواحی اضافی را به وسیله سمباده یا سنگ سایید . بدیهی است هرچند بیشتر در آب بماند برش و سایش آن راحت تر خواهد بود .
صدف های مصنوعی که در بازار بسیار یافت می‌شوند که گران قیمت باشند لذا بعضی معرق کاران خود اقدام به ساخت صدف می‌کنند . به این ترتیب که پلی استر را با پودر اکلیل یا پودر میکا مخلوط می‌کنند و مقداری نیز جوهر رنگ اتومبیل برای تغییر رنگ به آن اضافه می‌کنند . مثلا برای ساخت صدف نقره ای از جوهر سرمه ای استفاده می‌کنند سپس به آن هاردنر و نیز کبالت می‌افزایند و آن را روی سطح شیشه صاف که در جای مسطح قرار دارد و دور تا دور آن را قبلا با چسب نواری کاغذی به اندازه 2 تا 3 میلیمتر بیش از سطح ماده مورد نظر یعنی مجموعا حدود 6 تا 7 میلیمتر به دقت و محکم چسبانده تا ماده سیال از زیر نوار کاغذی به بیرون جریان پیدا نکند . تا خشک شدن کامل صدف باید در کندن و استفاده از روی شیشه صبر کرد . زیرا ماده نرم فوق قابلیت شکل پذیری و غیر یکنواخت شدن و همچنین جذب غبار و حباب های هوا را دارد . بنابراین باید در مکانی دور از نور مستقیم خورشید و ذرات گرد و غبار خشک شود .
لازم به یاد آوری است با تغییر رنگ جوهر می‌توان صدف هایی با رنگ های دلخواه درست کرد .
4- استخوان :
استخوان های مصرفی در معرق چوب به طور عمده از ساق پا و دنده های اسکلت گاو و شتر است که به دلیل رنگ سفید مایل به کرم و ویژگی های فیزیکی آن مورد استفاده قرار می‌گیرد . این استخوان ها باید کاملا سالم بوده ، راستای مستقیم داشته باشد .
برای آماده سازی استخوان آن را بعد از جداسازی از بافت نرم به طور مکانیکی تمیز کرده و سپس چند روز در آب آهک قرار می‌دهند تا چربی آن گرفته شود . حال می‌توان قسمت صاف آن را جدا کرد و سپس به وسیله اره به ضخامت 1 تا 3 میلیمتر اقدام به لایه کردن آن نمود .
5- عاج :
دندان فیل می‌باشد که دارای رنگ سفید و رگه دار است ولی به علت گرانی کمتر مورد توجه و تمایل قرار می‌گیرد .
جهت استفاده از عاج استوانه ای را از وسط به دو نیم کرد و از هر نیم لایه هایی به ضخامت 2 تا 3 میلیمتر به صورت باریک می‌برند . عاج طبیعی بیشتر در هند و آفریقا می‌باشد .
فیبر سفید ( شبه عاج ) که در بازار یافت می‌شود در واقع مصنوعی بوده و معمولا به جای عاج از آن استفاده می‌گردد که با اره مویی برش خورده و مصرف می‌شود .
6- خاتم :
از ورقه های خاتم نیز گاهی در قسمت هایی از معرق استفاده می‌شود که در رنگ و طرح های هندسی مختلف ساخته شده است . طول لنگه آنها تا 30 سانتیمتر و عرض آن تا 5/2 سانتیمتر و قطر آن تا 2 میلیمتر است . برای برش خاتم از اره مویی فلز بر نمره صفر استفاده می‌شود .
7- چسب :
قدیمی‌ترین چسب به کار رفته در معرق سریش گیاهی است . این چسب که از ریشه و ساقه گیاهی به همین نام به دست می‌آید در آب حل می‌شود و دوام چندانی در برابر فشار و رطوبت ندارد . به دهمین دلیل امرئزه به ندرت به کار می‌رود .
سریشم حیوانی که از غضروف ، رباط و امعا و احشای حیوانات به دست می‌آید به صورت تکه های جامد در بازار عرضه می‌شود . این چسب در آب گرم حالت خمیری و چسبندگی پیدا می‌کند و می‌توان در همان حالت آن را به کار برد ، بدیهی است بعد از سرد شدن ، دوباره چسب ، جامد و سفت می‌شود . تنها مزیت این چسب برگشت پذیری و سرعت سفت شدن آن است و در ضمن باید گفت که این ماده در برابر گرما و رطوبت دوام چندانی ندارد .
در حال حاضر به طور عمده از چسب سفید چوب استفاده می‌شود که به آن چسب سرد یا چسب بخاری نیز می‌گویند . این چسب ماده ای است شیمیایی که در مجاورت هوا خشک می‌شود ولی گرما به سرعت سفت شدن آن کمک می‌کند .
گرچه این چسب قدرت چسبندگی زیادی دارد ولی برای استحکام و دوام بیشتر به آن مقداری آب اضافه می‌کند تا بتواند بهتر در الیاف چوب نفو کند . این چسب را معرق کاران به مقداری پودر رنگ قهوه ای و یا هر رنگ قهوه ای دیگر که محلول در آب باشد می‌افزایند و از آنجا که معمولا برای قهوه ای رنگ کردن چسب چوب از ماده ای معدنی به نام امرا استفاده می‌شود ، چسب حاصله را به نام چشب امرا می‌شناسند .
چسبی به نام چسب گرم وجود دارد که فقط به هنگام پرس گرم سفت می‌شود . این چسب در بخش تزیینی کاربردی ندارد و برای زیر ساخت ها به کار می‌رود .
8- میخ :
در معرق سه نوع میخ مورد استفاده قرار می گیرد: سایه، سنجاقی و كبریتی.
الف – میخ سایه: میخ های ریزی هستند که نوک بسیار باریک دارند و بلندی آن ها در حدود 5 میلیمتر می‌رسد برای نگهداری موقت قطعات معرق به روی زیر ساخت به کار می رود . و در مرحله ای كه نقش های برده شده موقتا به سطح نصب می شوند مورد استفاده قرار می گیرد.
ب – میخ سنجاقی : میخی ریز به طول 12 میلی متر است كه برای نصب مدل به سطح كار تخته ی پشت كار چند سه لایی، استفاده می شود.
ج – میخ كبریتی: میخی بزرگتر از دو نوع قبل است و طول تقریبی آن 5 سانتی متر است كه در كارهای جنبی مورد استفاده قرار می گیرد.
9- پيشكار:
تخته اي به قطر 18 ميليمتر كه روي آن شكافي به صورت مثلث يا منحني دارد كه روي ميز كار نصب شده و هنگام كار تيغ اره مويي در داخل شكاف آن برش ميزند.
برای اجرای هنر معرق باید زیر ساخت مناسبی در نظر گرفته شود تا با همراهی ارزش هنری آن به نتیجه مطلوبی برسد .
کلیه شیوه های اجرایی معرق، قابل اجرا بر روی انواع زیر ساخت ها هستند ولی به لحاظ برخی عوامل مثل شکل زیر ساخت ، طرح معرق و محیطی که قرار است اثر هنری معرق در آن قرار گیرد، شیوه مناسب تری انتخاب می‌شود . برخی معرق کاران با توجه به طرح معرق موجود خود ، زیر ساخت مناسبی تهیه می‌نمایند و گروهی دیگر بر اساس زیر ساختی که در اختیار دارند طرح معرق مناسبی آماده می‌کند .
پیشکار یک اثر معرق کاری شده معمولا از جنس چوب نئوپان یا MDF ، چند لایی ( 5 لایی یا 9 لایی ) و یا چوب کاج ( روسی ) استفاده می‌گردد .
برای ساخت یک اثر هنری معرق گاه اجرای زیر ساخت و بخش تزینی به دست یک نفر صورت می‌پذیرد ولی برخی اوقات نیز معرق کاران ساخت را به درودگران پرده و خود تنها بخش هنری و تزیینی معرق را اجرا می‌نمایند .
در حقیقت زیر ساخت ، پایه ای برای اجرای معرق چوب به شمار می‌رود ، بنابراین در دوام و استحکام و کیفیت اجرا و همچنین زیبایی آن تأثیر مستقیم دارد . از این رو برای بالا بردن کیفیت اجرا و همچنین زیبایی آن تأثر نهایی می‌بایست از زیر ساخت مرغوب استفاده کرد .

خصوصیات مهم در انتخاب زیر ساخت استحکام و دوام آن است و بهتر است سطح تخته پيشكار صاف و حتي رنگ شده باشد.
10- كمان اره مويي:
كمان اره مويي، کمانی است که به اندازه کوچک و بزرگ است. کمان بزرگ برای زیرکارهای بزرگ استفاده می‌شود که اره مویی چوب بر به آن وصل می‌شود. كمان اره مويي به شكل u مي باشد و داراي 25 سانتيمتر طول برش مي باشد . گاهي اوقات بخاطر طول برش بيشتر دو عدد كمان اره مويي را به همديگر جوش داده «‌كمان دوبل» ساخته و از آن براي برش بلند استفاده مي كند .

مشخصات كمان اره مناسب :

1ـ سبك باشد 2 ـ فنر محكم داشته و زود قدرت فنري خود را از دست ندهد ،‌3ـ داراي پيچ و خروسكي جنس خوب باشد كه در اثر باز و بسته شدن زود هرز نگردد. ، 4ـ داراي دسته مناسب با دست هر شخص باشد.
چنانچه در نظر باشد طرحي يا شكلي در روي چوبهاي نازك يا صفحات چندلايي برش داده شود ، اين كار به وسيله اره كمان ميسر خواهد بود.
اين اره ها فرمهاي مختلفي دارند ، اما به طور كلي هرچه كمان نعلي شكل اره داراي طول بلندتري باشد ، ميدان وسيعتري را مي توانيد برش دهيد . بهترين نوع تيغه اي كه براي عمل بريدن مناسب است به «پاملخي» معروف است . براي بكارگيري اره كمان به مراحل زير توجه كنيد :
ـ يك سر تيغه را در ميان پيچ خروسك و كمان به صورتي قرار دهيد كه لبه برنده تيغه اره به سمت دسته اره باشد.
ـ پيچ خروسك را محكم كنيد .
ـ سر ديگر را به طوري كه با يك دست كمان اره را فشرده كرده ايد ، در داخل پيچ خروسك سمت ديگر قرار دهيد .
ـ قطعه كاري را كه در روي آن طرح مورد نظر را رسم كرده ايد ، در روي سطحي صاف قرار دهيد .
ـ چنانچه فرم يا شكلي در وسط قطعات كار وجود دارد ، مي توانيد ابتدا با سوراخ كردن داخل شكل به صورتي كه به طرح اصلي صدمه نزند و قرار دادن تيغه اره در داخل سوراخ و محكم كردن آن ، طرح را تا انتها برش دهيد.
11- تيغ اره مويي:
به سه مدل از نظر فرم دندانه تقسيم مي شود :
1ـ فلز بر : كه داراي دندانه هاي ريز و پشت سرهم مي باشد عموماً براي برش فلزات مانند مس و برنج بكار مي رود در معرق چوب براي برش صدف ـ خاتم ... و گاهي برش هاي ظريف مو مورد استفاده قرار مي گيرد.

2ـ چوب بر : به آن تيغ اره مويي پا ملخي هم گفته مي شود و دندانه هاي آن به صورت زوج مي باشد. عموماً‌ براي برش چوب ها ـ صدف مصنوعي ـ فيبر مصنوعي مورد استفاده قرار مي گيرد.
3ـ گردبر : در دو نوع وجود دارد :
حالت اول : يك تيغ اره مويي فلز بر است كه تابيده به دور خود مي باشد.
حالت دوم : يك تيغ اره مويي است كه دورتادور آن حالت الماسي دارد
12- اچار مشتی:
آچاری که اصطلاحا مشتی نامیده می‌شود برای باز و بستن کمان اره استفاده می‌شود می‌تواند از جنس چوب و فلز و جدیدا از پلاستیکی آن نیز موجود می‌باشد
13- موم زنبور عسل :
در هنگام برش تيغ اره مويي گرم شده و امكان دارد به علت زياد گرم شدن بشكند .به همين جهت موم زنبور عسل يا صابون براي سرد كردن و روان برش زدن تيغ بكار مي رود.
14- تيزك :
تيغه اي فولادي به ابعاد 10×2 با لبه تيزي در روش دوبل براي جدا كردن قالب از چوب اصلي بكار مي رود. در ضمن از تيغ موكت بري نيز براي اين كار استفاده مي شود.
15- تيغ جراحي يا موكت بري :
در روش استفاده از الگوي كاغذ , طرح را با استفاده از اين ابزار از هم جدا مي كنيم . رجوع شود به اجراي معرق .
16- مشتي آچار:
براي باز و بسته كردن پيچ خروسك وتعويض تيغه بكارمي رود.
17- اره دست:
همان اره معمولی با دسته چوبی است كه تیغه های متفاوت دارد و برای بریدن قطعه های بزرگ چوبی به كار می رود.
18- پرس برقی:
دستگاهی است برقی، شامل چهار ستون آهنی كه سه صفحه متحرك مستطیل شكل از چهار زاویه، به ستون ها متصل شده است و در قسمت بالای این چهار ستون حجم مكعب مستطیل آهنی قرار دارد كه موتور و دستگاه گرم كننده در این قسمت جای گرفته است و با روشن كردن آن در ضمن حركت صفحات، گرما به وسیله ی سیمی كه به هر یك از صفحه های مستطیل شكل متصل شده است انتقال می یابد.
حركت صفحه های یاد شده از طریق چهارستون آهنی است كه به عنوان اهرم برقی كار می كند و از طریق پایین به بالاست و در انتهای كار به مكعب فلزی دستگاه می رسد. در این حالت تمام صفحه های به هم متصل شده و شیء مورد نظر كه میان آنها قرار دارد، تحت فشار و گرما قرار می گیرد. این دستگاه در سه اندازه " كوچك، متوسط و بزرگ " وجود دارد و میزان گرمای مورد نیاز برای برش دادن اشیاء معرق كاری شده 150 درجه سانتیگراد است .
19- پرس دستی (پیچ دستی):
وسیله ای است فلزی، شامل خط كشی قطور به طول 25 الی 50 سانتی متر كه در قطعه ی فلز به صورت افقی، یكی ثابت در انتهای خط كش و دیگری كه اهرم نامیده می شود در بالای آن به صورت متحرك ، قرار گرفته است.
پیچی كه یك دسته چوبی دارد در ابتدای اهرم متحرك نصب شده است. این وسیله برای ثابت نگهداشتن اشیاء و تحت فشار قرار دادن (پرس كردن) قطعه های كوچك معرق شده به كار می رود.
20- چكش:
همان چكش معمولی است كه مورد استفاده عموم است و برای كوبیدن میخ به كار می رود. در معرق نوع 100 گرمی آن استفاده می شود.
21- سوهان تخت:
سوهانی است به طول 45 سانتی متر كه 35 سانتی متر آن به پهنای 5/3 سانتی متر از دو طرف مضرّس است و یك سانتی متر باقی مانده در انتها باریك می شود، در موقع كار به عنوان دستگیره مورد استفاده قرار می گیرد.
22 - سوهان چوب ساب:
تیغه ای فلزی به طول 30 سانتی متر كه دسته ای پلاستیكی به آن متصل است. این وسیله برای صیقل دادن سطح شیء معرق شده ای به كار می رود كه در آن صدف یا عاج وجود نداشته باشد.
23- رنده ی دستی:
شامل صفحه ای مستطیل شكل است كه عرض های آن با قوس منحنی به طرف خارج متمایل شده است. در قسمت زیرین، این صفحه با فاصله 5/6 سانتی متر از یك طرف لبه ی قوس دار شكافی به طول 5 سانتی متر و عرض نیم سانتی متر وجود دارد كه محل قرار گرفتن تیغه ی رنده است.
در دو عرض این صفحه در قسمت روی آن دو دسته چوبی كوچك به دو شكل متفاوت نصب شده كه یكی از آنها كروی شكل است و بر روی پایه ای به طول 6 سانتی متر قرار گرفته و دیگری تركیب چكمه ای را به طول 11 سانتی متر دارد كه به صورت معكوس در جای خود نصب شده است.
در میان این صفحه ابتدا تیغه رنده به طول 5/15 و عرض 6 سانتی متر و سپس تیغه كمك رنده به طول 5/13 سانتی متر با همان عرض قرار گرفته است و به وسیله یك صفحه فلزی براق به نام گیره تیغه، به روی سطح از یك قطعه چدنی سیاه، كه به عنوان پایه محسوب می شود نصب شده است و در زیر پایه ی چدنی پیچی قرار دارد كه به وسیله شل و سفت كردن آن فنر تیغه آزاد شده و می توان آن را به طرف بالا و پایین حركت داد.
لازم به یادآوری است كه در بالای پایه چدنی یك اهرم فلزی باریك به طول شش سانتی متر قرار دارد كه با حركت آن به طرف راست یا چپ تیغه به همان سمت كمی پایین تر از طرف دیگر قرار می گیرد.
از این رنده برای صاف كردن سطوح ناهمواره استفاده می شود.
24 - سنگ نفت:
قطعه سنگ سیاه رنگی است كه در میان قالبی از چوب جای گرفته است و برای تیز كردن تیزك از آن استفاده می شود.

این سنگ دارای دو سطح دندانه دار زبر و نرم است كه ابتدا نوك تیزك را به وسیله دندانه های درشت تراش داده و سپس با دندانه های ریز صیقل می دهند . سنگ نفت را همیشه در مقداری از نفت نگهداری می كنند تا مقداری از چربی نفت در آن نفوذ كند و فقط به هنگام استفاده آن را از نفت خارج می سازند.
25 – گازانبر:
وسیله ای است فلزی شامل دو دسته و دو لبه ی قوس دار كه دسته های آن با فاصله ای معین قرار گرفته و به تدریج به هم نزدیك می شوند تا در نقطه ای به یكدیگر متصل شوند و دو لبه قوس دار آن به بالای این مقطع اتصال یافته كه در هنگام بسته بودن، تركیب دایره ای به خود می گیرد. این وسیله در شماره های مختلف وجود دارد كه در معرق، از شماره 6 آن استفاده می شود. از این وسیله برای بیرون آوردن میخ از محلی كه چوب ها را موقتاً به هم متصل كرده است استفاده می كنند.
26- خط کش ال:
خط كشی است فلزی به طول 50 سانتی متر كه در انتها به یك فلز قطور صاف به طول 5/13 سانتی متر متصل شده كه با خط كش تشكیل زاویه ی قائمه را می دهد.
گونیایی با خط كش چوبی به طول 100 سانتی متر وجود دارد كه از آن برای صاف كردن لبه های ناصاف شیء معرق شده استفاده می شود.
27- لیسه:
قطعه فلزی است مستطیل شكل به صخامت یك میلی متر كه قابلیت انعطاف بسیار دارد و برای جمع آوری براده ی چوب از سطح كار و همچنین پرداخت آن مورد استفاده قرار می گیرد.
28 - ماشین پرداخت:
دستگاهی است به طول 45 سانتی متر كه از سه قسمت: دسته، بدنه و صفحات پرداخت كننده تشكیل شده است.
الف – دسته: این قسمت خود دارای دو دسته است :
1- دسته ای به طول 18 سانتی متر كه در انتهای بدنه قرار گرفته و سیم برق به آن متصل می شود محل قرار گرفتن دست راست است.
2- دسته ای به طول 12 سانتی متر كه در طرف راست بالای بدنه قرار گرفته و محل قرار گرفتن دست چپ است. بر روی این دسته ها پوشش عایقی از جنس پلاستیك وجود دارد.
ب – بدنه : این قسمت از دستگاه به طول 28 سانتی متر است كه 18 سانتی متر آن تركیبی تقریباً استوانه ای شكل دارد و موتور برقی در میان آن جای گرفته است. در قسمت بالای بدنه حجم نیمكره مانندی به قطر 10 سانتی متر قرار دارد كه صفحات پرداخت كننده به وسیله پیچی كه در مركز نیمكره مسطح قرار دارد متصل می شود.
ج – صفحات پرداخت:
صفحات پرداخت كننده در سه نوع متفاوت به كار برده می شود:
1- صفحه سنگ سمباده: صفحه ای دایره شكل به قطر 18 سانتی متر كه میان آن دایره ای به قطر 2 سانتی متر خالی است كه محل قرار دادن مهره ی پیچ متصل كننده به بدنه است. ضخامت این صفحه 2 سانتی متر است كه شامل یك صفحه فلزی باریك و یك لایه ابر فشرده به ضخامت 5/1 سانتی متر است.
2- صفحه پوست بره ای: پوست بره ی دباغی شده دایره شكلی است به قطر 18 سانتی متر كه كناره ای پارچه ای دارد. این صفحه بر روی صفحه سنگ سمباده قرار می گیرد و به وسیله یك بند، كناره پارچه ای را در زیر سنگ سمباده جمع كرده و محكم می كند.
3- صفحه پرداخت: صفحه ای است دایره شكل از جنس نمد و به قطر 18 و ضخامت 5/2 سانتی متر و دایره ای میان تهی به قطر 5/4 سانتی متر در مركز آن قرار دارد كه محل قرار گرفتن مهره پیچ متصل كننده به بدنه است. از این وسیله برای پرداختن اولیه شی معرق شده استفاده می كنند.
29 – مته دستی:
وسیله ای است به طول 30 سانتی متر كه شامل: سر مته، بدنه و دسته است:
الف – سرمته: تركیب تقریباً بیضی شكلی ، به بلندی 5 سانتی متر دارد كه میله ی مته در میان سوراخی كه در یك طرف آن وجود دارد قرار می گیرد.
ب – بدنه:یك قطعه فلز مستطیل شكل به طول 12 و عرض 2 سانتی متر است كه چرخ دنده ای به قطر 8 سانتی متر به آن متصل است و به وسیله دسته كوچك چوبی كه به اهرمی به طول 4 سانتی متر اتصال دارد به حركت در می آید.
ج – دسته: در انتهای بدنه، دسته ای چوبی به طول 13 سانتی متر قرار دارد .
شیوه استفاده از این وسیله بدین ترتیب است كه ابتدا سر مته را به طور عمودی بر روی كار قرار داده و به وسیله چرخانیدن دسته چرخ دنده مته را به حركت درآورند تا محل مورد نظر را سوراخ كند.
30- مداد و متر:
از مداد برای علامت گذاری و از متر برای اندازه گیری استفاده می شود.
31- مغار لیسه تیز كن:
سوهانی است سه پهلو كه هر سه بـَر ِ آن تراش داده شده است و برای تیز كردن لبه های لیسه به كار می رود.

مراحل اجرای تابلوی معرق

1- انتخاب طرح و آماده نمودن آن در ابعاد و اندازه دلخواه.
2- چسباندن طرح با استفاده از یك لایه نازك چسب مایع بر روی تخته سه لایی.
3- خرد نمودن الگو به وسیله كمان اره به قسمت‌های كوچك‌تر و اتصال الگوهای خرد شده بوسیله میخ سایه بر روی زیركار مناسب.
4- انتخاب چوب‌های مختلف از نظر رنگ، بافت و نقش برای استفاده در تابلو و جایگزینی با الگو ها.
5- اتصال الگوها بر روی چوب مورد نظر بوسیله میخ یا چسب چوب.
6- دور بری چوب بوسیله كمان اره مطابق الگو.
7- جایگزین نمودن قطعات چوب به جای الگوها بر روی زیركار و چسباندن آن بوسیله چسب چوب بر روی تابلو.
8- پوشش درزها و خطوط اره و پستی و بلندی‌ها با استفاده از لایه‌ای از پلی‌استر پس از تكمیل تابلو.
9- برطرف نمودن پستی و بلندی ها و هم سطح نمودن تابلو با استفاده از سمباده‌های زبر و نرم.
10- پوشش محافظ مناسب با نوع طرح با استفاده از لایه نازكی از انواع پلی استر، سیلر و كیلر و غیره، بنا به سلیقه و تكنیك معرق كار.

رنگ كاري معرق چوب

پلي استر ماده شفاف و بي رنگي است كه براي محافظت از چوب به صورت يك لايه نازك و بعضاً چند ميلي متري روي آثارچوبي پاشيده و يا ريخته مي شود تا از اكسيد شدن چوب ها در اثر مجاورت مستقيم با هوا و يا حمله قارچ و باكتري ها يا آفات به تابلوي معرق جلوگيري شود.همچنين تميز كردن تابلو پلي استر شده راحت تر و در اثر ضربه خارجي مقاومت بيشتري دارند.
در قديم عموماً سطح آثار معرق را بوسيله لاك الكل پوشش مي دادند . در اثر مرور زمان با ورود پلي استر و مواد شيميايي رويه تابلوهاي معرق را اين مواد پوشش مي دهند.
كه مواد پوشش دهنده روي تابلوها به شرح زير مي باشد:
1ـ سيلر : ماده اي است فوري به رنگ دوغ خاصيت آن پر كردن چشمه هاي موجود در روي چوب و خوب سمباده خوري آن است و سيلر بيشتر در كارهاي روكشي چوب استفاده مي شود . حلال آن تينر فوري 10000 به بالا مي باشد.
2ـ كيلر : ماده اي است فوري و براي براقيت و جلاي كار مورد استفاده قرار مي گيرد و سمباده خوري آن سخت مي باشد . دو نوع مي باشد . رنگ آن شبيه عسل است .
الف : كيلر براق = اگر درب ظرف را باز كنيد و ته ظرف مشاهده شود ،كلير براق مي باشد.
ب : كيلر مات = اگر درب ظرف را باز كنيد و ته ظرف مشاهده نشود ، كيلر مات مي باشد.
3ـ پلي استر
ـ نيم پلي استر : مات و براق ( دو جزيي)
ـ پلي استر دو مواد : مات (پوليشي) و براق ( ايستاده ) ( سه جزئي )
ـ نيم استر : ماده بسيار براقي است كه جهت جلاي نهايي سطح كار استفاده مي شود و داراي يك نوع خشك كن به نام هاردنر با پاراتولوئن مي باشد كه نسبت آن به نسبت نيم پلي استر 10% مي باشد.
ـ پلي استر پوست و پوليش:اين پلي استر كه به سه جزئي نيز معروف مي باشد . شامل پلي استر + كبالت ( ماده بنفش يا تسريع كننده) + هاردنر (سخت كننده يا پراكسيد) مي باشد.

سمباده كاري :

پس از خشك شدن پلي استر خمير مشكي بهتر از بگذاريد حدوداً سه روز از خميرريزي گذشته باشد سپس مراحل سمباده كاري را بر اساس روش زير انجام دهيد.
1ـ ابتدا سمباده 60 نواري را به دستگاه چرخ پوست بسته و سطح كار را سمباده مي زنيم تا ژله و خمير مشكي روي كار برداشته شود.
2ـ سپس سمباده 80 نواري را به دستگاه چرخ پوست بسته و سطح كار را سمباده مي زنيم تا خش روي پلي استر در اثر سمباده 60 بوجود آمده از بين برود.
3ـ بعد از آن سمباده 80 پوست آب را روي دستگاه لرزان بسته و سطح كار را لرزان مي زنيم و اين عمل را بوسيله دستگاه سمباده لرزان به ترتيب با سمباده هاي پوست آب 120 ـ 180 ـ 220 ـ 260 مي زنيم.
توجه : هر سمباده رد خش هاي ايجاد شده توسط سمباده قبل را از بين مي برد.
توجه : هرچه شماره سمباده بيشتر شود سمباده نرم تر مي شود . شماره سمباده يعني تعداد ذرات موجود در روي 1cm2 مي باشد.

صدف مصنوعي :

صدف مصنوعي عموماً به جاي صدف طبيعي بكار مي رود به خاطر براقيت و تنوع رنگي زياد آن مصرف زيادي در معرق پيدا كرده است.

روش ساخت صدف مصنوعي :

1ـ شيشه اي به ابعاد مورد نظر تهيه مي كنيم عموماً 20×10
2ـ دورتادور شيشه را با نوار چسب قالب مي گيريم .
3ـ پلي استر را در ظرف پلاستيكي تميز مي ريزيم.
4ـ اكليل نقره اي يا اكليل رنگي مورد نظر را به پلي استر اضافه مي كنيم.
5ـ كبالت را به مقدار مورد لزوم به پلي استر اضافه كرده با قطعه اي چوب پلي استر را بهم مي زنيم.
6ـ روي سطح شيشه را با پارافين جامد آغشته مي كنيم « براي اينكه پلي استر بعد از خشك شدن راحت جدا شود »
7ـ هاردنر (پراكسيد) را به پلي استر اضافه مي كنيم.
8ـ پس از بهم زدن پلي استر آن را روي شيشه كه از قبل تراز شده مي ريزيم.
9ـ پس از اينكه پلي استر صدفي تمام سطح شيشه را گرفت با يك تكه چوب شروع به بهم زدن آرام و يكنواخت پلي استر مي كنيم تا هنگامي كه پلي استر ژله كند « خشك شود» . همزمان موج مورد نظر را در پلي استر صدفي ايجاد مي كنيم.
10ـ سپس بوسيله تيغ موكت بري پلي استر صدفي را از سطح شيشه جدا مي كنيم.

فيبر مصنوعي :

عموماً به جاي استخوان از فيبر مصنوعي استفاده مي شود.

مراحل ساخت فيبر مصنوعي:

مانند ساخت صدف مصنوعي مي باشد با اين تفاوت كه پس از ريختن فيبر سفيد احتياج به بهم زدن آن نمي باشد و به جاي اكليل به عنوان ماده افزودني از تيتان براي سفيد كردن پلي استر استفاده مي شود.

مراحل پلي استر براق رويه:

1ـ ابتدا روي تابلو را بوسيله پنبه با تينر فوري 18000 شستشو مي دهيم .
2ـ سپس دور كار را مانند مرحله قبل با نوار چسب كاغذي قالب مي گيريم.
3ـ تابلو را روي سطح صاف گذاشته و تراز مي كنيم.
4ـ پلي استر را داخل ظرف پلاستيكي مي ريزيم.
5ـ ابتدا كبالت را به مقدار 2% به پلي استر اضافه مي كنم.
6ـ پس از بهم زدن پلي استر براق 4% هاردنر به آن اضافه مي كنيم.
7ـ پس از خشك شدن پلي استر پس از حداقل 48 ساعت تابلو را با سمباده 80 كه به دستگاه چرخ پوست بسته شده است سمباده مي زنيم تا ژله موجود روي آن برداشه شود.
8ـ سپس با دستگاه لرزان با سمباده هاي 80 ـ120 ـ 180 ـ 220 ـ 260 ـ 320 ـ 400 روي كار را ساب مي زنيم.
9ـ پس از بر طرف شدن خش هاي موجود روي كار و از بين رفتن موج احتمالي پلي استر به دستگاه چرخ پوست دستگاه كله نمد بسته مي شود.
10ـ خمير پوليش زبر را كه قرمز رنگ مي باشد به سطح كار مي ماليم و روي آن كمي آب مي ريزيم سپس تابلو را پوليش مي كنيم.
توجه : ابتدا تابلو بايستي از بالا به پايين سپس از چپ به راست پوليش شود.
1ـ مانند مرحله 10 با كله نمد روي كار را با خمير پوليش نرم «‌سفيد» يا شير پوليش پوليش مي نمائيم.
12ـ سپس به دستگاه چرخ پوست دستگاه پوست بره بسته مي شود و سطح كار را با ماده شير پوليش براق مي كنيم.

زمينه مشكي :

1ـ ابتدا تابلو را به وسيله تيز فوري شستشو مي نمايم . با پارچه آغشته به تينر فوري اين عمل را انجام مي دهيم .

2ـ دور تا دور كار را با نوار چسب كاغذي قالب مي گيريم به طوري كه 2 ميلي متر نوارچسب از سطح زير كار بالاتر باشد.

3ـ تابلو را روي يك سطح صاف گذاشته و تراز مي كنيم .

4ـ پلي استر را داخل ظرف پلاستيكي به مقدار مورد نياز مي ريزيم.
5ـ دوده صنعتي را به پلي استر اضافه مي كنيم دوره صنعتي بايستي الك شده باشد و مقدار آن بايد طوري باشد كه چوبي كه پلي استر را به هم مي زنيم را تيره كند.

6ـ كبالت را به پلي استر اضافه مي كنيم و كاملاً پلي استر را با يك قطعه چوب بهم مي زنيم.
7ـ سپس هاردنر را به ماده ساخته شده اضافه مي كنيم . نسبت كبالت و هاردنر اضافه شده به پلي استر 2% و 4% مي باشد.

پس از ريختن هاردنر وقت زيادي نداشته و پس از بهم زدن پلي استر بايستي آن را روي سطح تابلو ريخت مقدار پلي استر خمير مشكي ريخته شده بايستي همسطح و يا حداكثر يك ميليمتر بالاتر از سطح چوب هاي معرق استفاده شده در تابلو باشد.

تذكرات مهم :

الف ـ حتماً بايستي پلي استر ريزي در هواي تميز و بدون گرد و خاك باشد ، ب ـ در صورتي كه حباب موجود در درون پلي استر را بخواهيم بگيريم مي توانيم به پلي استر مقدار كمي استون اضافه كنيم. ، ج ـ در صورت گرم بودن هوا مقدار كبالت و هاردنر كمتري به پلي استر اضافه مي كنيم و در صورت سرد بودن اتاق سعي در آن شود كه اتاق را گرم كنيم تا بخواهيم مواد بيشتري استفاده كنيم.
دـ در صورتي كه كبالت بيشتر از مقدار لازم به پلي استر اضافه شود « مخصوصاً در مرحله دوم پلي استر رويه» باعث مات و كدر شدن تابلو مي شود و در صورتي كه كمتر باشد باعث دير خشك شدن پلي استر مي گردد.
هـ : در صورتي كه هاردنر بيشتر از ميزان لازم باشد باعث ترك خوردن پلي استر و در صورتي كه كمتر باشد باعث ديرتر خشك شدن تابلو مي گردد.
و ـ در صورت لزوم مي توانيد از رنگ مشكي فوري بجاي دوده صنعتي نيز استفاده كنيد.

آسیب شناسی معرق

1- مواد اولیه :
- چنانچه ورق چوب مورد استفاده در معرق کاری تاب داشته باشد نه تنها الگو بر روی چوب به صورت مطلوب قرار نگرفته و تسلط هنرمند برای برش زدن آن کم می‌شود ، در نتیجه شکل حاصله بسیار دقیق نخواهد بود و ایجاد درز می‌کند ، بلکه چون زیر قسمت برآمده خالی می‌ماند، پس از پرداخت با ماشین سنباده چوب حاصله یا بسیار نازک و شکننده و یا از بین رفته و جای خالی نمایان می‌شود .
در نتیجه با قرار دادن ورق های چوب خیس تحت فشار ، می‌توان از تاب خوردگی آن جلوگیری کرد . سپس برای برش زدن از آن استفاده نمود .
متأسفانه امروزه بسیاری از ورق های چوب موجود در بازار به دلیل خشک نشدن علمی‌آن تاب برداشته ، در نتیجه هنرمند مجبور است خود آن را صاف کرده و برای این منظور چندین روز صبر نماید .
- چوب ها هرچه بیشتر از فشردگی کمتری برخوردار باشند ، از دقت و رافت برش آن کاسته شده و حتی در مواردی موجب برش پلیسه ای می‌گردد و پرداخت آن ها مشکل تر است .
- در صورتی که چوب مورد استفاده مورد تهاجم حشرات و قارچ ها قرار گرفته باشد ، پوک و سست بوده و احتمال ریزش آن به هنگام برش زیاد است ، لذا موجب ایجاد درز در میان تکه های چوب و در نهایت کاهش کیفیت آن می‌گردد .
- کاربرد فلزات در معرق باید بجا باشد و اگر میزان استفاده از آن بعه نحوی باشد که نمای قطعات چوبی را از نظر بصری تحت تأثیر قرار دهد ، از مرغوبیت آن کاسته و از زمره هنر های چوبی دور می‌کند .
- اگر فلزات مورد استفاده در معرق چوب از ثبات رنگ و دوام کافی برخوردار نبوده و به راحتی نتوان آن را برش داده و پرداخت نمود ، کیفیت اثر پایین آمده و آن را دچار خدشه می‌سازد .
- چنانچه فلزات مورد استفاده در بکار گیری به همراه چوب و مصالح دیگر از هماهنگی ظاهری و قابل قبولی برخوردار نباشد موجب ظاهر نازیبای اثر گشته و آن را دچار آسیب بصری می‌نماید .
- برای به کار گیری فلز به جای برخی قطعات معرق باید سعی شود ضخامت ورق فلز مصرفی و لایه های چوبی به یک اندازه باشد تا سطح نهای اثر پله پله نگشته و در نهایت سطحی یکنواخت را ایجاد کند .
- صدف مصرفی نیز در معرق باید کاملا سالم ، دارای ضخامت مناسب ( حداقل 5/1 میلیمتر ) ، رنگ روشن ، درخشان و انحنای کم باشد .
- چسب چوب گرچه بعد از خشک شدن بیرنگ است ولی در کارهای معرق پس از رنگ کاری به صورت دانه های سفیدی خودنمایی می‌کند که اصطلاحا به آن "سفیدک" می‌گویند که از آسیب های کار به شمار آمده و اثر معرق را دچار تنزل کیفی می‌کند ، لذا برای رفع سفیدک و همچنین برای آن که چسب موجود در لابه لای قطعات معرق و خط برش ها خود را به صورت یک خط تیره قلم گیری نشان می‌دهد بهتر است چسبی را به رنگ قهوه ای تیره در آورده و با "امرا" مخلوط کرد .
- اگر چوب خیس باشد بعد از استفاده در طرح و پس از خشک شدن به صورت چشمگیری تغییر ابعاد می‌دهد به صورتی که کوچک شده و یا حتی دچار تابیدگی می‌شود .
- اگر طرح چوب بر اثر مرور زمان و یا گرد و غبار کثیف شده باشد ممکن است پس از پوست زدن طرح و رنگ واقعی چوب با چیزی که مد نظر ما بوده متفاوت می‌باشد . این امر در موارد حساسی چون "چهره" بسیار مشهود است و ممکن است هنرمند را دچار مشکل کند و اثر را دچار آسیب کیفی . لذا بهتر است ابتدا با سنباده ، کثیفی و خط های اضافه را از بین برده تا تشخیص رنگ ، طرح و راه چوب میسر شود .
- شیارهای عمیق بر روی سطح چوب که به دلیل برش های نامناسب تیغ اره فلکه بر روی آن ایجاد می‌گردد ، از کیفیت اثر هنری کاسته و ظاهری نا مطلوب را برای اثر معرق به وجود می‌آورد .
- ممکن است مغز چوب ترک داشته باشد که موجب می‌گردد ماده سیال پلی استر از درون ترک نفوذ کرده و سطح کار را دچار آسیب کند . لذا به هنگام استفاده از ورق های چوب باید به دو طرف آن دقت کرد تا ترک نداشته باشد .
- قطر چوب مورد استفاده چنهنچه خیلی کم باشد به هنگام پرداخت کاری ، هنرمند مجبور می‌شود همه چوب ها را هم سطح کند . در نتیجه نازکی زیاد چوب ها پس از رنگ کاری خطرناک می‌شود و احتمال از بین رفتن چوب نازک می‌گردد . در نتیجه قطر چوب ها باید حدود 2 الی 3 میلیمتر باشد و تقریبا همه چوب های ورد استفاده هم سطح بئده تا پرداخت کاری مشکل نگردد .
- سطح زیرکار چنانچه دارای برجستگی های حاصل از چسب چوب خشک شده قطعات کناری و اتصالات زیر کار ، خرده ریز چوب و یا چربی و گرد و خاک باشد موجب شده قطعه اماده چسباندن بر سطح کار را دچار مشکل کرده و به اثر معرق آسیب وارد کند .
- تخته سه لا نباید از نوع نامرغوب باشد چرا که بعد از استعمال چسب دچار تابیدگی شدید شده و هنرمند را دچار مسکلات فراوان می‌کند . همچنین هنگام بریدن ممکن است قسمتی از آن بلند شود.
2-طرح :
ضرورت دارد قبل از اجرا طرح و زیرساخت نسبت به هم هماهنگ شود چرا که اوج زیبایی این هنر در هماهنگی مطلوب بین زیرساخت و طرح آن است . در غیر این صورت اثر نهای دچار آسیب بصری خواهد شد.
3- برش مواد و پرداخت :
- چنانچه برش الگو ی ما به سمت داخل الگو باشد موجب شده پس از عملیات پرداخت درزهایی بین تکه های چوب ایجاد شود که از ارزش کیفی اثر می‌کاهد و چنانچه برش ، مایل به سمت بیرون الگو باشد هنرمند را دچار مشکل برای جایگذاری قطعه کرده در نتیجه هنرمند زمان زیادی را از دست می‌دهد . لذا برش ها باید کاملا عمودی و مستقیم باشند به جز در مواردی که معرق بر روی سطح برجسته انجام شده و نیاز است تکه های چوب با یکدیگر گونیا باشند؛ می‌توان از برش های مناسب و نه بیش از اندازه مایل استفاده کرد .
-قطعات تخته سه لا الگو نباید زیاد بزرگ باشند چون هنگام کار به کمان اره گیر خواهند کرد و هنرمند را دچار سردرگمی‌و مشکل می‌کند و باعث می‌شود قطعه مورد نظر خوب و در جای مناسب خود برش نخورد . هم چنین باید خیلی ریز خرد شوند . چون اتصال آن به الگو و جداسازی آن مشکل شده و احتمال گم شدن آن نیز وجود دارد .
- فشار زیاد و کمان اره نسبت به چوب به هنگام برش تکه های چوب نه تنها موجب شکستن تیغ کمان اره را باید به آرامی‌و بدون فشار صرفا به سمت بالا و پایین ( درجا ) حرکت داد .
- به هنگام نصب الگو بر روی چوب باید کرد که اثر میخ سایه بر روی چوب مورد نظر نباشد . در غیر این صورت چنانچه طرح قسمت های حساس باشد خود را نشان داده و دچار آسیب بصری می‌گردد . لذا می‌توان از پشت چوب برای برش استفاده نمود و یا مسخ سایه را تنها در حدی فرو نمود که به هنگام پوست زدن جای میخ باقی نماند .
- چنانچه عملیات پوست زدن به وسیله ماشین سنباده گردان به ورت یکنواخت و کاملا مسح انجام نشود ، سطح معرق دچار فرورفتگی ها و بر آمدگی هایی می‌شود که به کیفیت کار لطمه وارد کرده و از ارزش آن می‌کاهد .
همچنین باید دقت داشت که پس از عملیات هم سطح کردن به وسیله کاغذ سنباده با دقت و ظرافت تمام خش روی سطح کار گرفته شود و در غیر این صورت پس از رنگ کاری این خش ها به چشم آمده اثر را دچار آسیب بعدی می‌نماید .
4- رنگ کاری :
پاشیدن پلی استر روی کار های معرق اگرچه لایه محافظتی در برابر نفوذ رطوبت ، آفات ، بیماری ها و آسیب در برابر آتش است ولی در صورت عدم رعایت نکات حفاظتی صدمات متعددی به آن وارد می‌شود .
- اگر تابلو خاک داشته باشد ، پلی استر به خوبی درزها را پر نکرده و بعد از پوست زدن سوراخ هایی ریز بین درزها سر باز می‌کند و به اصطلاح "چسمه" می‌زند . برای جلوگیری از این حالت قبل از ریختن پلی استر به کمک پمپ باد ، مکنده و یا هر وسیله دیگر باید به خوبی خاک آن را از لای تمام درزها و سطوح پاک کند .
- اگر هاردنر و کبالت زیاد تر از حد نیاز باشد پلی استر ترک می‌خورد ولی این این احتمال در حجم زیاد بیشتر است و معمولا برای آثار زمینه رنگ بسیار حیاتی می‌باشد . لذا این دو ماده اضافه شده باید طبق نسبتی که در رنگ و پولیش گفته شد مورد استفاده قرار گیرد .
- اگر مقدار هاردنر یا کبالت کمتر از مقدار لازم باشد ، پلی استر خیلی دیر ژله می‌کند . در طی این مدت در آوندهای چوب نفوذ کرده و ایجاد آسیب می‌کند .
- چنانچه پلی استر در محیطی سرد ریخته شود نیز دیرتر ژله می‌کند و مشکل دویدن پلی استر در چوب به وجود می‌آید .
- برای ایجاد پلی استر رنگی حتما باید از پیگمنت هایی که قابل حل در آب است استفاده نمود . اما آنچه اهمیت دارد آن است که برای به دست آوردن رنگ سفید ، سنیکا مناسب نبوده چرا که در پلی استر حل نمی‌شود و باید از تیتان استفاده نمود و از آن جا که تیتان دیر ترکیب است بهتر است قبل از ترکیب تیتان با پلی استر ، تیتان را با تینر فوری حل کنیم سپس در پلی استر ترکیب نماییم در غیر این صورت دانه های حل نشده هنگام رنگ کاری باز شده و ایجاد مشکل می‌کند .
- رنگدانه ها باید قبل از استفاده حتما الک شود چون معمولا آشغال و ناخالصی دارند که کهر را با مشکل مواجه می‌سازند .
- چنانچه اثر معرق زمینه رنگ و یا دارای چوب های بافت پوک باشد ، روی چوب های روشن یک دور سیلر زده سپس پلی استر ریخته می‌شود تا پلی استر به داخل آن نفوذ کرده و رنگ آن سیاه نشود .
- در صورت استفاده از چوب های چرب یا صمغ دار مثل پسته ، فوفل ، سرخدار ، سردر ، زیتون ، عنب پیر ، پس از ریختن پلی استر ، چربی و صمغ موجود در آن ها موجب ایجاد حباب یا سفیدک می‌شود که باعث ترک روی سطح اثر گشته و آن را دچار افت می‌کند . برای جلوگیری از این کار از ماده ضد چربی ک بسیار گران است و معمولا به جای آن از چسب قطره ای یا آب قند اشباع شده استفاده می‌کنند .
منابع: سایت سیمرغ / سایت آموزش معرق چوب ایران / پرشین گرافیک