نویسنده: غلام رضا مقامی مقیم (1)
چکیده
در سال‌های اخیر گروهها و فرقه‌های تروریستی زیادی در سرزمین‌های اسلامی شکل گرفته‌اند. درباره ی عوامل مؤثر در شکل گیری آنها مطالب زیادی نوشته شده، اما در این پژوهش با نگاهی جدید علل شکل گیری این گروهها از نقطه نظر میدانی و جغرافیای سیاسی بررسی خواهد شد. بر این اساس ابتدا با روش کتابخانه‌ای و بررسی اسناد تاریخی و جغرافیایی مشخص شد که تکفیری‌ها محدوده‌ای بین هند و چین تا شمال غربی افریقا را تحت تأثیر قرار داده‌اند، به دلیل متنوع مسائل جغرافیایی، حضور تکفیری‌ها در همه کشورها یکسان نیست، در برخی از آنها مانند: عراق، سوریه حضور گسترده‌ای دارند، در تعدادی دیگر مانند: اردن و یمن حضور متوسط و در بعضی مانند: ترکیه در حال حاضر حضور تکفیری‌ها چندان مشهود نیست. از نظر جغرافیای سیاسی مهمترین دلایل شکل گیری و گسترش آنها عبارتند از: وجود منطقه حاصلخیز هلال خصیب، تحمیلی بودن مرزهای سیاسی، وجود قومیت‌های مختلف، اقلیت‌های دینی و مذهبی، رقابت سیاسی قدرت بزرگ جهان، مجاورت منطقه با‌هارتلند زمین، وجود مناطق استراتژیکی جهان، بحران‌های اقتصادی و چشم اندازهای طبیعی از مهمترین دلایل جغرافیایی مؤثر در شکل گیری این گروهها می‌باشد، برای مقابله با این گروهها موارد زیر پیشنهاد می‌گردد: تهیه نقشه‌ای جامع از محدوده جغرافیایی فعالیت آنها، تلاش برای برقراری وحدت بین کشورهای اسلامی، حمایت از حکومت‌های مردمی، گسترش فعالیت‌های دیپلماسی، هوشیاری نیروهای نظامی و انتظامی در کنترل و نابودی فعالیت این گروه در داخل و خارج از مرزها، بستن قراردادهای همکاری‌های امنیتی با کشورهای درگیر با این گروه، گسترش فعالیت‌های فرهنگی، استفاده از روش‌های جدید کنترل مرزها، تشکیل سازمان‌های دفاعی مشترک بین کشورهای اسلامی و جلوگیری از پیوستگی میدانی تکفیری‌ها.کلید واژه : تکفیری‌ها، جغرافیای سیاسی، خاورمیانه، شمال افریقا، گروه‌های تروریستی.
مقدمه
حضور گسترده گروه‌های تروریستی و فرقه‌های افراطی در سال‌های اخیر، مشکلات گسترده‌ای را برای کشورهای جهان از جمله: کشورهای آسیایی و منطقه مسلمان نشین خاورمیانه به وجود آورده است. این گروهها که عمدتاً از سوی قدرت‌های استکباری حمایت می‌شوند ابتدا با عناوین گروه‌های مبارزه علیه نظام‌های حکومتی، گسترش اسلام ناب و ... کار خود را شروع می‌کنند و در قالب اسلام دست به اقدامات ضد انسانی می‌زنند؛ این گروهها در چند اقرن اخیر حضور گسترده‌ای در مناطق مسلمان نشین داشته و مشکلات زیادی در آن ایجاد کرده‌اند. تشدید فعالیت این گروه در سال‌های اخیر جغرافیای سیاسی منطقه مسلمان نشین خاورمیانه را تحت تأثیر قرار داده است. تغییر سریع حکومت‌ها، ظهور گروه‌های مختلف تروریستی، درگیری‌های داخلی و تغییر مرزها از مهمترین آثار جغرافیایی این گروهها به حساب می‌آید. شکل گیری و انجام فعالیت‌های تروریستی به وسیله ی این گروه افراطی مشکلات جغرافیایی زیادی را به دنبال داشته است؛ بنابراین با توجه به تأثیرات جغرافیا روی سیاست‌های جهانی بهتر است دلیل شکل گیری و گسترش این گروه افراطی از نظر جغرافیای سیاسی بررسی می‌کنیم، زیرا از اوایل دهه 70 در پی ظهور دیدگاه‌های فضایی و توجه جغرافی دانان به مسائل سیاسی بسیاری از مشکلات سیاسی جهان حل شده و جغرافی دانان نقش مهمی در این زمینه داشته‌اند (Soja 1971, 1) در این مقاله با بررسی مدارک و اسناد جغرافیایی، علل گسترش این گروهها بررسی و راهکارهایی علمی جهت مقابله با آنان مطرح گردد. این مقاله در سه قسمت شامل: بررسی محدوده ی جغرافیایی تکفیری‌ها، علل جغرافیایی شکل گیری و گسترش آنها و راه حل‌های مقابله با آنها نگارش شده است.روش تحقیق
این پژوهش با روش کتابخانه‌ای انجام شد و جهت تهیه آن چندین کتاب، مقاله، سایت اینترنتی، نقشه‌های مختلف منطقه و اسناد تاریخی و جغرافیایی بررسی شد. از نرم افزارهای کامپیوتری به ویژه نرم افزارهای GIS جهت ترسیم نقشه‌های این پژوهش استفاده شد که در این میان استفاده از نرم افزارهای GIS ARC.VIW و R2V در ترسیم نقشه‌های منطقه قابل توجه بود.بحث نظری
همان طور که در مقدمه بیان شد این مقاله در سه قسمت، با عناوین محدود جغرافیایی تکفیری‌ها، علل جغرافیایی شکل گیری و گسترش تکفیری‌ها و راه حل‌های مقابله با آنها نگارش شده است.الف) محدوده فعالیت تکفیری‌ها
شکل (1) نقشه محدوده فعالیت و پراکندگی تکفیری را مشخص می‌کند. همان طور که در نقشه مشاهده می‌شود تکفیری‌ها برای دسترسی به اهدافشان محدوده‌ای را از هند و چین تا تنگه جبل الطارق به صورت یک نوار پیوسته در نظر گرفته‌اند. بر این اساس کشورهایی که تحت تأثیر فعالیت آنها قرار گرفته‌اند به چهار دسته تقسیم می‌شوند.
گروه اول:
کشورهایی که به دلیل عدم وجود دولت مقتدر، شدیداً تحت تأثیر این گروهها قرار گرفته و گروه‌های تکفیری حضوری گسترده در آنها دارند؛ مانند: افغانستان، پاکستان، عراق، یمن، سوریه و لبنان در قاره آسیا و کشورهای سومالی، مصر، نیجریه و سودان در قاره افریقا. این کشورها در نوک پیکان فعالیت‌های تکفیری‌ها قرار دارند. کشور افغانستان به دلیل همسایگی با دو قدرت بزرگ جهانی یعنی چین و روسیه همواره از سوی پنج قدرت اتمی جهان مورد توجه می‌باشد؛ چین و روسیه به دلیل همسایگی و قرار دادن این کشور به عنوان سپر بلا و کشورهای غربی انگلستان، آمریکا و فرانسه به عنوان اهرم فشار برای دو قدرت بزرگ جهانی یعنی روسیه و چین دارای اهمیت بوده و هر یک از کشورها با حمایت از گروه‌های تروریستی سعی در نفوذ به داخل آن دارند. پاکستان نیز به عنوان راه نفوذ به دل قدرت‌های بزرگ از طریق دریا همواره مورد توجه این قدرت‌ها به حساب می‌آید. به همین دلیل به یکی از مناطق اصلی حضور گروه‌های تکفیری تبدیل شده است. عراق نیز به عنوان یکی از مهمترین قدرت‌های نظامی منطقه مورد توجه قدرت‌های بزرگ بود در بین کشورهای یاد شده کشور یمن به دلیل مجاورت با تنگه باب المندب نقش ویژه‌ای دارد و جهت تسلط بر راه آبی حوضه مدیترانه به اقیانوس هند همواره مورد توجه قدرت‌های بزرگ می‌باشد؛ بدون شک قدرتمند شدن کشور یمن هیچ سودی برای هیچ کدام از قدرت‌های بزرگ نخواهد داشت، بنابراین تلاش قدرت‌های بزرگ این است تا از ظهور یک دولت قدرتمند به هر نحو ممکن در این کشور جلوگیری کنند، اما سوریه و لبنان شرایط کاملاً متفاوتی دارند؛ این دو کشور به دلیل داشتن مرز مشترک با کشور اسرائیل همواره مورد تهاجم نیروهای حامی این رژیم غاصب رو به رو بوده‌اند. از سوی دیگر کشور سوریه به دلیل استفاده از آب رودخانه فرات همواره با ترکیه و دنیای غرب مشکل داشته و ترکیه از راه‌های مختلف سعی در دخالت در امور این کشور دارد، بدون شک حمایت ترکیه از گروه‌های تکفیری سوریه بی ارتباط با این مسائل نیست.در این گروه کشورهای سودان، سومالی و نیجریه به دلیل مشکلات فرهنگی و موقعیت سخت طبیعی، شرایط دشوارتری داشته و بیشتر در تهاجم این گروه‌های قرار دارند؛ و به دلیل فقدان یک دولت مقتدر، این کشورها به یکی از پایگاه‌های اصلی تکفیری‌ها تبدیل شده‌اند.
گروه دوم:
کشورهایی که فعالیت این گروه در آنها ریشه دار بوده، اما دولت‌های این کشورها تا حدودی فعالیت‌های ایشان را تحت کنترل دارند؛ مانند: اردن، عمان و بحرین در آسیا و کشورهای تونس، مغرب، لیبی در آفریقا. مطلب قابل توجه کشور اردن می‌باشد؛ این کشور به دلیل این که از سیاست‌های حامیان اسرائیل پیروی می‌کند، از این رو تنها کشور منطقه هلال خصیب می‌باشد که گروه‌های تروریستی توان تأثیر گذاری زیادی در آن نداشته و نتوانسته‌اند مانند سایر کشورهای این منطقه به اهداف خود برسند؛ دولت اردن به دلیل همسایگی با رژیم اسرائیل تا زمانی که با سیاست‌های اسرائیل و حامیان او همراه باشد از شر این گروهها در امان خواهد بود، ولی چنانچه مانند سایر کشورهای منطقه هلال خصیب برای اسرائیل مشکل تراشی کند، قطعاً از سوی این گروه تهدید خواهد شد.گروه سوم:
کشورهایی که فعالیت گروه‌های تکفیری در آنها چندان مشهود نیست و دولت‌های مقتدر آنها توانسته‌اند فعالیت‌های ایشان را کاملاً کنترل کنند، اما در برهه خاصی این گروهها جهت اعلام وجود دست به اقدامات تروریستی نظیر: انفجارهای انتهاری و آدم ربایی می‌زنند؛ مانند گروه‌های تکفیری‌های جنوب شرق ایران، قطر، کویت و عربستان در آسیا. در این گروه کشور ایران به دلیل قرارگیری در جنوب‌هارتلند و داشتن مرزهای سیاسی طولانی با منطقه هارتلند یکی از اهداف اصلی گروه‌های تروریستی می‌باشد و حامیان اصلی این گروه، یعنی: انگلستان ایالات متحده امریکا و روسیه تلاش گسترده‌ای برای حضور تکفیری‌ها در این کشور کرده‌اند که خوشبختانه به دلیل حس بالای میهن خواهی و قدرت نظامی بالای جمهوری اسلامی ایران هنوز کوچکترین اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است، اما کشور دیگر در این گروه، عربستان سعودی می‌باشد، همان طور که می‌دانیم این کشور از سه جهت مورد توجه قدرت‌های بزرگ جهانی می‌باشد: نفت، مراسم عبادی سیاسی حج و خرید سلاح‌های جنگ این کشور در حال حاضر با خرید انواع سلاح از آمریکا، حمایت از تکفیری‌های سوریه تا حدودی اهداف قدرت‌های بزرگ حامی خود را تامین نموده از این نظر فعالیت‌های تکفیری‌ها در این کشور نمود بارز ندارد، ولی در زمینه فرهنگی عملاً بدنه نظام صعودی مورد هدف قرار گرفته و با کوچکترین جبهه گیری در برابر اربان خود حکومت آل سعود بیشترین آسیب را از گروه‌های تروریستی خواهد دید.گروه چهارم:
کشورهایی که گروه‌های تکفیری هنوز نتوانسته‌اند در آنها اقداماتی انجام دهند، اما به دلیل اهمیت سیاسی نظامی از اهمیت آینده این گروه به حساب می‌آیند، مانند: کشورهای ترکیه، در اروپا، الجزایر در افریقا، و هندوستان و ترکمنستان در قاره آسیا، همان طور که می‌دانیم کشور ترکیه به دلیل قرار گرفتن در محل ارتباط دو قاره اروپا و آسیا، نزدیکی به منابع نفت عراق، داشتن منابع آب غنی و در اختیار داشتن تنگه‌های بوسفر و داردانل مورد توجه قدرت‌های بزرگ می‌باشد و در صورت کوچکترین اشتباه در سیاست‌های بین المللی می‌تواند یکی از قربانیان گروه‌های تکفیری و تروریستی شود. بدون تردید حمایت ترکیه از گروه‌های تکفیری سوریه و عراق یکی از سیاست‌های چندگانه این کشور می‌باشد، الجزایر نیز به دلیل نقش مهمی که در اقتصاد کشورهای اروپایی از جمله فرانسه دارد و از تولید کنندگان اصلی محصولات کشاورزی برای آنها محسوب می‌شود می‌تواند از سوی رقیبان فرانسه مورد تهدید گروه‌های تکفیری قرار گیرد، ترکمنستان نیز به دلیل قرار گرفتن در همسایگی روسیه به عنوان یک حیاط خلوت عمل کرده و هندوستان به دلیل رقابت‌های تسلیحاتی و اختلاف در منطقه کشمیر با دولت پاکستان همواره بیم از این دارد که حمایت پاکستان از گروه‌های ترویستی در آینده برای این کشور مشکل ساز شود؛ به همین دلیل این کشور تهدیدات گسترده‌ای برای مقابله با گروه‌های تروریستی از جمله تکفیری‌ها اندیشیده است. بدون شک، ملایمت سیاست مداران هندوستان در مقابل گروه‌های تند مذهبی هند تا حدودی راه را برای فعالیت‌های گروه‌های تروریستی بسته است.دلایل جغرافیایی شکل گیری تکفیری‌ها
دلایل شکل گیری این گروه از سوی محققان بسیاری بررسی شده و هر یک از آنان دلایل خاصی را برای شکل گیری آنان آورده‌اند، اما در تمامی این موارد دلایل اصلی که همان دلایل جغرافیایی و ژئوپولیتیکی می‌باشند. فراموش شده است. در این مقاله سعی بر این است تا دلایل شکل گیری این گروه افراطی از نظر جغرافیای سیاسی بررسی شود. بنابراین بر اساس جغرافیای سیاسی می‌توان دلایل زیر را برای شکل گیری و گسترش گروه‌های تکفیری مطرح کرد.1. وجود منطقه حاصل خیز هلال خصیب در محدوده فعالیت آنها
هلال خصیب به سرزمین مرتفع و حاصل خیز هلالی شکل بین خلیج فارس و سواحل فلسطین اطلاق می‌شود، که بر اساس مدارک و شواهد تاریخی خاستگاه کهن‌ترین فرهنگ بشری می‌باشد. ارتفاعات غرب ایران، شمال عراق و جنوب ترکیه در قسمت شمال و شرق هلال خصیب و بیابان سوریه و شبه جزیره عربستان، جنوب و غرب آن را فرا گرفته است. بر اساس شواهد و قراین، این منطقه نخستین جایگاه خلقت انسان در روی زمین به حساب می‌آید. و به دلیل اهمیت طبیعی، سیاسی، دینی و مذهبی همیشه در تلاتم بوده و اختلافات قومی زیادی شاهد بوده است، که ابتدایی‌ترین آن اختلاف میان هابیل و قابیل می‌باشد. بدون شک شکل گیری و فعالیت گروهای تکفیری منطقه بی ارتباط با مسائل قومی و مذهبی این منطقه نیست.2. تسلط استعمار کهن بر منطقه تحت فعالیت تکفیری‌ها
در قرون گذشته یکی از دلایل شکل گیری فرقه‌های گوناگون در منطقه خاورمیانه، تسلط استعمار انگلیس بر این منطقه بوده است. این کشور استعماری، بر منطقه وسیعی از کشورهای خاورمیانه از جمله: منطقه هلال خصیب شمال افریقا و جنوب غربی اسیا تسلط داشته و جهت پیش برد اهداف تفرقه افکنانه اش در این منطقه اقدام به فرقه تراشی کرده و یا از فرقه‌های مختلف حمایت کرده است. به دلیل آشنایی مورخان، روان شناسان، سیاست مداران و جغرافیدانان انگلیسی با مردم و سرزمین‌های خاورمیانه و شمال آفریقا همواره جهت پیشبرد اهداف سلطه طلبانه خود این کشور از فرقه تراشی استفاده کرده و سیاست‌های توسعه طلبانه اش به گونه‌ای تنظیم کرده است که هر 5 سال یک بار کشورهای خاورمیانه درگیر جنگ باشند و در صورت رهایی از جنگ گرفتار جنگ‌های داخلی شوند. فراموش نکنیم که دولت‌های استعماری هرگاه به مردم سرزمین‌های خود استقلال دادند آثار طولانی از خود در آن سرزمین‌ها به جای گذاشتند، آلمانی‌ها سرزمین‌های سوخته باقی می‌گذاشتند، روس‌ها قرار دادهای ننگین بر ملت‌ها تحمیل می‌کردند و انگلیسی‌ها سیاست‌های تفرقه افکنانه را اعمال می‌کنند، بدون شک شکل گیری گروه‌های تکفیری در منطقه خاورمیانه بی ارتباط با سیاست‌های تفرقه افکنانه و استعماری گذشته انگلیس نیست.3. تحمیلی بودن مرزهای سیاسی در کشورهای تحت فعالیت این گروه
مطالعه مرزهای سیاسی کشورهای خاورمیانه و صحرای افریقا نشان می‌دهد بیشتر مرزهای سیاسی این کشورها به دست کشور سومی از جمله: انگلیس، روسیه، فرانسه و امریکا بر مردم منطقه تحمیل شده و این مرزبندی به گونه‌ای بوده که شرایط را برای حضور گروه‌های افراطی فراهم می‌کند. به عنوان مثال در صحرای افریقا، مرزها به وسیله انگلیس، فرانسه و آمریکا مرزبندی شده و این گونه مرزبندی بسیاری از قومیت‌های دینی، زبانی و نژادی را از یکدیگر جدا کرده و شرایط را برای اختلافات قبیله‌ای فراهم نموده است. این نوع مرزبندی در کشورهای شبه جزیره عربستان نیز نمود دارد و هر ساله اختلافات مرزی بین این کشورها به چشم می‌خورد، از سوی دیگر مرزهای ایران نیز از مهمترین مرزهای تحمیلی دنیای به حساب می‌آید که به وسیله انگلیس به ایران و همسایگان آن تحمیل شده و به گونه‌ای مرزبندی شده که استان‌های مرزی ایران اغلب واگرا بوده و با مردم ماوراء مرزی ارتباط بیشتری دارند؛ بدون شک اگر اقدامات فرهنگی و هوشیاری مرزنشینان ایرانی نباشد قطعاً این مناطق نیز از سوی گروه‌های تکفیری مورد نظر خواهد بود. با نگاهی به فعالیت‌های اندک این گروه در ایران متوجه می‌شویم که همان فعالیت‌های اندک در استان‌های مرزنشین بوده است و در کشورهای دیگر منطقه نیز فعالیت گروه‌های تکفیری از استان‌های مرزنشین شروع شده و به مرور سایر قسمت‌های آن کشورها را تحت تاثیر قرار داده است.4. وجود قومیت‌های مختلف، اقلیت‌های دینی و مذهبی در کشورهای منطقه فعالیت تکفیری‌ها
به دلایل تاریخی و فرهنگی گرایش‌های شدید جدایی طلبانه دارند، به ویژه اگر این اقلیت‌ها در مناطق مرزی باشند (2) با مطالعه و بررسی محدوده فعالیت این گروه مشخص می‌شود در این منطقه قومیت‌های مذهبی، دینی، نژادی و زبانی زیادی زندگی می‌کنند که به دلیل ضعف فرهنگی شرایط شکل گیری و گسترش فعالیت‌های فرقه‌های مختلف در آن، بیشتر از هر نقطه دیگر جهان می‌باشد. علاوه بر اقلیت‌های زبانی اقلیت‌های دینی و مذهبی نیز به گونه‌ای در کشورهای منطقه پراکنده شده اند که قدرت‌های بزرگ استعماری به راحتی می‌توانند بین آنها تفرقه ایجاد کرده و با ایجاد فرقه‌های جدید شرایط را برای بحران‌های دینی و مذهبی در منطقه فراهم کنند، و با فرقه تراشی سیاست‌های خود را در منطقه اعمال هیچ کجای جهان به اندازه این منطقه از تنوع انسانی برخوردار نیست.5. رقابت سیاسی سه قدرت بزرگ جهان: انگلیس، روسیه و امریکا در منطقه
با مطالعه سطحی جغرافیای سیاسی، منطقه فعالیت این گروه مشخص می‌شود، که در قرن اخیر محل اصلی رقابت قدرت‌های بزرگ جهان بوده و هر یک از آنها سعی می‌نمایند رژیم‌های تحت سلطه خود را بر سر کار آورند و چنانچه به این امر نرسند با حمایت از گروهها و فرقه‌های تروریستی تلاش می‌کنند برای حکومت‌های غیر وابسته به خود مشکل سازی نمایند. بدون شک سقوط صدام در عراق و روی کار آمدن حکومت مردمی تا حدودی دست روسیه را، یکی از قدرت‌های بزرگ، از منطقه کوتاه کرد و آن کشور با حمایت از گروه‌های تروریستی در عراق، تلاش می‌کند تا کودتای خونین در این کشور فراهم شود دقت در سلاح‌های کاربردی تکفیری‌های عراق و سایر تروریست‌های این کشور نشان می‌دهد که 90 درصد آنها ساخته کشور روسیه می‌باشد، بدون شک در تجهیز تروریست‌های تکفیری عراق دخالت روس‌ها بی تاثیر نیست.6. اهمیت قومیت جغرافیایی فعالیت تکفیری‌ها
همان طور که بیان شد حداکثر محدوده فعالیت تکفیری‌ها عموماً در منطقه استراتژیکی هلال خصیب می‌باشد؛ بر اساس نظریات ژئوپولیتیکی این منطقه موقعیت ممتازی دارد، زیرا از یک طرف گره گشای اساس سیاست برای آسیا می‌باشند و از سوی دیگر حکم مکمل‌های عملیاتی ژئواستراتژیکی روسیه هستند و از طرفی در مرکز جبهه پدافندی ژئواستراتژی بحری واقع شده‌اند (با توجه به کتاب دکتر عزتی کامل شود)7. نزدیکی کشورهای درگیر با این فرقه به‌هارتلند زمین
اصطلاح هارتلند را نخستین بار در سال 1904 یکی از جغرافیدانان انگلیس به نام مکیندر به کار برد؛ علاوه بر او جغرافی دانان دیگری نظیر: آلفرد ماهان، راتزل و‌هاوس این اصطلاح را به کار برده‌اند (3) بر اساس تعاریف هارتلند بزرگترین دژ طبیعی بر روی کره زمین می‌باشد که تسخیر آن برای دشمنان غیرممکن است است این محدوده‌ای در روسیه کنونی در بر می‌گیرد. شمال آن به دلیل سرزمین‌های منجمد شمالی، جنوب آن به سبب ارتفاعات کپه داغ، شرق آن به دلیل اقیانوس آرام و غرب آن به دلیل کوه‌های اورال غیر قابل تسخیر است. این دژ در دوره‌های مختلف تاریخی همواره مورد توجه قدرت‌های بزرگ بوده است. حضور تکفیری‌ها در ضلع جنوبی هارتلند قابل پیش بینی می‌باشد. بنابراین هر کدام از قدرت‌های بزرگ سعی دارند همسایگان هارتلند را ناامن جلوه دهند تا بر آن تسلط یابند اشغال افغانستان به وسیله روسیه و آمریکا، جنگ ایران و عراق، حمله آمریکا به عراق نتوانست اهداف سیاسی کشورهای مخالف روسیه را تامین کند، بنابراین فرقه سازی و ناامن جلوه دادن همسایگان هارتلند گامی تازه جهت این سیاست دولت‌های بزرگ بود.8. وجود مناطق استراتژیکی جهان
نقاط استراتژیکی به نقاطی گفته می‌شود که راه کلیدی یک منطقه مهم جهانی باشد. در دنیا تعداد این نقاط انگشت شمار است. تسلط بر آنها از آرزوهای قدرت‌های بزرگ به حساب می‌آید. با دقت در شکل شماره 2 مشاهده می‌شود که 6 نقطه از 12 نقطه استراتژیکی جهان در محدوده فعالیت این گروه قرار گرفته است، که عبارتند از: تنگه‌های هرمز (شکل 2 شماره 1) این تنگه به دلیل تسلط بر منطقه نفت خیز خلیج فارس مورد توجه قدرت‌های بزرگ بوده است، به همین دلیل سعی می‌کنند بر آن مسلط شده و اگر نتوانند، تلاش می‌کنند از طریق حمایت از این گروهها، کشورهای واقع در مجاورت این تنگه را ناامن جلوه داده و راه را برای دخالت در آن جا همواره کنند.
تنگه باب المندب (شکل 2، شماره 2) این تنگه محل ارتباط دریای سرخ با اقیانوس هند است و راه ارتباطی دریای مدیترانه با آب‌های آزاد می‌باشد و نقش مهمی در تردد کشتی‌های تجارتی اروپایی با آسیا داشته و نزدیک‌ترین راه آبی کشورهای اروپایی به جنوب و شرق آسیا می‌باشد، به همین دلیل کشورهای اروپایی اهمیت زیادی برای آن قائل بوده و هستند. در دوره جنگ سرد رقابت بر سر کنترل این تنگه از سوی دو قدرت بزرگ، سبب شد تا کشورهای نزدیک این تنگه هر کدام به کشوری متمایل شده از یکدیگر جدا شوند، با فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد رقابت از سوی کشورهای جهان برای تسلط بر این منطقه گسترش یافت و گروه‌های مختلف تروریستی کشورهای این منطقه جهت پیش برد اهداف خود و اربابان خود انتخاب کردند و این مکان را به یکی از بحرانی‌ترین مناطق جهان تبدیل کردند.
کانال سوئز (شکل 2، شماره 3) کانال سوئز و باب المندب که در حکم مکمل‌های یکدیگرند در کوتاه کردن فاصله بین شرق دور و اروپا نقش مهمی دارند. بدون شک حضور گروه‌های تکفیری در شاخ آفریقا بی ارتباط با ناامنی این تنگه نیست. کانال سوئز به عنوان یکی دیگر از مناطق استراتژیکی جهان مورد توجه گروه‌های تروریستی و تکفیری قرار دارد. اهمیت استراتژیکی این نقطه به واسطه ارتباط دادن دریای مدیترانه و دریای سرخ می‌باشد و به دلایل مختلفی مورد توجه قدرت‌های بزرگ جهانی می‌باشد، به عنوان مثال روسیه به دلیل دسترسی به آب‌های آزاد، انگلیس جهت عبور کشتی‌های تجاری، فرانسه برای تجارت با آسیا و اسرائیل به دلیل مسائل امنیتی و فشار علیه مردم بی دفاع فلسطین به این منطقه توجه ویژه‌ای دارند. این کانال ملی بوده و متعلق به کشور مصر است، اما عدم تبعیت این کشور از یکی از قدرت‌های نام برده، زمینه برای ورود و خراب کاری گروه‌های تروریستی را در کشور مصر فراهم کرده است. یکی از مهمترین مشکلات کشور مصر در چند ساله اخیر فعالیت‌های انواع گروه‌های تروریستی از جمله گروه‌های تکفیری می‌باشد که حضور آنها بی ارتباط با اهمیت کانال سوئز نیست.
جبل الطارق (شکل 6 شماره 6) جبل الطارق به دلیل حلقه اتصال قاره اروپا به افریقا همواره مورد توجه قدرت‌های بزرگ اروپایی بوده و این کشورها در تلاش هستند که ضلع جنوبی آن که یک کشور مسلمان است از قدرت چندانی برخوردار نباشد، تا سیاست‌های یک جانبه خود را درباره آن اعمال کنند، بنابراین می‌کوشند که دولت جنوبی این کشور، یعنی کشور مغرب، کاملاً ضعیف و منفعل باقی بماند. یکی از راه‌ها برای ضعیف نگه داشتن این کشور حمایت از گروه‌های تروریستی و تکفیری می‌باشد.
تنگه بوسفر (شکل 2، شماره 5) تنگه بوسفر یکی از مهمترین مناطقی است که به احتمال زیاد در آینده از اهداف مهم گروه‌های تروریستی و تکفیری خواهد بود، این مکان در حقیقت تنها راه دست رسی روسیه به آب‌های آزاد می‌باشد، امری که همواره در طول تاریخ از آرزوهای اصلی بیشتر دولت‌های حاکم بر روسیه می‌باشد. بنابراین هر یک از قدرت‌های بزرگ قصد تسلط بر آن را دارند مدتی بود که در اوکراین با جابه جایی قدرت بین طرف داران و مخالفان دولت روسیه این آرزوی روسیه با تهدید رو به رو شد و در حال حاضر با پیوستن شبه جزیره کریمه به روسیه تا حدودی ارتباط روسیه با آب‌های آزاد تضمین شده و دلیل رقابت‌های شرق و پای گروه‌های تروریستی و تکفیری را به کشورهای مسلط به تنگه از جمله ترکیه باز خواهد کرد.
بوسفر و داردانل (شکل 2، شماره 4) از نظر شرایط سیاسی تنگه داردانل تقریباً شرایط تقریباً مشابه تنگه بوسفر دارد. تنگه‌های یاد شده به دلیل عبور فراوان کشتی از آنها، حجم کالا و نفت، عدم وجود راه‌های بدل و شدت بهره برداری‌های نظامی از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردارند. (4)
9. بحران‌های اقتصادی جهان
قرن 21 از نظر اقتصادی شروع خوبی برای کشورهای اروپایی نداشت و با آغاز قرن جدید کشورهای اروپای غربی با بحران‌های شدید اقتصادی رو به رو شده‌اند و برای رهایی از این بحران، سیاست‌های مختلفی را در جهان اعمال می‌کنند؛ یکی از این سیاست‌ها نابودی زیر ساخت‌های اقتصادی کشورهای نفت خیز و بازسازی مجدد آنها می‌باشد، این سیاست به روش‌های مختلفی انجام می‌شود، به عنوان مثال در کشور نفت خیز لیبی با حمایت از گروه‌های مخالف دولت قزافی راه برای ورود گروه‌های تروریستی به صف مخالفان فراهم کرد. و با ورود گروه‌های تروریستی به صف مخالفان، خراب کاری‌ها و تخریب زیر ساخت‌ها آغاز گردید. کشورهای اروپایی به راحتی می‌توانستند مشکل لیبی را حل کنند، اما درگیری 2 ساله دولت لیبی و مخالفان راه را برای نابودی زیر ساخت‌های این کشور فراهم کرد و باقی مانده این زیرساخت‌ها نیز در اثر بمباران‌های هوایی پالایشگاه‌ها و مراکز اقتصادی به وسیله هواپیماهای ناتو نابود شدند برای بازسازی این زیر ساخت‌ها، کشورها و شرکت‌های غربی در اولویت قرار گرفته و بسیاری از این شرکت‌ها از ورشکستگی کامل رهایی یافتند در حال حاضر نیز بسیاری از گروه‌های تکفیری در لیبی به همین دلیل از سوی قدرت‌های بزرگ حمایت می‌شوند تا با بمب گذاری‌ها و تخریب مراکز اقتصادی راه برای ورود این شرکت‌ها به اقتصاد لیبی فراهم گردد. علاوه بر مورد یاد شده، مواردی نیز در سایر کشورهای نفت خیز خاورمیانه به چشم می‌خورد که با ترفند اختلاف و جنگ‌های داخلی در این کشورها و از طریق فرقه تراشی بهتر از هر سیاستی انجام می‌شود. بدون شک تغییرات حکومت در تونس، لیبی و مصر تا حدودی بحران‌های اقتصادی غرب را فروکش کرد.10. ناامن جلوه دادن بزرگترین منطقه نفت خیز جهان
با توجه به این که نفت در حدود 42 درصد سوخت جهانی را به خود اختصاص می‌دهد (درایسدل، بلینگ 1389، 429) 63 درصد از نفت جهان در خاورمیانه تولید می‌شود و از آن جایی که بیشتر نفت خاورمیانه در منطقه خلیج فارس تولید می‌گردد، از این رو این منطقه اهمیت زیادی برای کشورهای اروپایی دارد.با نگاهی گذرا به کل ذخایر نفتی شناخته شده جهان و سایر مناطق، پی به اهمیت این موضوع می‌بریم. کل ذخایر نفتی شناخته شده جهان 1003 میلیارد بشکه اعلام شده است که از این رقم، حدود 665 میلیارد بشکه، یعنی دو سوم کل ذخایر نفتی جهان، در خلیج فارس واقع شده است. قسمت ذخایر نیز، یعنی یک سوم آن، به ترتیب: آمریکا 156 میلیارد بشکه، اروپا 76 میلیارد، آفریقا حدود 65 میلیارد و سایر مناطق آسیا، به جز کشورهای حوزه خلیج فارس 43 میلیارد است. این در حالی است که بیشترین ذخایر نفتی خلیج فارس را عربستان داراست، یعنی چیزی حدود 265 میلیارد بشکه که از کل ذخایر نفتی قاره آمریکا و اروپا بیشتر است و تقریباً برابر با ذخایر سایر مناطق جهان است. بعد از عربستان ایران در رتبه دوم ذخایر نفتی قرار دارد که میزان آن 130 میلیارد بشکه است که از کل ذخایر اروپا و آفریقا بیشتر است. همچنین از نظر گازی، ایران دومین تولید کننده گاز بعد از روسیه است.
سومین کشور عراق است با 113 میلیارد بشکه نفت. امارات با 100 میلیارد و کویت با 92 میلیارد بشکه نفت در رده‌های بعدی قرار دارند. سه کشور دیگر حوزه خلیج فارس هم قابل مقایسه با کشورهای بالا نیستند. ویژگی دوم خلیج فارس که باعث اهمیت روز افزون این منطقه شده مربوط به هزینه‌های استخراج است. بعضی از حوزه‌های نفتی در خلیج فارس را ابر حوزه می‌گویند که به دریاچه‌ای از نفت منتهی می‌شود. چاه‌های نفتی در خلیج فارس وجود دارد که 200 برابر چاه‌های نفتی آمریکا نفت دارند. همچنین درباره هزینه استخراج نیز استخراج هر بشکه نفت از خلیج فارس چیزی معادل 2 یا 3 دلار هزینه دارد که در مقایسه با آمریکا که استخراج هر بشکه نفت 10 دلار هزینه بردار است، رقم بسیار پایینی می‌باشد. (5) با توجه به اهمیت تولید، استخراج و صادرات نفت در منطقه خلیج فارس و درآمدهای حاصل از آن و با توجه به این که کشورهای دارنده نفت توانایی اکتشاف، استخراج، تصفیه و صادرات نفتی را ندارند، به نظر می‌رسد که کشورهای دارنده غول‌های بزرگ نفتی تمایل داشته باشند که شرکت‌های آنان سود کلان نفتی را ببرد و در صورتی که دست آنها از این ثروت‌های کلان کوتاه باشد، با ناامن کردن این منطقه، راه را برای سرکار آمدن حکومت‌های وابسته به خود فراهم کنند. حمایت از گروه‌های تکفیری در عراق، کویت، قطر و امارات در همین راستا انجام می‌شود.
11. وجود بیابانی خشن به نام صحرای آفریقا در غرب و جنوب کشورهای اسلامی
امروزه صحرای افریقا جزء مناطق بی دفاع جهان به حساب می‌آید و با تمام پیشرفت‌های صورت گرفته و فعالیت‌های نظامی، این پدیده هنوز برای کشورهای مسلمان به عنوان یک نقطه ضعف به حساب می‌آید (6) و هنوز برای کشورهای جهان اسلام و غرب جهان اسلامی یک تهدید به حساب می‌آید، این عارضه طبیعی به عنوان یک منطقه بی دفاع و بدون مرز، همواره مورد توجه گروه‌های تروریستی بوده و از سوی آنان به عنوان یک مکان امن جهت اقدامات تروریستی است. عمداً گروه‌های تروریستی و تکفیری شمال و شرق آفریقا پایگاه‌های تروریستی خود را در این مناطق احداث کرده و از جنوب، شمال و شرق افریقا این مناطق را مورد اهداف تروریستی خود قرار می‌دهند. نمونه: اخیراً یکی از گروه‌های تکفیری به نام «بوکوحرام» در این منطقه شکل گرفته و در کشور مسلمان نشین نیجریه اقدامات وحشیانه‌ای را انجام داده است. بدون شک وجود بیابانی خشن به نام صحرای آفریقا، شرایط را برای شکل گیری این گروه فراهم کرده است (شکل 3).
12. ترس قدرت‌های بزرگ از شکل گیری دولت‌های مقتدر در خاورمیانه
بدون شک قبل از جنگ ایران و عراق بیشتر تئورسین‌های جهان، قدرت نظامی عراق، قدرت ایدئولوژیکی ایران و قدرت اقتصادی کشورهای عربی را تهدیدی بزرگ علیه قدرت‌های استعماری و از جمله اسرائیل می‌دانستند و بر این باور بودند که اگر قدرت نظامی صدام، قدرت ایدئولوژی ایران و قدرت اقتصادی اعراب با هم متحد شوند به یکی از بزرگترین قدرت‌های جهانی تبدیل خواهند شد و این قدرت جهانی می‌تواند، هر قدرتی را در جهان به زانو درآورد. ترس قدرت‌های بزرگ جهانی و از جمله اسرائیل از شکل گیری چنین قدرتی، کشورهای استعمارگر را بر این داشت تا به هر نحو ممکن، از شکل گیری این قدرت به کاهند، و با بروز جنگ‌های مختلف در منطقه از شکل گیری چنین قدرتی جلوگیری کنند و پس از جنگ، در حال حاضر نیز با اتخاذ سیاست‌های تفرقه افکنانه همواره تلاش کرده تا از اتحاد این کشورها در منطقه جلوگیری کنند. بدون شک شکل گیری گروه‌های تکفیری عراق ارتباط نزدیکی با این سیاست‌ها دارد.13. چشم اندازهای طبیعی منطقه
با نگاهی اجمالی به منطقه تحت تأثیر گروه‌های تکفیری متوجه می‌شویم که این منطقه از تنوع شرایط طبیعی برخوردار است. در این جا تمامی پدیده‌های طبیعی جمع می‌باشند، صحراهای خشک و وسیع، ارتفاعات خشن تند آب‌های سطحی و ناآرام، پوشش گیاهی انبوه و تنک، برخورداری از تنوع آب و هوا و شرایط طبیعی دیگر، با دقت در نقشه طبیعی جهان می‌بینیم هیچ کجای جهان مانند منطقه خاورمیانه مستعد شکل گیری و تداوم فعالیت‌های گروه‌های تروریستی از جمله گروه‌های تکفیری نیست.14. وجود منطقه استراتژیکی خلیج فارس
اهمیت خلیج فارس بر کسی پوشیده نیست، اما چیزی که امروزه اهمیت آن را چند صد برابر کرد. این است که آن جا به عنوان کلیدی برای اقیانوس هند به حساب می‌آید؛ در واقع هر حرکت سیاسی و نظامی که در اقیانوس هند انجام شود آغازش در خلیج فارس و دریای سرخ می‌باشد، این همه امکانات و اهمیت برای خلیج فارس باعث شده است تا کلیه سرزمین‌های خلیج فارس یک جبهه استراتژیکی برای غربی‌ها به حساب آید و شرقی‌ها هم در اهداف استراتژیکی خود تلاش کرده که در این جبهه استراتژیکی وضعیت آفندی به خود بگیرند با این تفاوت که تلاش خود را در مرکز منطقه خلیج فارس متمرکز کرده‌اند. (7) علاوه بر موارد یاد شده خلیج فارس 65/4 درصد کل ذخایر نفتی جهان و 33/8 درصد کل ذخایر گاز جهان را در اختیار دارد (8) بنابراین باید مورد توجه قدرت‌های بزرگ باشد.15. شیوه‌های جدید استعماری
در گذشته کشورهای استعماری برای به دست آوردن سرزمین‌های سایر ملل، به آنها لشکرکشی کرده و پس از تصرف آن سرزمین و اجرای قوانین، می‌توانستند برای مدت‌های طولانی بر آن کشورها حکومت نموده و ثروت‌های آنان را چپاول نمایند (9) اما این شیوه استعماری، امروزه جواب گوی اهداف استعمارگران نیست یکی از راه‌های جدید ناامنی کشورهای ضعیف و چپاول ثروت آنان به بهانه‌های هم چون، ایجاد امنیت، مبارزه با تروریسم و گروه‌های افراطی می‌باشد؛ بنابراین خود به مبارزه با گروه‌هایی می‌پردازند که خود بانی آنها بوده‌اند.16. تلاش کشورهای استعمارگر برای تجدید حیات امپراتوری عثمانی
با فروپاشی امپراتوری عثمانی، کشورهای جدیدی شکل گرفتند؛ بدون شک شرایط جدیدی در کشورهای حاصل از فروپاشی امپراتوری عثمانی، مطلوب کلیه کشورهای استعماری می‌باشد و هیچ کدام از قدرت‌های بزرگ جهانی، تمایلی به تجدید قدرت امپراتوری عثمانی نداشته و تلاش می‌کنند این منطقه ضعیف باقی بماند تا به راحتی بتوانند ثروت‌های آن را چپاول نمایند. بهترین راه در این زمینه فرقه گرایی بوده و بهترین فرقه که می‌تواند در این محدوده از وحدت اسلامی جلوگیری کند، فرقه تکفیری‌ها خواهد بود.نتیجه گیری
1. تکفیری‌ها برای انجام فعالیت‌های خود مناطق خاصی از جهان را برگزیده و به فعالیت شان در این مناطق ادامه می‌دهند؛ مناطق تحت فعالیت‌های این گروه بر اساس میزان تأثیرگذاری و حضور، عبارت است از: منطقه خاورمیانه و هلال خصیب در غرب آسیا، شمال آفریقا و صحرای آفریقا و شبه قاره هند؛2. ظاهراً قدرت‌های بزرگ جهانی گروه‌های تکفیری را از دشمنان خود به حساب می‌آورند و برخی از آنها را در ردیف گروه‌های تروریستی قرار داده‌اند، اما شواهد و قراین نشان از حمایت پشت پرده ی این گروهها از سوی قدرت‌های بزرگ از جمله: آمریکا، روسیه و انگلیس دارد؛
3. شکل گیری و گسترش فعالیت این گروه زیاد بوده و اغلب از مناطق مرزی بحران زده شروع به شکل گیری کرده و با سرعت گسترش می‌یابند؛
4. حضور کم رنگ گروه‌های تکفیری در کشورهای خاورمیانه همسو با سیاست‌های اسرائیل، نشان از ردپای این کشور در شکل گیری این گروهها دارد؛
5. از گروه‌های تکفیری در حال حاضر به عنوان ابزار فشار استفاده می‌شود و هر یک از کشورهای بزرگ استعماری سعی در حمایت این گروهها داشته و از آنان جهت پیش برد اهداف سلطه گیری علیه کشورهای دیگر استفاده می‌کند؛
6. بسیاری از کشورهای منطقه در خطر نفوذ این گروهها قرار داشته و در آینده قطعاً از سوی این گروهها تهدید خواهند شد.
پیشنهادات
برای مقابله با گروه‌های تکفیری و پیش گیری از گسترش این گروه تروریستی در جهان اسلام موارد زیر پیشنهاد می‌گردد.1. تهیه نقشه‌ای جامع از محدوده جغرافیایی فعالیت این گروه افراطی جهت مبارزه و کنترل فعالیت آنها در سراسر جهان با مشارکت کلیه کشورهای درگیر با آنها؛
2. تلاش برای برقراری وحدت بین کشورهای اسلامی؛ در هیچ کجای جهان به اندازه سرزمین‌های اسلامی فرقه گرایی صورت نگرفته است وحدت اسلامی می‌تواند ضمن جلوگیری از فرقه تراشی‌های جدید راه را برای اضمحلال سایر فرقه‌های افراطی فراهم کند؛
3. شناساندن و گوشزد کردن ایده‌ها، افکار و محدوده فعالیت این گروه به کشورهای اسلامی؛ بسیاری از کشورهای اسلامی با عقاید، افکار و ایده‌ها این گروه‌های آشنایی کامل ندارند و این گروهها در قالب، گروه‌های اسلامی، ظلم ستیز، مبارز و مخالف اسرائیل ظاهر می‌شوند و در ابتدا با حمایت بیشتر مردم واقع می‌شوند اما زمانی که با عقاید و افکار آنها آشنا می‌شوند، دیگر نتوانسته کاری از پیش برده و به راحتی قربانی اقدامات تروریستی این گروهها خواهند شد.
4. گسترش فعالیت‌های دیپلماسی در جهان و تحت فشار قرار دادن گروه‌های تکفیری از طریق مجامع بین الملل؛
5. هوشیاری نیروهای نظامی و انتظامی در کنترل و نابودی کوچکترین فعالیت این گروه در داخل و خارج از مرزها؛
6. بستن قراردادهای همکاری‌های امنیتی با کشورهای درگیر با این گروه؛
7. به دلیل حمایت کشورهای استکباری از این فرقه‌های افراطی، شکل گیری، رشد و گسترش آنها سرطانی بوده و کوچک ترین غفلت و نادیده گرفتن این گروه، سبب رشد سریع و گسترده آنها شده، و راه را برای فعالیت‌های ضد انسانی آنها فراهم خواهد نمود.
8. گسترش فعالیت‌های فرهنگی با ایجاد مراکز فرهنگی بین المللی مبارزه با گروه‌های تکفیری در کشورهای اسلامی و افزایش سطح اطلاعات دانش آموزان، دانش جویان این کشورها با ایده‌ها، عقاید و شیوه‌های تبلیغاتی آنها؛
9. استفاده از روش‌های جدید کنترل مرزهای آسیب پذیر کشور، به ویژه در مناطق قابل نفوذ از جمله مرزهای جنوب شرقی، شمال غربی، غرب و جنوب غربی، هر چند که توجه به مرزهای شرق و شمال شرقی نیز نباید از اهداف حفاظتی ایران در این زمینه از یاد برده شود، به ویژه در استان‌های مرزی که حالت واگرایی دارند.
10. تشکیل سازمان‌های دفاعی بین کشورهای اسلامی و بستن قراردادهای دفاعی و امنیتی مشترک با کشورهای اسلامی، جهت برقراری امنیت در مناطق ناامن ممالک اسلامی، مخصوصاً کشورهای افریقای شمالی و شرق افریقا؛
11.ایجاد شکاف و جلوگیری از پیوستگی میدانی تکفیری‌ها با کمک به کشورهای محدوده ی فعالیت آنها، به عنوان مثال در صحرای آفریقا می‌توان با کمک به کشورهای موریتانی، چاد و کشورهای شمال صحرا از گسترش فعالیت‌های تکفیری‌ها در منطقه صحرای افریقا جلوگیری کرد؛
12. حمایت از حکومت‌های مردمی و تلاش برای تغییر نظام‌های دیکتاتوری در منطقه خاورمیانه و صحرای افریقا؛
13. تلاش برای روی کارآمدن حکومت‌های ملی با محوریت‌های قالب فرهنگی، دینی و مذهبی در جغرافیای سیاسی؛ کشور ملی به کشوری گفته می‌شود که مرزهایش با پراکندگی جغرافیای افراد آن کشور منطبق باشد (10) کشورهای ملی تعدادشان انگشت شمار است اما می‌توان حکومت‌هایی ایجاد کرد که با محوریت‌های دین، مذهب و فرهنگ بین مردم آن وحدت ایجاد کرده و از فرقه سازی‌های افراطی در آن جلوگیری به عمل آورد.
14. افزایش فعالیت‌های احزاب سیاسی در کشورها، زیرا احزاب می‌توانند نقش عمده‌ای در یکپارچه سازی ملی با هماهنگی و گردآوری اعضای خود از نواحی مختلف جغرافیایی داشته باشند (درایسدل، بلینگ 1389).
پی‌نوشت‌ها:
1. استادیار دانشگاه علوم پایه دامغان ..
2. Muir, 1975, 40.
3. Mahan, 1905, 28.
4. دره میر حیدر، 200، 1391.
5. خوش آیند 1371.
6. عزتی 171، 1371.
7. عزتی 170، 1371.
8. مجتهد زاده 171، 1389.
9. Glassner, 1989, 17.
10. Taylor, 1990, 76.
منابع تحقیق : رادن، کتلین و شلی، فرد، ژئوپلیتیک فراگیر، ترجمه علیرضا فرشچی و حمیدرضا رهنما، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، تهران 1383.
درایسدل، آلاسدیر و جرالدچ بلیک، جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال افریقا، ترجمه دکتر دره میرحیدر، انتشارات دفتر اطلاعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، تهران، 1369.
خوش آیند دولت آباد، حمید، روزنامه مردم سالاری تهران 1391 یکشنبه دهم اردیبهشت.
عزتی، عزت الله، ژئوپولیتیک، انتشارات سمت، تهران 1371.
مجتهد زاده، پیروز، جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، سمت، تهران 1381.
مجتهد زاده، پیروز، جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیک، انتشارات دانشگاه پیام نور، 1389.
میرحیدر، دره، «ژئوپولیتیک: ارائه تعریفی جدید»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. سال سیزدهم، شماره 4. مشهد: زمستان 1377.
میرحیدر، دره، مبانی جغرافیای سیاسی، انتشارات سمت، تهران 1391.
9-Soja,E.w(1971)The political. organization of space,AAG, Resource, No.and
Washington.D.C
10-Mahan.A,T.sea power in its Relation to the war of 1812,Boston,little,brown and co 1905 Glassier, Martine; (1989). “ Systematic political Geography::John Wiley & Sons,Inc. Taylor,p.j.(1990);political Geography; Second Edition, Longman Scientific and Technical,u.k.
Dikshit, Ramesh Dutta; (1995) “POLITICAL GEOGRAPHY The Discipline and Its Dimension Tata McGraw - Hill Publishing Company Limited Muir,R.(1975);Modern Political Geography;London:The Macmillan Prees Ltd.
The causes formation takfiri s of point of view political geography
منبع مقاله :
به کوشش مهدی فرمانیان؛ (1393)، مجموعه مقالات کنگره جهانی «جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام» جلد هشتم، قم: دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیه السلام)، چاپ اول
