نویسندگان: مسلم علی مهدی (1)
مهدی منتظرقائم (2)
گرچه در گذشته دشواری و مشکلات زیادی در راه‌ها و سفرهای زیارتی وجود داشت، امّا با شتاب روند توسعه از جمله گسترش راه‌های ارتباطی و حمل و نقل جاده‌ای، ریلی، و هوایی تا اندازه‌ی قابل تأمّلی از شدت این موانع کاسته شد طوری‌که امروزه شاهد رشد چشمگیر سفرهای زیارتی نسبت به گذشته هستیم. (5) در ادامه‌ی این روند، در سال‌های نزدیک‌تر و با ظهور جلوه‌های فرانوگرایی، به نظر می‌رسد از جهاتی، امکان کاهش این موانع تا اندازه‌ی بیشتری فراهم شده است. بر این اساس انتظار می‌رود افراد با استفاده از بسترهای نوین ارتباطی مانند اینترنت، محدودیت‌های زمانی و مکانی را پشت سر گذاشته و فارغ از مخاطره‌های سفر واقعی با بهره‌گیری از زیارت مجازی (6) به سطوحی از اهداف زیارت دست یابند.
هرچند زیارت مجازی در مقایسه با زیارت حضوری با مسائلی همچون نبود حس حضور در فضای معنوی حرم، حضور قلب برای ارتباط و توسل به امام (علیه السلام) که موجب شادابی روحی و روانی زائر می‌شود و نیز محرومیت از دیدار مؤمنان و زائران در فضایی آکنده از معنویت مواجه است، امّا این نوع زیارت مهم محسوب می‌شود، چراکه می‌تواند زمینه‌ی ایجاد علاقه‌ی کاربر برای انجام زیارت حضوری را افزایش دهد (رک؛ جهانگیر، 1391: 164)، تلنگری برای ارتباط قلبی با امام معصوم (علیه السلام) باشد یا اطلاعاتی مفید برای افزایش رضایت قبل از انجام زیارت حضوری به کاربران منتقل کند (MacWilliams, 2002: 317).
به همین دلیل، مراکز مختلف مذهبی از جمله تولید حرم‌های مقدس ائمه شیعه (علیهم السلام) و نوادگان ایشان اقدام به راه‌اندازی بخش‌هایی در سایت‌های خود کردند و به نوعی سعی می‌کنند نیازهای زائران را از طریق فضای مجازی برطرف کنند. (7)
امکان درخواست برای انجام زیارت نیابتی، پخش مستقیم از حرم و روضه‌های منوره و ارائه تصاویر سراسرنما (360درجه) از مکان‌های مختلف حرم، سه الگوی متعارف زیارت مجازی بوده که در سایت آستان‌های مقدس شیعه در نظر گرفته شده است. گرچه روش‌های ارائه زیارت مجازی، با تحقق اهداف عالی زیارت، فاصله‌ی زیادی دارند که نیازمند مطالعه‌ی دیگری است، امّا به نظر می‌رسد آنچه قبل از هر چیز کاربران را رنج می‌دهد کاستی در تنوع و جامع نبودن خدمات ارائه‌شده در این سایت‌ها و به طور کلی نبود پرتالی تخصصی برای ارائه‌ی زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه است. می‌توان گفت کاربر به عنوان زائر مجازی، نیازهای ارتباطی و اطلاعاتی خود را با موضوع زیارت به صورت منسجم دریافت نمی‌کند، چراکه این سایت‌ها با هدف زیارت مجازی طراحی نشده و بیشتر، وظایف روابط عمومی آستان‌ها را منعکس کرده و محور اصلی آنها، ارائه‌ی اخبار و گزارش‌هاست. به همین دلیل، محققان، از خشک و بی‌روح بودن مناسک مجازی در سایت‌های شیعی خبر داده‌اند (جهانگیر، 1391: 165).
یکی از دلایل آن می‌تواند نقص در پیش‌بینی خدمات مختلف در سایت آستان‌های مقدس برای کاربران زیارت مجازی باشد. تداوم این کاستی‌ها در کنار علاقه‌ی رو به رشد کاربران برای استفاده از خدمات زیارت مجازی ائمه شیعه (علیهم السلام) (8) باعث عدم استمرار و کاهش علاقه برای مراجعه‌ی مکرر با انگیزه‌های زیارتی به سایت‌های آستان‌های قدس شیعی خواهد شد و در نتیجه، فرصت‌هایی که می‌توان از این بستر برای اشاعه‌ی فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) استفاده کرد، از دست می‌روند. همچنین، ارائه‌ی خدمات مختلف در یک پرتال تخصصی برای ارائه‌ی زیارت مجازی، می‌تواند سردرگمی کاربران را برای انجام زیارت مجازی تا اندازه‌ی زیادی کاهش دهد. در این راستا به نظر می‌رسد بهره‌گیری از الگوها و خدمات مختلف سایر سایت‌های زیارت مجازی در دنیا و جمع‌بندی میان ویژگی‌ها و خدمات گوناگون آنها با سایت‌های اماکن متبرکه‌ی شیعه برای طراحی پرتال تخصصی زیارت مجازی، امری ضروری باشد.
بر این اساس، این مقاله سعی می‌کند با مطالعه‌ی سایت‌های مختلف مذهبی- زیارتی، به شناسایی محتوا و ساختار این سایت‌ها پرداخته، بر اساس آنها الگوهای محتوایی و ساختاری پرتال زیارت مجازی را معرفی کرده و زمینه‌ی ارائه‌ی زیارت مجازی با خدماتی جامع در یک پرتال تخصصی زیارت مجازی برای امکان متبرکه را فراهم آورد.
زیارت مجازی، واژه‌ی جدید (12) اینترنتی برای یک وب‌سایت است که مردم در آن می‌توانند سفر زیارتی را شبیه‌سازی کنند (Dawson& cowan, 2004: 223).
یکتور ترنر، (13) به عنوان انسان‌شناس (14) و محقق زیارت، زیارت را «سفر به یک مرکز از خارج آن» تعبیر می‌کند. بنابراین برخی، زیارت را تنها حضور فیزیکی و واقعی در یک مکان مقدس می‌دانند که نوعی عرفان برون‌گرا (15) است، زائر به طور فیزیکی از مسیری عرفانی عبور می‌کند (1978: 33) و از مکانی آشنا (16) که معمولاً محیطی مادی، (17) این جهانی، (17) روزمره و معمولی بوده به مکانی دوردست (18) که مقدس، کمیاب و اغلب معجزه‌گونه است، منتقل می‌شود (Ibid, 1974b: 305).
بر این اساس، انسان‌شناسان، بیشتر بر «رفتن به مکانی دوردست» به عنوان آیینی عملی و بر سفری مقدس به مکانی جغرافیایی توجه می‌کنند؛ در حالی که از نظر گروهی دیگر، تفاوت عمیقی میان زیارت تشبیهی/ استعاره‌ای (20) و این جهانی (21) وجود دارد (Morinis, 1992: 4).
در نگاه تشبیهی یا استعاره‌ای، زیارت، بیشتر فعالیتی ذهنی است تا فیزیکی. در این نگاه، زیارت، مفهومی معنوی، نیرومند و پرمعنا (22) برای معتقدان به آن است (Dawson & Cowan, 2004: 224).
این نگاه، بیشتر می‌تواند مفهوم زیارت مجازی را توجیه کند، چرا که زیارت مجازی، غیرحضوری و تا اندازه‌ای ذهنی است.
در هر صورت باید پذیرفت که زیارت از طریق اینترنت مهم است، چرا که با این واسطه می‌توان راه‌های نوین به معنویت رسیدن در جهان فرانوگرا را فهمید. این نوع زیارت، خواه تنها برای اهداف اطلاعاتی باشد یا چیزی بیش از آن، باعث شکل‌گیری نوعی ارتباط نمادین (23) برای ایجاد توازن بین سایت‌های فضای مجازی و زندگی واقعی از نوع مقدس آن می‌شود (Hill- Smith, 2009: 240).
زیارت مجازی می‌تواند با آموزش زائران قبل از انجام زیارت واقعی، سطحی کیفی را افزایش دهد. برای مثال، نتایج مطالعه‌ی محمدشفیع عبداللطیف و سِتیاوان ویدارتو (24) پژوهشگران دانشگاه مالزیایی سلانگور، در مورد زیارت مجازی «رَمی جَمَرات» نشان داد که محیط مجازی ساخته‌شده می‌تواند از طریق آموزش و ایجاد آمادگی قبل از زیارت، خطرهای محیطی را برای شرکت‌کنندگان از بین ببرد (Widyarto & Abd Latiff, 2007: 271).
رسیدن به سطحی از معنویت یا کسب تجربه‌ی معنوی (25) نیز می‌تواند هدفی دیگر برای ارائه‌ی زیارت مجازی باشد. امّا باید یادآور شد که چنین تجربه‌ای ناگزیر در بافت اینترنت (26) اتفاق می‌افتد و با مفاهیم و مضامین مختلف و مهمی همچون ویژگی‌های منحصر به فرد فضای مجازی، وب چندرسانه‌ای (27) و جهت‌یابی‌های فرانوگرای آن، هویت مجازی و غیره مرتبط است و از سوی طرف‌داران فناوری (28) و مخالفان آن (29) در مورد آثار مثبت و منفی تجربه‌ی مجازی مباحث مختلفی ارائه شده است (Maxwell, 2002: 343).
همچنین زیارت مجازی ممکن است اهدافی اقتصادی را دنبال کند. برای مثال، سایت بلیف‌نت (30) در ارائه‌ی زیارت مجازی حج ابراهیمی چنین رویکردی را دنبال می‌کند.
به نظر می‌رسد آنچه بیشتر در ارائه‌ی زیارت مجازی برای کاربران مسلمان و شیعه به عنوان هدف، قابل تعریف است شامل: 1. کمک به افزایش میزان زیارت واقعی؛ 2. ایجاد نوعی ارتباط میان کاربر و زیارت‌شونده فراتر از باواسطگی رسانه (31)؛ 3. انتقال اطلاعات مفید به کاربر برای انجام بهتر زیارت واقعی باشد. چارچوب کلی این اهداف، بیان‌کننده‌ی این موضوع است که زیارت مجازی بیشتر نقش مکمل برای زیارت واقعی دارد، یعنی زیارتی که از فضای مجازی آغاز شده و به فضای واقعی ختم شود، (32) هرچند خود نیز می‌تواند سطحی (هرچند متفاوت) از نیازهای زیارتی کاربران را پاسخ دهد.
تربیت نیز کارکرد دیگری می‌تواند باشد که در برخی منابع با عنوان نقش تربیتی زیارت برای توجه و تقرب به خدا، تحول روحی، توبه و گناه‌زدایی عنوان شده است (محدثی، 1386: 60- 47).
بدیهی است که زیارت مجازی به دلیل تفاوت‌هایش با زیارت واقعی، کارکردهای متفاوتی داشته باشد، هرچند بعید نیست برخی از کارکردهای فوق را در سطوحی پایین نیز به همراه داشته باشد. علاوه بر این، آنچه از کارکردهای زیارت مجازی به طور خاص می‌توان نام برد به دو دسته‌ی کلی کارکردهای مثبت و کژکارکردها قابل تقسیم‌اند. کارکردهای مثبت شامل: ایجاد انگیزه برای زیارت واقعی یا دیدن حرم، تلنگر برای ارتباط قلبی با امام معصوم (علیه السلام)، یادآوری خاطره‌های خوش گذشته در مورد زیارت و ایجاد نوعی دلتنگی نسبت به زیارت می‌شود. کژکاردها نیز شامل: استفاده از زیارت مجازی برای سرگرمی یا حرم‌گردی است (علی مهدی و منتظرقائم، 1393).
با توجه به این نکته، برخی معتقدند در فضای مجازی به خصایص دینی نزدیک می‌شویم، زیرا عدم وجود فضا و مکان، بحث حاضر و غایب که غایب می‌تواند حاضر هم باشد، وجه اشتراک دین و فضای مجازی است (عاملی، 1385 به نقل از پارتازیان، 1388: 12).
بنابراین می‌توان گفت زیارت مجازی در بُعد مفهومی به لحاظ فرامکانی و فرازمانی بودن خود اشتراک‌های قابل تأمّلی با خصایص دینی دارد. این اشتراک‌ها زمانی قوی‌تر می‌شوند که برخی محققان زیارت را در دو بُعد عینی و ذهنی و برخی، از حیث بیرونی و درونی (یوسفی و همکاران، 1391: 198- 180) تعریف می‌کنند.
در این تعاریف، مفاهیم ذهنی و درونی بودن زیارت می‌توانند با ابعادی از مفهوم زیارت مجازی، همنشین شوند، چراکه زیارت مجازی، غیرمستقیم و بیشتر ذهنی است و بر جنبه‌های درونی زیارت تأکید دارد.
همچنین در تعریف زیارت (33) باید به این نکته دقت کرد که معمولاً در ادبیات غربی، زیارت تکیه بر سفر کردن و مسافرت زائر دارد، چراکه بررسی ریشه‌شناختی واژه‌ی Pilgrim نشان می‌دهد این لغت به معنای کسی است که به سفر می‌رود و معنی خاص آن یعنی «کسی که برای مقاصد مذهبی به سفر می‌رود»، از سده‌ی 13م، کاملاً تثبیت شد (آیتو، 1386: 882).
بر این اساس به نظر می‌رسد شکل‌گیری مفاهیمی مانند سفر مجازی (34) در مورد دیدن اماکن مختلف در فضای مجازی از همین جهت بوده است، امّا لزوماً این تأکید در نگاه اسلامی پررنگ نیست، چراکه تکیه‌ی اصلی زیارت در اسلام بر حضور قلب و مؤانست و دستیابی به حالتی از نشاط معنوی بوده و این حالت‌ها لزوماً در مراجعه‌ی حضوری اتفاق نمی‌افتند. بنابراین در مقایسه‌ی دو دیدگاه در ادبیات غربی و اسلامی می‌توان گفت زیارت مجازی در نگاه اسلام، بیشتر مورد فهم قرار می‌گیرد، چرا که زیارت در اسلام تکیه بر سفر ندارد و لزوماً حالت‌های اصیل زیارت در مراجعه‌ی حضوری محقق نمی‌شود؛ اگرچه حضور در مکان واقعی و نزدیکی به امام معصوم (علیه السلام) در این خصوص از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
پرتال را می‌توان مرکز ارائه‌ی خدمات و اطلاعات اینترنتی دانست که بر چهار پایه‌ی اصلی استوار است:
1. انطباق‌پذیری؛ (37)
2. ویژه‌سازی؛ (38)
3. یکپارچگی؛ (39)
4. پشتیبانی انجمن‌های اینترنتی (40)
در تعریف مذکور باید به این مطلب توجه کرد که پرتال، مرکز یا مکانی است (41) که ساده‌ترین کاربران اینترنت با رفتن به آنجا بتوانند به سادگی از خدمات متداول در اینترنت بهره‌مند شوند یا اطلاعات مورد نیاز خود را به دست آورند. این تعریف بیانگر نکاتی است: 1. پرتال، دروازه‌ای به سایت‌های دیگر یا نقطه‌ی ورود کاربران به اینترنت است؛ 2. عموماً استفاده‌کنندگان از پرتال افراد حرفه‌ای نیستند. پرتال این توانایی را به افراد می‌دهد که حتی کم‌تجربه‌ترین آنها بتوانند از اطلاعات و خدمات ارائه‌شده استفاده کنند؛ 3. پرتال‌ها باید توانایی ارائه‌ی خدمات عمومی مانند: پست الکترونیک رایگان، انجمن، تالار گفتگو، اخبار، نقشه‌های مرتبط با موضوع پرتال، جستجو در سایت‌های زیرمجموعه و اینترنت، شخصی‌سازی توسط کاربر و شخصی‌سازی توسط پرتال را داشته باشند. یکی دیگر از ویژگی‌های پرتال، دریافت اطلاعات از سایت‌های دیگر است (42) (ارجمندی و کامیار ارباب، 1389: 20).
از دیدگاه اشتراوس (43)، پرتال واقعی باید از چهار ویژگی اصلی به ترتیب زیر برخوردار باشد:
1. قابلیت تنظیم (44): یک پرتال واقعی عبارت است از: صفحه‌ی اینترنتی که ظاهر و محتوای اطلاعاتی آن بر اساس اطلاعاتی که درباره‌ی کاربر در پایگاه اطلاعات پرتال ذخیره شده، شکل گرفته است. وقتی کاربر برای ورود به پرتال مُجاز شمرده می‌شود، اطلاعات تأیید (35) او تعیین می‌کند که کاربر چه چیزهایی را در پرتال مشاهده خواهد کرد.
2. قابلیت اختصاصی‌سازی (36): بر اساس این قابلیت، کاربر می‌تواند مجموعه‌ای از ویژگی‌های ظاهری و محتوایی را برای یک پرتال واقعی مطابق میل خود انتخاب و ذخیره کند. این ویژگی می‌تواند برای هر کاربر متفاوت باشد.
3. قابلیت انطباق (47): پرتال از طریق اطلاعاتی که کاربر فراهم می‌کند، برای او آشنا و شناخته می‌شود و از طریق همین اطلاعات، پرتال در ارتباط با کاربرانش برنامه‌ریزی می‌شود. وقتی نقش کاربر در سازمانی تغییر می‌کند، پرتال واقعی این تغییر را تشخیص می‌دهد و بدون مداخله‌ی انسانی خود را با آن منطبق می‌سازد.
4. قابلیت ورود: هدف یک پرتال عبارت است از: کشیدن پوششی بر روی کارکردهای داخلی سامانه‌های اطلاعاتی سازمان و مخفی ساختن آنها از چشم کاربر. اتصال کاربر به پرتال، او را از اتصال‌های مکرر به سامانه‌های اطلاعاتی متعدد موجود در سازمان که محتوای اطلاعاتی درخواستی او را فراهم می‌کنند، بی‌نیاز می‌کند. پرتال نهایی می‌تواند به عنوان نقطه‌ی آغاز ورود کاربر نه فقط به سازمان و اینترنت، بلک به صفحه‌ی رومیزی رایانه (48) خودش تلقی شود (حسنوی و همکاران، 1384: 88- 89).
پرتال‌ها با ویژگی‌هایی که دارند سبب می‌شوند کاربران آنها نوعی تعلق‌خاطر پیدا کنند و هر کاربر مرتباً به پرتال شخصی خود مراجعه کند (حجازی، 1384: 56) و این چیزی غیر از نگاه فنی به پرتال است. در نوشتار پیش‌رو نیز رویکرد اصلی در طراحی پرتال زیارت مجازی، تکیه بر جنبه‌های ارتباطی و اطلاعاتی آن است و به مخاطب به عنوان زائر مجازی توجه ویژه دارد. بنابراین در این رویکرد، پرتال ابزاری برای تبادل اطلاعات و برقراری ارتباط بین زائران و مشتاقان به زیارت و حرم‌های مقدس ائمه شیعه (علیهم السلام) و نوادگان ایشان است.
ساختار و محتوای پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه باید چگونه باشد؟ ساختار و محتوای ارائه‌شده در سایت‌های ارائه‌دهنده‌ی زیارت مجازی کدام است؟
برای پاسخ به این سؤال‌ها، راهبرد تحقیقی کیفی و استفاده از روش تحلیلی محتوای کیفی برای مطالعه‌ی سایت‌های مذکور انتخاب شد، چراکه تحلیل محتوای کیفی، فرآیند عقلانی طبقه‌بندی داده‌ها در قالب مجموعه‌ها یا مقوله‌های مفهومی مشابه و شیوه‌ای بسیار متداول در تحلیل مجموعه‌ی وسیعی از داده‌ها [ی متنی و غیرمتنی] و رسانه‌هایی چون نقاشی، عکس و ویدیوهاست (عاملی، 1392: 155).
بنابراین، این روش کمک می‌کند تا طبقات (49) ساختاری و محتوایی سایت‌های زیارتی- مذهبی شناسایی شوند.
به این ترتیب جامعه‌ی مورد مطالعه شامل سایت‌هایی هستند که هرکدام به روشی، خدمات زیارتی ارائه می‌دهند. روش نمونه‌گیری برای انتخاب سایت‌ها نیز نمونه‌گیری غیرتصادفی و گزینشی است.
این روش به پژوهشگران کمک می‌کند سایت‌هایی را برای اعضای نمونه انتخاب کنند که ابعاد ساختاری و محتوایی آنها برای طراحی زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه مناسب‌تر باشند. تعداد اعضای نمونه نیز بسته به کفایت موضوعی داده‌ها و حداقل برای بررسی 20 سایت هدف‌گذاری شد. جدول (1) عناصر روش‌شناختی را نشان می‌دهد.
جدول 1. عناصر روش‌شناختی پژوهش
بنابراین در این بررسی، جهت‌گیری تحلیل با توجه به الزام‌ها و نیازهای زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه صورت گرفته و هر آنچه در ادامه به آن اشاره می‌شود با محوریت مقوله‌ی کلی زیارت برای پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه است.
بر این اساس، 23 سایت از سایت‌های زیارتی- مذهبی که هر کدام به روشی سعی در ارائه‌ی زیارت مجازی داشتند، انتخاب شدند. این سایت‌ها با روش تحلیل محتوای کیفی مورد بررسی قرار گرفتند که در نتیجه، 562 کد از ابعاد ساختاری و محتوایی سایت‌ها ثبت شد. این کدها با استفاده از نرم‌افزار مایکروسافت اکسل (50) در دو مرحله با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی، طبقه‌بندی (پیوست شماره‌ی دو نمونه‌ای از جداول تحلیلی را نشان می‌دهد) و در نهایت 12 طبقه همراه 89 زیرطبقه به عنوان ویژگی‌های ساختاری و محتوایی سایت‌ها شناسایی شدند. جدول (2) این ویژگی‌ها را نشان می‌دهد.
در همین راستا، مطالعه‌ی فری (52) (1998) در مورد زائران سانتیاگو (53) نشان داد ایجاد جامعه‌ی مجازی از زائرانی که از طریق وب به یکدیگر مرتبط می‌شوند، یکی از الگوهای جدید ایجادشده در زیارت است. پس از مطالعه‌ی وی، علاقه‌ی اینترنتی و رسانه‌ای در سانتیاگو رشد کرد و هم‌اکنون سایت‌های زیادی منحصراً متعلق به زیارت و دوستداران زیارت است (214: Reader, 2007).
به علاوه بر پایه‌ی این گروه‌ها تشکیل انجمن‌های زیارتی مختلف امکان‌پذیر خواهد بود. یکی از امواج اصلی ارتباطات دینی موج اجتماع‌محوری است که به خلق یک اجتماع مجازی اختصاص دارد که ارتباط دوسویه با افراد را در اولویت اهمیت قرار می‌دهد. موج اجتماعی درصدد است که در روح افراد، تعلق خاطری ایجاد کند تا رجوع به سایت خاص در فضای مجازی به عنوان نیاز روزانه‌ی آن تلقی شود (آشنا، 1385 به نقل از پارتازیان، 1388: 22).
برای تحقق چنین اجتماعی معمولاً محوریت با یک امر مشترک بین اجتماع‌کنندگان است که در اینجا می‌تواند امر زیارت باشد.
همچنین انتخاب یکی از اماکن ده‌گانه‌ی متبرکه شیعه (مسجد معظّم کوفه، حرم‌های مطهر امام علی، امام حسین، حضرت عباس، امامین کاظمین، امامین عسکریین، امام رضا، حضرت معصومه، حضرت عبدالعظیم حسنی و حضرت احمدبن موسی (علیه السلام)) که قابلیت ارائه‌ی خدمات زیارت مجازی را دارند پیش‌بینی شده است. بر این اساس و پس از مرور مکرر و مقایسه‌ی کلی جانمایی هریک از این خدمات در سایت‌های زیارتی- مذهبی، ساختار صفحه‌ی مذکور به صورتی که در ادامه می‌آید، معرفی می‌شود:
*** توضیح شکل
نمودار 1. الگوی ساختاری و پیشنهادی برای صفحه‌ی پیش‌درآمد پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه؛ منبع: یافته‌های پژوهش
*** توضیح شکل
نمودار 2. الگوی ساختاری پیشنهادی برای صفحه‌ی خانگی پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه؛ منبع: یافته‌های پژوهش
*** توضیح شکل
نمودار 3. الگوی ساختاری پیشنهادی برای نقشه‌ی پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه: منبع: یافته‌های پژوهش
بر پایه‌ی نتایج تحلیل محتوایی کیفی سایت‌های مذهبی- زیارتی، پژوهشگران از میان محتواهای شناسایی شده (جدول 2) 1. پخش زنده از حرم؛ 2. درخواست برای زیارت نیابتی؛ 3. زیارت مجازی مطلوب؛ 4. دلنوشته؛ 5. خاطره‌نگاری را به عنوان خدمات اصلی برای پوشش نیازهای زیارتی کاربران در پرتال تخصصی زیارت مجازی پیش‌بینی کردند، چرا که این خدمات، هرکدام به روشی، بیشتر باعث برقراری نوعی ارتباط قلبی کاربر با امام معصوم (علیه السلام) و به طور کلی تحقق بخشی از اهداف زیارت می‌شوند. همچنین بر اساس الگوهای موجود در برخی سایت‌های مذهبی پیش‌بینی می‌شود ایجاد بستری مناسب برای تشکیل گروه‌های زیاتی و نیز امکان خدمت به حرم امامان معصوم (علیهم السلام) از طریق پرتال زیارت مجازی، بتواند به طور مؤثری به رشد کمّی و کیفی زیارت حضوری کمک کند.
به علاوه، نتایج تحلیل این بررسی، الگوهای ساختاری را در سه بخش صفحه‌ی پیش‌درآمد، صفحه‌ی خانگی و نقشه‌ی سایت شناسایی کرده است.
صفحه‌ی پیش‌درآمد، مهم‌ترین خدمات سایت را ارائه می‌دهد، در حالی که صفحه‌ی خانگی، دسترسی به خدمات مختلف سایت را امکان‌پذیر می‌کند. نقشه‌ی سایت نیز بخش‌های مختلف سایت را در یک نگاه با تقسیم‌بندی‌های مربوطه نشان می‌دهد.
با توجه به ویژگی‌های سایت‌های بررسی شده و برخی نقاط ضعف و قوت آنها، پیشنهادهای کاربردی زیر برای طراحی پرتال زیارت مجازی اماکان متبرکه‌ی شیعه ارائه می‌شود.
پیشنهادهای زیر در این راستا ارائه شده است:
جدول3. طبقات و اولویت‌های مخاطبان زیارت مجازی از نظر آستان قدس رضوی
در پایان یادآور می‌شود که اگرچه مطالعه‌ی سایت‌های زیارتی- مذهبی می‌تواند بخشی از خدمات زیارتی به کاربران را در طراحی پرتال زیارت مجازی پیش‌بینی کند، امّا مطمئناً همه‌ی آنها نیست. به همین دلیل به پژوهشگران پیشنهاد می‌شود برای ارائه‌ی خدمات زیارتی در پرتال زیارت مجازی، نیازهای زیارتی زائران و کاربران را که در این نوع پرتال قابل ارائه باشد، مورد مطالعه و پژوهش قرار دهند، چراکه اگر قرار باشد پرتالی طراحی شود، باید به مطالعه و تعریف کاربردها و نیازهای کرابرانش پرداخت (حسنوی و همکاران، 1384: 92-91).
1. (نویسنده‌ی مسئول). دانشجوی دکتری مدیریت رسانه‌ای دانشگاه امام رضا (علیه السلام)
منابع تحقيق :
آیتو، جان، (1386)، فرهنگ ریشه‌شناسی انگلیسی، مترجم حمید کاشانیان، تهران: فرهنگ نشر نو، معین.
ابن قولویه قمی، جعفربن محمد، (1389)، کامل‌الزیارات، مترجم سیدعلی حسینی، قم: دارالفکر.
ارجمندی، دانیال، محمد کامیار ارباب، (1389) آموزش ساخت وب سایت و پرتال با مایکروسافت شیرپوینت، تهران: نص.
پارتازیان، کامبیز، (1388). نگاهی به تأثیرات اینترنت و فضای مجازی بر روند دین‌داری، قم: دایرةالمعارف.
جهانگیر، عیسی، (1391). شیعه در فضای سایبر؛ رویکردی اجتماعی قم: مؤسسه‌ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
حجازی، سیدعلیرضا، (1384)، «پرتال‌های سازمانی، رویکردی نوین در مدیریت شبکه‌محور»، توسعه‌ی مدیریت، سال سیزدهم، شماره‌ی 69: 76- 56.
حسنوی، رضا، میترا دیلمقانی، علیرضا حجازی، (1384). «طراحی و ایجاد پرتال». مدیریت فردا، سال سوم، شماره 9 و 10: 95- 87.
خانی، حامد (1392). «مفهوم زیارت و جایگاه آن در فرهنگ اسلامی». در جستاری در ادعیه‌ی رضویه با تکیه بر الصحیفة الرضویه الجامعه. جمعی از نویسندگان، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السلام): 170-125.
دوران، بهزاد (1382). «هویت ملی و تعامل در فضای سایبرنتیک». نامه‌ی پژوهش فرهنگی سال ششم: 108- 53.
راودراد، اعظم، علی حاجی‌محمدی، (1389). «تفاوت شناخت حاصل از گردشگری واقعی و گردشگری مجازی بر پایه‌ی نظریه‌ی روایت». تحقیقات فرهنگی، دوره‌ی سوم، شماره‌ی 2: 81- 61.
سقایی، مهدی، زهره جوانبخت قهفرخی، (1392). «تحلیل بر آمار گردشگران و زائران داخلی ورودی به کلان‌شهر مشهد با استفاده از مدل‌های سری زمانی». تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال سیزدهم، شماره‌ی 28: 94-71.
عاملی، سعیدرضا، (1392). روش‌های تحقیق در مطالعات فرهنگی و رسانه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
علی‌مهدی، مسلم، مهدی منتظرقائم، (1393). «طراحی الگوی مفهومی زیارت مجازی اماکن متبرکه؛ مورد مطالعه، زیارت امام علی‌بن موسی‌الرضا (علیه السلام)». دین و ارتباطات، سال بیست و یکم، شماره‌ی 45: 119- 157.
محدثی، جواد، (1386). فرهنگ زیارت: اهداف، آثار، تاریخچه، مشروعیت، سازندگی و آداب زیارت، تهران: مشعر.
یوسفی، غلامرضا صدیق اورعی، علیرضا کهن‌سال، فهیمه مکری‌زاده، (1391)، «پدیدارشناسی تجربی زیارت امام رضا (علیه السلام)». مطالعات اجتماعی ایران. سال ششم، شماره‌ی 3 و 4: 198- 180.
اسکن صفحه 123 . 124
منبع مقاله :
فصلنامه علمي- پژوهشي فرهنگ رضوي، سال سوم، شماره‌ي نهم، بهار 1394
مهدی منتظرقائم (2)
چکیده
امروزه با فراگیری فناوری‌های نوین ارتباطی از جمله اینترنت، بسیاری از افراد پاسخ برخی از نیازهای خود مانند نیازهای مذهبی را با استفاده از این ابزار رسانه‌ای پی‌جویی می‌کنند. از مواردی که در این بستر ارتباطی توسط کاربران مسلمان و به خصوص شیعه دنبال می‌شود، زیارت است. ارائه‌ی این خدمات، نیاز به شکل‌گیری فضایی تخصصی در اینترنت دارد. بر این اساس هدف از نوشتار پیش‌رو، مطالعه‌ی سایت‌های زیارتی- مذهبی به منظور طراحی محتوایی و ساختاری پرتالی تخصصی با موضوع زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه است. برای این منظور 23 سایت زیارتی- مذهبی به صورت گزینشی انتخاب و با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی مورد مطالعه قرار گرفتند، در نتیجه، 89 مؤلّفه‌ی محتوایی و ساختاری شناسایی شدند. این مؤلّفه‌ها شامل 21 مؤلّفه‌ی ساختاری و 69 مؤلّفه‌ی محتوایی هستند که در 12 طبقه‌ی کلّی 1. زیارت، 2. تعامل با سایت؛ 3. خدمت به حرم؛ 4. آشنایی بیشتر؛ 5. رسانه‌ها؛ 6. اطلاع‌رسانی؛ 7. گروه‌های زیارتی؛ 8. مدیریت زمان و برنامه‌ها؛ 9. آموزش و پژوهش؛ 10. نرم‌افزارها؛ 11. تجارت؛ 12. شاخص‌های ساختاری دسته‌بندی شدند. با توجه به مؤلّفه‌های شناسایی شده، دو الگوی محتوایی و ساختاری معرفی و پس از مرور مکرر ساختارها و جانمایی خدمات در سایت‌های مورد مطالعه، الگوهای ساختاری سه‌گانه‌ای شامل صفحه‌ی پیش‌درآمد، صفحه‌ی خانگی و نقشه‌ی سایت برای پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه پیشنهاد شده است.مقدمه
زیارت، از دیرباز به عنوان یکی از آیین‌های شناخته شده میان پیروان ادیان و مذاهب گوناگون در چین، هند، سیلان، ژاپن، آمریکا، اروپا و سایر نقاط جهان مطرح بود. در دین اسلام و به خصوص مذهب تشیع، این آیین توسط پیروان آن با علاقه‌ی قابل توجهی انجام می‌شود. اهمیت این آیین در تشیع را می‌توان از سفارش رهبران دینی این مذهب در مورد زیارت بازشناخت، طوری که برخی از روایت‌ها، انجام زیارت را برای شیعیان، واجب شمرده (ابن قولویه، 1389: 429)(3) و آن را حداقل یک‌بار در سال برای فقرا و دوبار در سال برای اغنیا (همان: 952) (4) یا در غیر این‌صورت به صورت نیابتی یا حتی از راه دور یا زیارت قلبی (خانی، 1392: 158- 157) تأکید می‌کنند.گرچه در گذشته دشواری و مشکلات زیادی در راه‌ها و سفرهای زیارتی وجود داشت، امّا با شتاب روند توسعه از جمله گسترش راه‌های ارتباطی و حمل و نقل جاده‌ای، ریلی، و هوایی تا اندازه‌ی قابل تأمّلی از شدت این موانع کاسته شد طوری‌که امروزه شاهد رشد چشمگیر سفرهای زیارتی نسبت به گذشته هستیم. (5) در ادامه‌ی این روند، در سال‌های نزدیک‌تر و با ظهور جلوه‌های فرانوگرایی، به نظر می‌رسد از جهاتی، امکان کاهش این موانع تا اندازه‌ی بیشتری فراهم شده است. بر این اساس انتظار می‌رود افراد با استفاده از بسترهای نوین ارتباطی مانند اینترنت، محدودیت‌های زمانی و مکانی را پشت سر گذاشته و فارغ از مخاطره‌های سفر واقعی با بهره‌گیری از زیارت مجازی (6) به سطوحی از اهداف زیارت دست یابند.
هرچند زیارت مجازی در مقایسه با زیارت حضوری با مسائلی همچون نبود حس حضور در فضای معنوی حرم، حضور قلب برای ارتباط و توسل به امام (علیه السلام) که موجب شادابی روحی و روانی زائر می‌شود و نیز محرومیت از دیدار مؤمنان و زائران در فضایی آکنده از معنویت مواجه است، امّا این نوع زیارت مهم محسوب می‌شود، چراکه می‌تواند زمینه‌ی ایجاد علاقه‌ی کاربر برای انجام زیارت حضوری را افزایش دهد (رک؛ جهانگیر، 1391: 164)، تلنگری برای ارتباط قلبی با امام معصوم (علیه السلام) باشد یا اطلاعاتی مفید برای افزایش رضایت قبل از انجام زیارت حضوری به کاربران منتقل کند (MacWilliams, 2002: 317).
به همین دلیل، مراکز مختلف مذهبی از جمله تولید حرم‌های مقدس ائمه شیعه (علیهم السلام) و نوادگان ایشان اقدام به راه‌اندازی بخش‌هایی در سایت‌های خود کردند و به نوعی سعی می‌کنند نیازهای زائران را از طریق فضای مجازی برطرف کنند. (7)
امکان درخواست برای انجام زیارت نیابتی، پخش مستقیم از حرم و روضه‌های منوره و ارائه تصاویر سراسرنما (360درجه) از مکان‌های مختلف حرم، سه الگوی متعارف زیارت مجازی بوده که در سایت آستان‌های مقدس شیعه در نظر گرفته شده است. گرچه روش‌های ارائه زیارت مجازی، با تحقق اهداف عالی زیارت، فاصله‌ی زیادی دارند که نیازمند مطالعه‌ی دیگری است، امّا به نظر می‌رسد آنچه قبل از هر چیز کاربران را رنج می‌دهد کاستی در تنوع و جامع نبودن خدمات ارائه‌شده در این سایت‌ها و به طور کلی نبود پرتالی تخصصی برای ارائه‌ی زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه است. می‌توان گفت کاربر به عنوان زائر مجازی، نیازهای ارتباطی و اطلاعاتی خود را با موضوع زیارت به صورت منسجم دریافت نمی‌کند، چراکه این سایت‌ها با هدف زیارت مجازی طراحی نشده و بیشتر، وظایف روابط عمومی آستان‌ها را منعکس کرده و محور اصلی آنها، ارائه‌ی اخبار و گزارش‌هاست. به همین دلیل، محققان، از خشک و بی‌روح بودن مناسک مجازی در سایت‌های شیعی خبر داده‌اند (جهانگیر، 1391: 165).
یکی از دلایل آن می‌تواند نقص در پیش‌بینی خدمات مختلف در سایت آستان‌های مقدس برای کاربران زیارت مجازی باشد. تداوم این کاستی‌ها در کنار علاقه‌ی رو به رشد کاربران برای استفاده از خدمات زیارت مجازی ائمه شیعه (علیهم السلام) (8) باعث عدم استمرار و کاهش علاقه برای مراجعه‌ی مکرر با انگیزه‌های زیارتی به سایت‌های آستان‌های قدس شیعی خواهد شد و در نتیجه، فرصت‌هایی که می‌توان از این بستر برای اشاعه‌ی فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) استفاده کرد، از دست می‌روند. همچنین، ارائه‌ی خدمات مختلف در یک پرتال تخصصی برای ارائه‌ی زیارت مجازی، می‌تواند سردرگمی کاربران را برای انجام زیارت مجازی تا اندازه‌ی زیادی کاهش دهد. در این راستا به نظر می‌رسد بهره‌گیری از الگوها و خدمات مختلف سایر سایت‌های زیارت مجازی در دنیا و جمع‌بندی میان ویژگی‌ها و خدمات گوناگون آنها با سایت‌های اماکن متبرکه‌ی شیعه برای طراحی پرتال تخصصی زیارت مجازی، امری ضروری باشد.
بر این اساس، این مقاله سعی می‌کند با مطالعه‌ی سایت‌های مختلف مذهبی- زیارتی، به شناسایی محتوا و ساختار این سایت‌ها پرداخته، بر اساس آنها الگوهای محتوایی و ساختاری پرتال زیارت مجازی را معرفی کرده و زمینه‌ی ارائه‌ی زیارت مجازی با خدماتی جامع در یک پرتال تخصصی زیارت مجازی برای امکان متبرکه را فراهم آورد.
مبانی نظری
1. زیارت مجازی
ضروری است قبل از پرداختن به «طراحی پرتال زیارت مجازی» نسبت به مفهوم «زیارت مجازی» شناختی نسبی پیدا کرد. برای این منظور در این مقاله، زیارت مجازی در سه حوزه‌ی اصلی تعریف زیارت مجازی، اهداف این نوع زیارت و کارکردهای اصلی آن به صورت مختصر معرفی و سعی می‌شود دیدگاه اسلام نسبت به زیارت مجازی، هرچند به صورت گذرا، معرفی شود.تعریف
زیارت مجازی، به کارگیری قابلیت‌های فناورانه‌ی جدید است تا مکان‌های مقدس، دوباره تصویرسازی شوند. با تأکید بر واژه‌ی مجاز می‌توان گفت زیارت مجازی یعنی زیارتی که به واسطه‌ی فناوری‌های ارتباطی صورت می‌گیرد و به صورت بالقوه پدید می‌آید امّا واقعی (9)، موثق (10) یا مناسب (11) نیست (MacWilliams, 2002: 315- 317).زیارت مجازی، واژه‌ی جدید (12) اینترنتی برای یک وب‌سایت است که مردم در آن می‌توانند سفر زیارتی را شبیه‌سازی کنند (Dawson& cowan, 2004: 223).
یکتور ترنر، (13) به عنوان انسان‌شناس (14) و محقق زیارت، زیارت را «سفر به یک مرکز از خارج آن» تعبیر می‌کند. بنابراین برخی، زیارت را تنها حضور فیزیکی و واقعی در یک مکان مقدس می‌دانند که نوعی عرفان برون‌گرا (15) است، زائر به طور فیزیکی از مسیری عرفانی عبور می‌کند (1978: 33) و از مکانی آشنا (16) که معمولاً محیطی مادی، (17) این جهانی، (17) روزمره و معمولی بوده به مکانی دوردست (18) که مقدس، کمیاب و اغلب معجزه‌گونه است، منتقل می‌شود (Ibid, 1974b: 305).
بر این اساس، انسان‌شناسان، بیشتر بر «رفتن به مکانی دوردست» به عنوان آیینی عملی و بر سفری مقدس به مکانی جغرافیایی توجه می‌کنند؛ در حالی که از نظر گروهی دیگر، تفاوت عمیقی میان زیارت تشبیهی/ استعاره‌ای (20) و این جهانی (21) وجود دارد (Morinis, 1992: 4).
در نگاه تشبیهی یا استعاره‌ای، زیارت، بیشتر فعالیتی ذهنی است تا فیزیکی. در این نگاه، زیارت، مفهومی معنوی، نیرومند و پرمعنا (22) برای معتقدان به آن است (Dawson & Cowan, 2004: 224).
این نگاه، بیشتر می‌تواند مفهوم زیارت مجازی را توجیه کند، چرا که زیارت مجازی، غیرحضوری و تا اندازه‌ای ذهنی است.
در هر صورت باید پذیرفت که زیارت از طریق اینترنت مهم است، چرا که با این واسطه می‌توان راه‌های نوین به معنویت رسیدن در جهان فرانوگرا را فهمید. این نوع زیارت، خواه تنها برای اهداف اطلاعاتی باشد یا چیزی بیش از آن، باعث شکل‌گیری نوعی ارتباط نمادین (23) برای ایجاد توازن بین سایت‌های فضای مجازی و زندگی واقعی از نوع مقدس آن می‌شود (Hill- Smith, 2009: 240).
اهداف
یکی از مباحث مطرح در مورد زیارت مجازی، تعریف اهداف چنین زیارتی است. برخی پژوهشگران برای زیارت مجازی اهداف آموزشی، معنوی یا اقتصادی را تعریف می‌کنند (MacWilliam, 2002: 315).زیارت مجازی می‌تواند با آموزش زائران قبل از انجام زیارت واقعی، سطحی کیفی را افزایش دهد. برای مثال، نتایج مطالعه‌ی محمدشفیع عبداللطیف و سِتیاوان ویدارتو (24) پژوهشگران دانشگاه مالزیایی سلانگور، در مورد زیارت مجازی «رَمی جَمَرات» نشان داد که محیط مجازی ساخته‌شده می‌تواند از طریق آموزش و ایجاد آمادگی قبل از زیارت، خطرهای محیطی را برای شرکت‌کنندگان از بین ببرد (Widyarto & Abd Latiff, 2007: 271).
رسیدن به سطحی از معنویت یا کسب تجربه‌ی معنوی (25) نیز می‌تواند هدفی دیگر برای ارائه‌ی زیارت مجازی باشد. امّا باید یادآور شد که چنین تجربه‌ای ناگزیر در بافت اینترنت (26) اتفاق می‌افتد و با مفاهیم و مضامین مختلف و مهمی همچون ویژگی‌های منحصر به فرد فضای مجازی، وب چندرسانه‌ای (27) و جهت‌یابی‌های فرانوگرای آن، هویت مجازی و غیره مرتبط است و از سوی طرف‌داران فناوری (28) و مخالفان آن (29) در مورد آثار مثبت و منفی تجربه‌ی مجازی مباحث مختلفی ارائه شده است (Maxwell, 2002: 343).
همچنین زیارت مجازی ممکن است اهدافی اقتصادی را دنبال کند. برای مثال، سایت بلیف‌نت (30) در ارائه‌ی زیارت مجازی حج ابراهیمی چنین رویکردی را دنبال می‌کند.
به نظر می‌رسد آنچه بیشتر در ارائه‌ی زیارت مجازی برای کاربران مسلمان و شیعه به عنوان هدف، قابل تعریف است شامل: 1. کمک به افزایش میزان زیارت واقعی؛ 2. ایجاد نوعی ارتباط میان کاربر و زیارت‌شونده فراتر از باواسطگی رسانه (31)؛ 3. انتقال اطلاعات مفید به کاربر برای انجام بهتر زیارت واقعی باشد. چارچوب کلی این اهداف، بیان‌کننده‌ی این موضوع است که زیارت مجازی بیشتر نقش مکمل برای زیارت واقعی دارد، یعنی زیارتی که از فضای مجازی آغاز شده و به فضای واقعی ختم شود، (32) هرچند خود نیز می‌تواند سطحی (هرچند متفاوت) از نیازهای زیارتی کاربران را پاسخ دهد.
کارکردها
برخی از پژوهشگران، کارکردهای مختلفی برای زیارت تعریف کرده‌اند. خانی، کارکردهای سیاسی، عمرانی، روانی و فردی را برای زیارت برشمرده است (1392: 164- 159).تربیت نیز کارکرد دیگری می‌تواند باشد که در برخی منابع با عنوان نقش تربیتی زیارت برای توجه و تقرب به خدا، تحول روحی، توبه و گناه‌زدایی عنوان شده است (محدثی، 1386: 60- 47).
بدیهی است که زیارت مجازی به دلیل تفاوت‌هایش با زیارت واقعی، کارکردهای متفاوتی داشته باشد، هرچند بعید نیست برخی از کارکردهای فوق را در سطوحی پایین نیز به همراه داشته باشد. علاوه بر این، آنچه از کارکردهای زیارت مجازی به طور خاص می‌توان نام برد به دو دسته‌ی کلی کارکردهای مثبت و کژکارکردها قابل تقسیم‌اند. کارکردهای مثبت شامل: ایجاد انگیزه برای زیارت واقعی یا دیدن حرم، تلنگر برای ارتباط قلبی با امام معصوم (علیه السلام)، یادآوری خاطره‌های خوش گذشته در مورد زیارت و ایجاد نوعی دلتنگی نسبت به زیارت می‌شود. کژکاردها نیز شامل: استفاده از زیارت مجازی برای سرگرمی یا حرم‌گردی است (علی مهدی و منتظرقائم، 1393).
زیارت مجازی و نگاه دینی- اسلامی
برای تدقیق در مفهوم زیارت مجازی ابتدا باید یادآور شد زیارت مجازی در بستر فضای مجازی محقق می‌شود و بی‌شک از ویژگی‌های این فضا متأثّر است. شاید بتوان گفت از مهم‌ترین این ویژگی‌ها، فارغ بودن عالم مجاز از محدودیت‌های زمانی و مکانی است، چراکه فضا، مفهومی فرامکانی و فرازمانی است (دوران، 1382: 20).با توجه به این نکته، برخی معتقدند در فضای مجازی به خصایص دینی نزدیک می‌شویم، زیرا عدم وجود فضا و مکان، بحث حاضر و غایب که غایب می‌تواند حاضر هم باشد، وجه اشتراک دین و فضای مجازی است (عاملی، 1385 به نقل از پارتازیان، 1388: 12).
بنابراین می‌توان گفت زیارت مجازی در بُعد مفهومی به لحاظ فرامکانی و فرازمانی بودن خود اشتراک‌های قابل تأمّلی با خصایص دینی دارد. این اشتراک‌ها زمانی قوی‌تر می‌شوند که برخی محققان زیارت را در دو بُعد عینی و ذهنی و برخی، از حیث بیرونی و درونی (یوسفی و همکاران، 1391: 198- 180) تعریف می‌کنند.
در این تعاریف، مفاهیم ذهنی و درونی بودن زیارت می‌توانند با ابعادی از مفهوم زیارت مجازی، همنشین شوند، چراکه زیارت مجازی، غیرمستقیم و بیشتر ذهنی است و بر جنبه‌های درونی زیارت تأکید دارد.
همچنین در تعریف زیارت (33) باید به این نکته دقت کرد که معمولاً در ادبیات غربی، زیارت تکیه بر سفر کردن و مسافرت زائر دارد، چراکه بررسی ریشه‌شناختی واژه‌ی Pilgrim نشان می‌دهد این لغت به معنای کسی است که به سفر می‌رود و معنی خاص آن یعنی «کسی که برای مقاصد مذهبی به سفر می‌رود»، از سده‌ی 13م، کاملاً تثبیت شد (آیتو، 1386: 882).
بر این اساس به نظر می‌رسد شکل‌گیری مفاهیمی مانند سفر مجازی (34) در مورد دیدن اماکن مختلف در فضای مجازی از همین جهت بوده است، امّا لزوماً این تأکید در نگاه اسلامی پررنگ نیست، چراکه تکیه‌ی اصلی زیارت در اسلام بر حضور قلب و مؤانست و دستیابی به حالتی از نشاط معنوی بوده و این حالت‌ها لزوماً در مراجعه‌ی حضوری اتفاق نمی‌افتند. بنابراین در مقایسه‌ی دو دیدگاه در ادبیات غربی و اسلامی می‌توان گفت زیارت مجازی در نگاه اسلام، بیشتر مورد فهم قرار می‌گیرد، چرا که زیارت در اسلام تکیه بر سفر ندارد و لزوماً حالت‌های اصیل زیارت در مراجعه‌ی حضوری محقق نمی‌شود؛ اگرچه حضور در مکان واقعی و نزدیکی به امام معصوم (علیه السلام) در این خصوص از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
پرتال
اولین پرتال‌هایی که این نام یا عنوان را بر خود گرفتند یاهو (34) و اگسایت (35) بودند که هر دو در ابتدا موتورهای کاوش و محیط‌های فهرست شبکه قلمداد می‌شدند (حسنوی و همکاران، 1384: 87).پرتال را می‌توان مرکز ارائه‌ی خدمات و اطلاعات اینترنتی دانست که بر چهار پایه‌ی اصلی استوار است:
1. انطباق‌پذیری؛ (37)
2. ویژه‌سازی؛ (38)
3. یکپارچگی؛ (39)
4. پشتیبانی انجمن‌های اینترنتی (40)
در تعریف مذکور باید به این مطلب توجه کرد که پرتال، مرکز یا مکانی است (41) که ساده‌ترین کاربران اینترنت با رفتن به آنجا بتوانند به سادگی از خدمات متداول در اینترنت بهره‌مند شوند یا اطلاعات مورد نیاز خود را به دست آورند. این تعریف بیانگر نکاتی است: 1. پرتال، دروازه‌ای به سایت‌های دیگر یا نقطه‌ی ورود کاربران به اینترنت است؛ 2. عموماً استفاده‌کنندگان از پرتال افراد حرفه‌ای نیستند. پرتال این توانایی را به افراد می‌دهد که حتی کم‌تجربه‌ترین آنها بتوانند از اطلاعات و خدمات ارائه‌شده استفاده کنند؛ 3. پرتال‌ها باید توانایی ارائه‌ی خدمات عمومی مانند: پست الکترونیک رایگان، انجمن، تالار گفتگو، اخبار، نقشه‌های مرتبط با موضوع پرتال، جستجو در سایت‌های زیرمجموعه و اینترنت، شخصی‌سازی توسط کاربر و شخصی‌سازی توسط پرتال را داشته باشند. یکی دیگر از ویژگی‌های پرتال، دریافت اطلاعات از سایت‌های دیگر است (42) (ارجمندی و کامیار ارباب، 1389: 20).
از دیدگاه اشتراوس (43)، پرتال واقعی باید از چهار ویژگی اصلی به ترتیب زیر برخوردار باشد:
1. قابلیت تنظیم (44): یک پرتال واقعی عبارت است از: صفحه‌ی اینترنتی که ظاهر و محتوای اطلاعاتی آن بر اساس اطلاعاتی که درباره‌ی کاربر در پایگاه اطلاعات پرتال ذخیره شده، شکل گرفته است. وقتی کاربر برای ورود به پرتال مُجاز شمرده می‌شود، اطلاعات تأیید (35) او تعیین می‌کند که کاربر چه چیزهایی را در پرتال مشاهده خواهد کرد.
2. قابلیت اختصاصی‌سازی (36): بر اساس این قابلیت، کاربر می‌تواند مجموعه‌ای از ویژگی‌های ظاهری و محتوایی را برای یک پرتال واقعی مطابق میل خود انتخاب و ذخیره کند. این ویژگی می‌تواند برای هر کاربر متفاوت باشد.
3. قابلیت انطباق (47): پرتال از طریق اطلاعاتی که کاربر فراهم می‌کند، برای او آشنا و شناخته می‌شود و از طریق همین اطلاعات، پرتال در ارتباط با کاربرانش برنامه‌ریزی می‌شود. وقتی نقش کاربر در سازمانی تغییر می‌کند، پرتال واقعی این تغییر را تشخیص می‌دهد و بدون مداخله‌ی انسانی خود را با آن منطبق می‌سازد.
4. قابلیت ورود: هدف یک پرتال عبارت است از: کشیدن پوششی بر روی کارکردهای داخلی سامانه‌های اطلاعاتی سازمان و مخفی ساختن آنها از چشم کاربر. اتصال کاربر به پرتال، او را از اتصال‌های مکرر به سامانه‌های اطلاعاتی متعدد موجود در سازمان که محتوای اطلاعاتی درخواستی او را فراهم می‌کنند، بی‌نیاز می‌کند. پرتال نهایی می‌تواند به عنوان نقطه‌ی آغاز ورود کاربر نه فقط به سازمان و اینترنت، بلک به صفحه‌ی رومیزی رایانه (48) خودش تلقی شود (حسنوی و همکاران، 1384: 88- 89).
جنبه‌های اطلاعاتی و ارتباطی پرتال
در طراحی پرتال ضرورت دارد به این نکته دقت شود که پرتال چیزی فراتر از یک پیشرفت فنی بوده و الگو و شاخص جدیدی برای تعامل و همکاری فراسازمانی است. در واقع، محیط اطلاعاتی برتر در آینده است (همان: 89).پرتال‌ها با ویژگی‌هایی که دارند سبب می‌شوند کاربران آنها نوعی تعلق‌خاطر پیدا کنند و هر کاربر مرتباً به پرتال شخصی خود مراجعه کند (حجازی، 1384: 56) و این چیزی غیر از نگاه فنی به پرتال است. در نوشتار پیش‌رو نیز رویکرد اصلی در طراحی پرتال زیارت مجازی، تکیه بر جنبه‌های ارتباطی و اطلاعاتی آن است و به مخاطب به عنوان زائر مجازی توجه ویژه دارد. بنابراین در این رویکرد، پرتال ابزاری برای تبادل اطلاعات و برقراری ارتباط بین زائران و مشتاقان به زیارت و حرم‌های مقدس ائمه شیعه (علیهم السلام) و نوادگان ایشان است.
روش
در این بررسی، برای طراحی محتوایی و ساختاری پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه، به شناسایی ابعاد ساختاری و محتوایی سایت‌های زیارتی- مذهبی که هر کدام به طریقی خدمات زیارتی ارائه می‌دهند، پرداخته شده است. بر این اساس سؤال‌ها به صورت زیر تعریف می‌شوند:ساختار و محتوای پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه باید چگونه باشد؟ ساختار و محتوای ارائه‌شده در سایت‌های ارائه‌دهنده‌ی زیارت مجازی کدام است؟
برای پاسخ به این سؤال‌ها، راهبرد تحقیقی کیفی و استفاده از روش تحلیلی محتوای کیفی برای مطالعه‌ی سایت‌های مذکور انتخاب شد، چراکه تحلیل محتوای کیفی، فرآیند عقلانی طبقه‌بندی داده‌ها در قالب مجموعه‌ها یا مقوله‌های مفهومی مشابه و شیوه‌ای بسیار متداول در تحلیل مجموعه‌ی وسیعی از داده‌ها [ی متنی و غیرمتنی] و رسانه‌هایی چون نقاشی، عکس و ویدیوهاست (عاملی، 1392: 155).
بنابراین، این روش کمک می‌کند تا طبقات (49) ساختاری و محتوایی سایت‌های زیارتی- مذهبی شناسایی شوند.
به این ترتیب جامعه‌ی مورد مطالعه شامل سایت‌هایی هستند که هرکدام به روشی، خدمات زیارتی ارائه می‌دهند. روش نمونه‌گیری برای انتخاب سایت‌ها نیز نمونه‌گیری غیرتصادفی و گزینشی است.
این روش به پژوهشگران کمک می‌کند سایت‌هایی را برای اعضای نمونه انتخاب کنند که ابعاد ساختاری و محتوایی آنها برای طراحی زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه مناسب‌تر باشند. تعداد اعضای نمونه نیز بسته به کفایت موضوعی داده‌ها و حداقل برای بررسی 20 سایت هدف‌گذاری شد. جدول (1) عناصر روش‌شناختی را نشان می‌دهد.
جدول 1. عناصر روش‌شناختی پژوهش
|
هدف |
جامعه |
تعداد نمونه |
شیوه‌ی نمونه‌گیری |
ابزار گردآوری اطلاعات |
روش تجزیه و تحلیل داده‌ها |
|
شناسایی ویژگی‌های محتوایی و ساختاری پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه؛ مطالعه‌ی سایت‌های زیارت مجازی |
سایت‌های ارائه‌دهنده‌ی زیارت مجازی |
بسته به کفایت نظری حداقل 20 سایت |
غیرتصادفی- گزینشی |
اینترنت |
تحلیل محتوای کیفی |
یافته‌ها
یادآوری این نکته ضروری است که تحلیل سایت‌های زیارتی- مذهبی می‌تواند چارچوبی کلی در طراحی ساختاری و محتوایی پرتال زیارت مجازی پیشنهاد دهد، چراکه هدف شکل‌گیری هر یک از این سایت‌ها هرچند در حوزه‌ای کلی با طراحی پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه مشابهت دارد، امّا اهداف تخصصی، مخاطبان و بافت فرهنگی هریک از آنها متفاوت است.بنابراین در این بررسی، جهت‌گیری تحلیل با توجه به الزام‌ها و نیازهای زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه صورت گرفته و هر آنچه در ادامه به آن اشاره می‌شود با محوریت مقوله‌ی کلی زیارت برای پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه است.
بر این اساس، 23 سایت از سایت‌های زیارتی- مذهبی که هر کدام به روشی سعی در ارائه‌ی زیارت مجازی داشتند، انتخاب شدند. این سایت‌ها با روش تحلیل محتوای کیفی مورد بررسی قرار گرفتند که در نتیجه، 562 کد از ابعاد ساختاری و محتوایی سایت‌ها ثبت شد. این کدها با استفاده از نرم‌افزار مایکروسافت اکسل (50) در دو مرحله با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی، طبقه‌بندی (پیوست شماره‌ی دو نمونه‌ای از جداول تحلیلی را نشان می‌دهد) و در نهایت 12 طبقه همراه 89 زیرطبقه به عنوان ویژگی‌های ساختاری و محتوایی سایت‌ها شناسایی شدند. جدول (2) این ویژگی‌ها را نشان می‌دهد.
جدول 2. ویژگی‌های محتوایی و ساختاری
|
1 |
تعامل با سایت |
|
|
2 |
آشنایی بیشتر |
10.موزه‌ها |
|
3 |
رسانه‌ها |
16. شبکه‌های اجتماعی مجازی |
|
4 |
زیارت |
22. معرفی حضرت |
|
5 |
آموزش و پژوهش |
39. مقاله |
|
6 |
اطلاع‌رسانی |
45. خبر |
|
7 |
خدمت به حرم |
51. خادم افتخاری |
|
8 |
گروه‌ها |
54. زائران ویژه |
|
9 |
مدیریت زمان و برنامه‌ها |
58. اوقات شرعی |
|
10 |
نرم‌افزارها |
63. نرم‌افزارها |
|
11 |
تجارت |
65. تبلیغات |
|
12 |
شاخص‌های ساختاری |
68. جستجو |
1. الگوی محتوایی
بر اساس نتایج تحلیل محتوای کیفی سایت‌های زیارتی- مذهبی و طبقات 12 گانه‌ی به دست آمده از این تحلیل، بخش‌های محتوایی برای پرتال زیارت مجازی پیشنهاد می‌شود:تعامل با سایت:
این بخش به کاربر اجازه می‌دهد در صورت تمایل، اطلاعات لازم در مورد سایت را کسب کند، مسیرهای برقراری ارتباط با سایت را بداند، مشترک سایت شود تا از اخبار زیارت، اطلاع‌رسانی‌ها و غیره از طریق ارسال به پست الکترونیک آگاه شده و پاسخ سؤال‌های خود را دریابد.آشنایی بیشتر:
معمولاً زائران و کاربران، در کنار هدف اصلی خود یعنی زیارت/ زیارت مجازی، به دنبال کسب اطلاعاتی دیگر در مورد حوزه‌ی جغرافیایی مزارهای موردنظر خود هستند. آشنایی بیشتر، ضمن تأمین این بخش از نیاز کاربران، سطح اطلاعات آنها را در مورد آن حوزه‌ی جغرافیایی افزایش می‌دهد. آشنایی با آستان مقدس، حرم مطهر (نقشه‌ی حرم، عمارت حرم و تاریخ حرم)، سایر اماکن زیارتی حرم (50)، دفن‌شدگان معروف در حرم (علما و شهدا)، موزه‌ها، سایر اماکن زیارتی که در آن شهر یا حوزه‌ی جغرافیایی وجود دارد (51)، اطلاعات در مورد شهر زیارتی (نقشه‌ی شهر، تاریخ شهر) و شخصیت‌های برجسته‌ی آن می‌تواند شناخت مناسبی به کاربر بدهد. حجم اطلاعات و شیوه‌ی ارائه‌ی آنها در این بخش نباید به گونه‌ای باشد که هدف اصلی سایت یعنی زیارت مجازی را تحت‌تأثیر قرار دهد؛ این بخش برای تأمین بخشی از نیازهای فرعی کاربران در مورد زیارت طراحی شده است.رسانه‌ها:
کاربران نیاز دارند بخشی از اطلاعات مورد علاقه‌ی خود را از طریق ابزارهای رسانه‌ای مانند عکس، فیلم و صوت دریافت کنند. همچنین ارائه‌ی رادیویی و تلویزیونی حرم از طریق اینترنت می‌تواند برای کاربران جذاب باشد. همچنین استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی، در شکل‌گیری گروه‌ها و انجمن‌های زیارتی تأثیر زیادی دارد.در همین راستا، مطالعه‌ی فری (52) (1998) در مورد زائران سانتیاگو (53) نشان داد ایجاد جامعه‌ی مجازی از زائرانی که از طریق وب به یکدیگر مرتبط می‌شوند، یکی از الگوهای جدید ایجادشده در زیارت است. پس از مطالعه‌ی وی، علاقه‌ی اینترنتی و رسانه‌ای در سانتیاگو رشد کرد و هم‌اکنون سایت‌های زیادی منحصراً متعلق به زیارت و دوستداران زیارت است (214: Reader, 2007).
زیارت:
زیارت، مهم‌ترین بخش در پرتال زیارت مجازی محسوب می‌شود. به طور کلی این بخش را می‌توان به سه دسته‌ی کلی تقسیم کرد: دسته‌ی اول، شامل محتوایی است که به نوعی زمینه‌ی زیارت محسوب می‌شود. معرفی و زندگی‌نامه‌ی حضرت، فضیلت زیارت، کرامت‌های حضرت، اذن دخول و آداب زیارت از این دسته محسوب می‌شوند؛ دسته‌ی دوم، زیارت مجازی است که شیوه‌ی ارائه‌ی آن می‌تواند ترکیبی از تصاویر سراسرنما و پخش زنده باشد، (55) چرا که 1. عکس‌ها در کنار یکدیگر می‌توانند مسیری برای زیارت برای کاربر ترتیب دهند. طی این مسیر، آمادگی کاربر برای زیارت امام (علیه السلام) را افزایش داده و نوعی مقدمه برای زیارت بهتر است؛ 2. تعاملی بودن این نوع تصاویر به حس حضور زائر کمک بیشتری می‌کند. بنابراین برای بهره‌بردن از ویژگی پخش زنده بهتر است در موقعیت‌های خاصی از مسیرِ زیارت، کاربر از پخش زنده بهره ببرد. به نظر می‌رسد بهترین موقعیت برای استفاده از پخش زنده زمانی باشد که کاربر بعد از طی مسیر زیارت به مضجع شریف می‌رسد و آنگاه با دیدن ضریح امام (علیه السلام) به صورت زنده، زیارت خود را تکمیل می‌کند؛ دسته‌ی سوم، شیوه‌هایی است که کاربر با استفاده از آنها سعی می‌کند به طور فعال با امام خویش ارتباط برقرار کرده یا دیگران را در این ارتباط سهیم کند. درخواست برای انجام زیارت نیابتی، شرکت در ختم قرآن برای حضرت، دلنوشته و خاطره‌انگاری، از مهم‌ترین این موارد محسوب می‌شوند. ارائه‌ی محتوایی از ادعیه‌ی مرتبط با زیارت (56) و زیارت‌نامه‌ی مخصوص حضرت نیز می‌تواند از خدمات مفید این بخش باشد.آموزش و پژوهش:
برای برخی از کاربران که بیشتر به دنبال اطلاعات علمی در مورد زیارت هستند، ارائه‌ی این بخش می‌تواند مفید باشد. در این زمینه ارائه‌ی کتابشناختی حضرت، کتابخانه‌ی الکترونیک، معرفی انتشارات وابسته به آستان آن حضرت و آشنایی با پژوهش‌های انجام شده یا فراخوان‌های پژوهشی، مقدمات انتقال اطلاعات مفیدی را به این دست از کاربران مهیا می‌کند. همچنین پیش‌بینی بخش پرسش و پاسخ فعال در پرتال، دوسویگی ارتباط میان پرتال و کاربران و کاربران با یکدیگر را تقویت کرده و به مشارکت فعال کاربر در استفاده از پرتال کمک می‌کند.اطلاع‌رسانی
ارائه‌ی برخی از اخبار مربوط به زیارت و گزارش اقدام‌های انجام شده در حرم‌های مطهر می‌تواند برای کاربران مفید باشد. از آنجایی که خطبه‌های نماز جمعه‌ی بسیاری از شهرهای مذهبی در حرم‌های مطهر برگزار می‌شود زائران می‌توانند از برنامه‌ی نماز جمعه و گزارش مختصری از آن اطلاع یابند. همچنین یکی از نیازهای زائران که در سایت‌های زیارتی منعکس شده است، اطلاع‌رسانی در مورد گمشده‌هاست. به نظر می‌رسد که از طریق اطلاع‌رسانی برای افراد یا اشیای گمشده یا پیدا شده در پرتال زیارت مجازی، می‌توان شرایط رفع این مشکل را بهبود بخشید.خدمت به حرم:
بسیاری از زائران مشتاق خدمت به حرم‌های مطهر ائمه (علیهم السلام) هستند. این مطلوب ممکن است به وسیله‌ی کمک‌های مالی، وقف یا خدمات حضوری در محل اماکن متبرکه صورت پذیرد. ثبت نام از علاقمندان در گروه‌های خدمتی مختلف و ارائه‌ی اطلاعات در این زمینه می‌تواند به کاربران برای انجام چنین خدماتی کمک کند.گروه‌های زیارتی:
زائران و کاربران زیارت را می‌توان در قالب گروه‌های مختلفی تعریف کرد. توجه به این گروه‌ها و پیش‌بینی خدماتی برای آنان در پرتال زیارت مجازی می‌تواند شکل‌گیری گروه‌های زیارتی را به همراه داشته باشد. همچنین از آنجا که نیازها و اهداف زیارتی این گروه‌ها تا اندازه‌ی زیادی مشترک است، تجربه‌ی زیارت و جستجو برای کسب اطلاعات مشترک و تعامل دوسویه میان آنها در پرتال زیارت مجازی، بهتر و جذاب‌تر خواهد بود.به علاوه بر پایه‌ی این گروه‌ها تشکیل انجمن‌های زیارتی مختلف امکان‌پذیر خواهد بود. یکی از امواج اصلی ارتباطات دینی موج اجتماع‌محوری است که به خلق یک اجتماع مجازی اختصاص دارد که ارتباط دوسویه با افراد را در اولویت اهمیت قرار می‌دهد. موج اجتماعی درصدد است که در روح افراد، تعلق خاطری ایجاد کند تا رجوع به سایت خاص در فضای مجازی به عنوان نیاز روزانه‌ی آن تلقی شود (آشنا، 1385 به نقل از پارتازیان، 1388: 22).
برای تحقق چنین اجتماعی معمولاً محوریت با یک امر مشترک بین اجتماع‌کنندگان است که در اینجا می‌تواند امر زیارت باشد.
مدیریت زمان و برنامه‌ریزی:
امروزه با افزایش سرعت در زندگی افراد و کوتاه‌بودن عمر سفرهای زیارتی در اکثر موارد، نیاز به برنامه‌ریزی و مدیریت زمان در انجام این سفرها افزایش پیدا کرده است. از طرف دیگر، ارائه‌ی برنامه‌های متنوع در شبانهروز و مناسبت‌های مختلف در طول سال از سوی آستان‌های قدس، ضرورت چنین امری را افزایش داده است. اطلاع از اوقات شرعی و پیش‌بینی و گزارش آب و هوای مشاهد شریفه، ساعت و تاریخ برنامه‌های مختلف حرم از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در برنامه‌ریزی و مدیریت زمان برای زائران است.نرم‌افزارها:
امکان دریافت نرم‌افزارهای مختلف به خصوص نرم‌افزارهای کاربردی برای استفاده در تلفن همراه با موضوع‌های مذهبی و زیارتی برای کاربران جذاب خواهد بود.تجارت:
هرچند برخی سایت‌های زیارتی امکان خرید و فروش محصولات مذهبی و تبلیغ آنها را در خدمات خود پیش‌بینی کرده‌اند، امّا این بخش برای پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه پیشنهاد نمی‌شود، چراکه 1. سایت‌های مستقلی برای این امور وجود دارد؛ 2. ممکن است موضوع اصلی پرتال یعنی زیارت، تحت‌الشعاع این نوع خدمات قرار گیرد. به همین دلیل است که برخی سایت‌های زیارتی مانند سایت زیارتی لوردز (57) اطلاعاتی که جنبه‌ی توریستی دارند، مانند: هتل‌ها، مکان‌های گردشگری، امکان پیش‌خرید و غیره را در سایتی متفاوت ارائه می‌کنند. (58)2. الگوی ساختاری
از آنجا که در این نوشتار، تحلیل سایت‌های زیارتی، مذهبی با هدف طراحی ساختار پرتال زیارت مجازی نیز انجام شد، پژوهشگران همگام با استخراج مؤلّفه‌های ساختاری، جانمایی هرکدام از این مؤلّفه‌ها را نیز در فرایند تحلیل با دو شاخص ردیف/ ستون محتوایی و موقعیت آن در ردیف/ ستون ثبت کردند. بر این اساس، الگوی ساختاری پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه در سه بخش صفحه‌ی پیش‌درآمد، صفحه‌ی خانگی و نقشه‌ی سایت به صورت زیر پیشنهاد می‌شود:صفحه‌ی پیش‌درآمد
مطالعه‌ی سایت‌های مذهبی- زیارتی این نکته‌ی کلی را بازگو می‌کند که ارائه‌ی مهم‌ترین خدمات سایت در اولین صفحه به عنوان صفحه‌ی پیش‌درآمد، احتمالاً از سردرگمی کاربر در استفاده از کاربردی‌ترین و مهم‌ترین خدمات سایت می‌کاهد. از این جهت در طراحی پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه نیز پیشنهاد می‌شود چنین صفحه‌ای پیش‌بینی و طراحی شود. پژوهشگران بر اساس موضوع اصلی سایت، یعنی زیارت مجازی، مؤلفه‌های محتوایی زیارت مجازی، زیارت نیابتی، پخش مستقیم، خدمت به حرم و گروه‌های زیارتی و مؤلّفه‌های ساختاری انتخاب زبان، جستجو در پرتال، ارتباط با شبکه‌های اجتماعی مجازی، عضویت و ورود کاربر در پرتال، نقشه‌ی پرتال، لوگو و مالکیت معنوی را پیشنهاد می‌کنند.همچنین انتخاب یکی از اماکن ده‌گانه‌ی متبرکه شیعه (مسجد معظّم کوفه، حرم‌های مطهر امام علی، امام حسین، حضرت عباس، امامین کاظمین، امامین عسکریین، امام رضا، حضرت معصومه، حضرت عبدالعظیم حسنی و حضرت احمدبن موسی (علیه السلام)) که قابلیت ارائه‌ی خدمات زیارت مجازی را دارند پیش‌بینی شده است. بر این اساس و پس از مرور مکرر و مقایسه‌ی کلی جانمایی هریک از این خدمات در سایت‌های زیارتی- مذهبی، ساختار صفحه‌ی مذکور به صورتی که در ادامه می‌آید، معرفی می‌شود:
*** توضیح شکل
نمودار 1. الگوی ساختاری و پیشنهادی برای صفحه‌ی پیش‌درآمد پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه؛ منبع: یافته‌های پژوهش
صفحه‌ی خانگی
با مرور مکرر طبقات محتوایی و ساختاری سایت‌های مذهبی- زیارتی و مقایسه‌ی جانمایی خدمات هرکدام در صفحه‌ی خانگی آنها، الگوی ساختاری که در ادامه قابل مشاهده است، برای صفحه‌ی خانگی پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه پیشنهاد می‌شود:*** توضیح شکل
نمودار 2. الگوی ساختاری پیشنهادی برای صفحه‌ی خانگی پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه؛ منبع: یافته‌های پژوهش
نقشه‌ی سایت
الگوی ساختاری نقشه‌ی پرتال، ضمن انعکاس خدمات مختلف در یک صفحه به کاربر، به ما اجازه می‌دهد لایه‌های مختلف صفحه‌های پرتال را قبل از طراحی شناسایی کنیم. برای این منظور، الگویی که در ادامه می‌بینید، پیشنهاد می‌شود:*** توضیح شکل
نمودار 3. الگوی ساختاری پیشنهادی برای نقشه‌ی پرتال زیارت مجازی اماکن متبرکه‌ی شیعه: منبع: یافته‌های پژوهش
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
به طور کلی دستاورد تحلیل محتوای کیفی سایت‌های اماکن متبرکه‌ی شیعه نشان می‌دهد هرچند این سایت‌ها بخشی از خدمات خود را به بحث زیارت اختصاص داده‌اند امّا اهمیت محتوای ارائه شده در این سایت‌ها بیشتر مرتبط با موضوع «اطلاع‌رسانی» است. به همین جهت در صفحه‌ی نخست این سایت‌ها بخش «اخبار» اغلب در مهم‌ترین قسمت سایت به لحاظ ساختاری (یعنی ستون وسط) پیش‌بینی شده است. سایر خدمات این سایت‌ها نیز مانند گزارش‌ها و حتی بخشی از تصاویر ارائه شده نیز جنبه‌ی اطلاع‌رسانی دارند. به همین دلیل است که برخی از کاربران حتی در جستجوی خدمات زیارتی در این سایت‌ها دچار مشکل می‌شوند. بنابراین بهتر است یک پرتال تخصصی با موضوع زیارت به پاسخ نیازهای زیارتی کاربران بپردازند. پژوهشگران با استفاده از تحلیل محتوای کیفی سایت‌های زیارتی- مذهبی، الگوهایی را در دو بخش محتوایی و ساختاری برای طراحی چنین پرتالی شناسایی کردند. براین اساس، الگوهای محتوایی، ارائه دهنده‌ی محتوای اصلی خدمات قابل ارائه در پرتال تخصصی زیارت مجازی بوده و الگوهای ساختاری، ساختار پیشنهادی برای طراحی صفحه‌های چنین پرتالی را ارائه می‌دهند.بر پایه‌ی نتایج تحلیل محتوایی کیفی سایت‌های مذهبی- زیارتی، پژوهشگران از میان محتواهای شناسایی شده (جدول 2) 1. پخش زنده از حرم؛ 2. درخواست برای زیارت نیابتی؛ 3. زیارت مجازی مطلوب؛ 4. دلنوشته؛ 5. خاطره‌نگاری را به عنوان خدمات اصلی برای پوشش نیازهای زیارتی کاربران در پرتال تخصصی زیارت مجازی پیش‌بینی کردند، چرا که این خدمات، هرکدام به روشی، بیشتر باعث برقراری نوعی ارتباط قلبی کاربر با امام معصوم (علیه السلام) و به طور کلی تحقق بخشی از اهداف زیارت می‌شوند. همچنین بر اساس الگوهای موجود در برخی سایت‌های مذهبی پیش‌بینی می‌شود ایجاد بستری مناسب برای تشکیل گروه‌های زیاتی و نیز امکان خدمت به حرم امامان معصوم (علیهم السلام) از طریق پرتال زیارت مجازی، بتواند به طور مؤثری به رشد کمّی و کیفی زیارت حضوری کمک کند.
به علاوه، نتایج تحلیل این بررسی، الگوهای ساختاری را در سه بخش صفحه‌ی پیش‌درآمد، صفحه‌ی خانگی و نقشه‌ی سایت شناسایی کرده است.
صفحه‌ی پیش‌درآمد، مهم‌ترین خدمات سایت را ارائه می‌دهد، در حالی که صفحه‌ی خانگی، دسترسی به خدمات مختلف سایت را امکان‌پذیر می‌کند. نقشه‌ی سایت نیز بخش‌های مختلف سایت را در یک نگاه با تقسیم‌بندی‌های مربوطه نشان می‌دهد.
با توجه به ویژگی‌های سایت‌های بررسی شده و برخی نقاط ضعف و قوت آنها، پیشنهادهای کاربردی زیر برای طراحی پرتال زیارت مجازی اماکان متبرکه‌ی شیعه ارائه می‌شود.
1. تأکید بر بُعد زیارتی در پخش زنده به جای پخش زنده‌ی تلویزیونی از حرم‌های مطهر
بررسی سایت‌های زیارتی حرم‌های مطهر حضرات معصومین (علیهم السلام) نشان می‌دهد که این سایت‌ها پخش زنده‌ی حرم را تنها به شیوه‌ی پخش تلویزیونی و بیتوجه یا کم توجه به بُعد زیارتی آن انجام می‌دهند. از این رو انتخاب و ارائه‌ی زیارت‌نامه‌های کوتاه به صورت صوت، متن و با ترجمه‌ی مناسب هم‌زمان با پخش زنده از حرم‌های مطهر پیشنهاد می‌شود، چراکه ارائه‌ی زیارت‌نامه به خصوص همراه با صوت، جنبه‌ی زیارتی پخش زنده را برای کاربران تقویت می‌کند. نتایج پژوهش دیگر نشان داد پخش صدا هم‌زمان با انجام زیارت مجازی بیشترین درخواستی بوده که توسط کاربران مطرح شده است (علی مهدوی و منتظرقائم، 1393).2. امکان جستجو و ارائه‌ی گزارش به کاربر برای درخواست زیارت نیابتی
کاربران در استفاده از زیارت نیابتی علاقه دارند به راحتی در میان انبوهی از درخواست‌های ثبت شده، وضعیت درخواست خود را بدانند و در صورت انجام، به سرعت از آن مطلع شوند. امکان جستجو در فهرست ثبت درخواست‌ها برای زیارت نیابتی و ارسال گزارش به پست الکترونیک کاربر با جزئیاتی همچون تاریخ، ساعت و نام فرد زیارت کننده، انگیزه‌ی بیشتری برای کاربران در استفاده از این بخش ایجاد می‌کند. (59)3. ایجاد امکان مدیریت شده برای شکل‌گیری ارتباطات افقی میان کاربران پرتال
خدمات پیش‌بینی شده در پرتال زیارت مجازی می‌توانند بهانه‌ای برای شکل‌گیری ارتباط میان کاربران باشند. این ارتباط به شکل‌گیری اجتماع‌های مذهبی و زیارتی کمک کرده و ظرفیت مهمی برای افزایش کمّی و کیفی زیارت اماکن متبرکه محسوب می‌شود. از طرفی، این نوع ارتباط در پرتال ممکن است آسیب‌هایی همچون آسیب‌های شناخته شده در استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی را همراه داشته باشد و به این دلیل که پرتال زیارت مجازی، موضوع مذهبی و مقدس دارد، ممکن است شکل‌گیری نادرست این ارتباطات و انعکاس آن در پرتال، مناسب نباشد. به همین جهت باید این نوع ارتباط میان کاربران را در موضوع‌های قابل مدیریت و کنترل پیش‌بینی کرد.پیشنهادهای زیر در این راستا ارائه شده است:
1. ایجاد امکان انجام زیارت نیابتی توسط کاربرانی که به زیارت حضوری مشرف شده‌اند:
هر کاربر در صورت تمایل می‌تواند تعدادی از درخواست‌های ثبت شده‌ی زیارت نیابتی را انتخاب و در تشرف حضوری خود به اماکن زیارتی، آنها را انجام و گزارش مربوط به آن را (مانند تصاویر گرفته شده و غیره) در پرتال منعکس کند. انعکاس اطلاعات زیارت‌کننده، امکان شکل‌گیری ارتباط میان کاربران با موضوع زیارت را افزایش می‌دهد.2. اولویت بندی و سازمان‌دهی گروه‌های زیارتی
سازمان‌دهی گروه‌های زیارتی و ایجاد گروه‌های جدید می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری زیارت‌های گروهی و اجتماع‌های مذهبی داشته باشد. برای این منظور، پیشنهاد می‌شود آستان‌های مقدس بر اساس اهداف و سیاست‌های کلی خود، گروه‌های زائران را برای برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی از طریق پرتال زیارت مجازی، اولویت‌بندی کنند. برای مثال در یک نظرخواهی از مدیران آستان قدس رضوی، توجه به گروه‌های زیارتی بر اساس جدول زیر و با اولویت‌های تعیین شده، گزارش شده است:جدول3. طبقات و اولویت‌های مخاطبان زیارت مجازی از نظر آستان قدس رضوی
|
ردیف |
لایه |
اولویت |
||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
||
|
1 |
دین |
اسلام |
غیراسلام |
|
|
|
|
2 |
مذهب |
شیعه |
سنی |
سایر مذاهب |
|
|
|
3 |
ملیت |
ایرانی |
کشورهای عربی |
کشورهای آسیایی |
سایر کشورها |
|
|
4 |
گروه‌های سنی |
میان‌سال |
کهن‌سال |
جوان |
نوجوان |
کودک |
|
5 |
سلامت جسمی |
بیماران لاعلاج |
معلولان |
سالم |
|
|
|
6 |
گروه‌ها و نهادهای اجتماعی |
کاروان‌ها و هیئت‌های مذهبی و مؤسسه‌های خیریه |
مدارس |
توریست‌های ایرانی |
توریست‌های خارجی |
|
3. امکان مدیریت زمان توسط کاربر برای سفر زیارتی با ارائه‌ی هم‌زمان اوقات شرعی، مناسبت‌های مذهبی، برنامه‌های حرم و پیش‌بینی وضعیت آب و هوا
انتخاب و مدیریت زمان سفر زیارتی توسط کاربران اهمیت زیادی برخوردار بوده و با مؤلّفه‌های مختلفی در ارتباط است. از آنجا که به نظر می‌رسد موارد مذکور، مهم‌ترین عوامل مؤثّر بر برنامه‌ریزی زیارت باشند، بهتر است این مؤلّفه‌ها در یک امکان ترکیب شده به کاربر ارائه شوند. به عنوان مثال، کاربر پس از انتخاب یک روز یا بازه‌ی زمانی، از اوقات شرعی، مناسبت‌های مذهبی، برنامه‌های حرم و پیش‌بینی وضعیت آب و هوا در آن زمان آگاهی پیدا کند.4. توجه به محدودیت‌های خدمات قابل ارائه در بخش خادم افتخاری
خدمت در حرم، مشتاقان زیادی دارد، امّا به دلیل متقاضیان زیاد و دشواری مدیریت و برنامه‌ریزی برای خدمات مختلف، پذیرفتن خادم افتخاری از سوی آستان‌های مقدس با محدودیت‌هایی همچون لزوم اسکان متقاضی در شهر زیارتی همراه است. از طرفی، برای اینکه چنین امکانی برای بیشتر علاقه‌مندان قابل استفاده باشد و از طرفی دیگر، اختلالی در نظام خدمت‌رسانی حرم، در صورت عدم حضور متقاضی، ایجاد نکند، می‌توان به پیش‌بینی و ثبت نام برای خدماتی همچون خدمات پزشکی، کمک به خادمان بخش انتقال زائران جانباز، معلول و ناتوان به وسیله‌ی صندلی‌های چرخ‌دار، کمک برای مفروش‌کردن صحن‌ها، راهنمایی زائران در خارج و اطراف حرم، استقبال و خوشامدگویی به زائران (ویژه‌ی طلاب) و غیره اشاره کرد.5. طبقه‌بندی موضوعی و امکان جستجو میان تصاویر و فیلم‌ها
معمولاً سایت‌های مذهبی حجم زیادی از تصاویر و فیلم‌ها را به کاربران ارائه می‌دهند که در برخی موارد پیدا کردن تصویر یا فیلم موردنظر برای کاربر آسان نیست. به این دلیل پیشنهاد می‌شود تصایر و فیلم‌ها به صورت موضوعی طبقه‌بندی شده و امکان جستجو میان آنها توسط کاربر وجود داشته باشد.6. ارائه‌ی نقشه‌های تعاملی و پویا از اماکن متبرکه
بررسی سایت‌های زیارتی شیعه نشان می‌دهد به طور معمول، اگر این سایت‌ها نقشه‌ی حرم را ارائه دهند، تصویری از همان نقشه‌ی ارائه شده در بروشورهای اطلاع‌رسانی و راهنمایی زائران است. در صورتی که با توجه به قابلیت‌های فناوری‌های ارتباطی، بهتر است این نقشه به صورت تعاملی و پویا باشد. به عنوان مثال، کاربر با نگه‌داشتن موش‌واره روی اماکن مختلف در نقشه، از اطلاعات مرتبط با آن آگاه شود.در پایان یادآور می‌شود که اگرچه مطالعه‌ی سایت‌های زیارتی- مذهبی می‌تواند بخشی از خدمات زیارتی به کاربران را در طراحی پرتال زیارت مجازی پیش‌بینی کند، امّا مطمئناً همه‌ی آنها نیست. به همین دلیل به پژوهشگران پیشنهاد می‌شود برای ارائه‌ی خدمات زیارتی در پرتال زیارت مجازی، نیازهای زیارتی زائران و کاربران را که در این نوع پرتال قابل ارائه باشد، مورد مطالعه و پژوهش قرار دهند، چراکه اگر قرار باشد پرتالی طراحی شود، باید به مطالعه و تعریف کاربردها و نیازهای کرابرانش پرداخت (حسنوی و همکاران، 1384: 92-91).
پیوست‌ها
پیوست 1. سایت‌های انتخاب شده
|
ردیف |
مخاطبان اصلی |
نام سایت |
آدرس سایت |
شیوه‌ی ارائه- معرفی مختصر |
|
1 |
شیعیان- مسلمانان |
پایگاه رسمی آستان مقدس علویه |
www.imamali-a.com |
زیارت نیابتی و پخش زنده از حرم |
|
2 |
شیعیان- مسلمان |
سایت آستان مقدس امام حسین(علیه السلام) |
www.imamhussain.org |
زیارت نیابتی و پخش زنده از حرم |
|
3 |
شیعیان- مسلمان |
سایت آستان قدس کاظمین |
www.aljawadain.org |
تصاویر سراسرنما- زیارت نیابتی و پخش زنده از حرم |
|
4 |
شعیان-مسلمان |
پرتال جامع آستان قدس رضوی |
www.aqr.ir |
تصاویر سراسرنما- زیارت نیابتی و پخش زنده از حرم |
|
5 |
شیعیان- مسلمان |
پایگاه آستان مقدس عسکریه |
www.alkafeel.net/samarra/arabic/arabic.php |
زیارت نیابتی و پخش زنده از حرم |
|
6 |
شیعیان- مسلمان |
پایگاه اطلاع‌رسانی حرم مطهر حضرت اباالفضل العباس (علیه السلام) |
www.alkafeel.net |
پخش زنده از حرم و زیارت نیابتی |
|
7 |
شیعیان-مسلمان |
پایگاه اطلاع رسانی آستان مقدس ضحرت معصومه (س) |
پخش زنده از حرم |
|
|
8 |
شیعیان- مسلمان |
پایگاه رسمی آستانه مسجدمعظم کوفه و مزارهای وابسته به آن |
پخش زنده از حرم |
|
|
9 |
شیعیان- مسلمان |
پایگاه اطلاع رسانی آستان مقدس احمدی و محمدی (علیه السلام) |
تصاویر سراسرنما |
|
|
10 |
شیعیان- مسلمان |
پایگاه اطلاع‌رسانی آستان مقدس حضرت عبدالعظیم |
www.abdolazim.com/persiannet/ |
پخش زنده از حرم |
|
11 |
مسلمان |
سایت ترکی پانوراما |
ارائه‌ی تصاویر سراسرنما بیشتر برای اماکن مذهبی ترکیه |
|
|
12 |
مسلمان |
سایت ریاست عمومی برای امور مسجدالحرام و مسجد نبوی |
ارائه‌ی تصاویر سراسرنما از موزه‌ی مکه‌ی مکرمه و مکان ساخت پرده‌ی کعبه |
|
|
13 |
مسلمان |
پایگاه حرمین شریفین |
سراسرنما از مسجد نبوی و مکه و پخش مستقیم از حرم |
|
|
14 |
مسلمان |
سفر زیارتی- جولة افتراضیة |
ارائه‌ی تصاویر سراسرنما و سه بُعدی از مکان‌های مذهبی جهان اسلام |
|
|
15 |
غیرمسلمان |
سایت آموزشی تاریخ اروپایی |
www.europeanhistoryboisestate.ed/vpilgirr |
با رویکردی تاریخی به نقل حوادث تاریخی در زیارت برخی اماکن مقدسه می‌پردازند. |
|
16 |
غیرمسلمان |
سایت زیارت مجازی و یا دولوروسا- برای زیارت بیت‌المقدس (اورشلیم) |
تصاویرپی دربی از اماکن 14 گانه‌ی مقدس تا رسیدن با جایگاه زیارت- پخش موسیقی نیاشی- ارائه‌ی متن نیایش |
|
|
17 |
غیرمسلمان |
سرزمین مقدس |
بیشتر با رویکرد تجاری در حوزه‌ی زیارت اماکن مقدس فعالیت می‌کنند. |
|
|
18 |
غیرمسلمان |
زیارت مجازی سرزمین مقدس |
ارائه‌ی عکس‌هایی از اماکن تاریخی، مذهبی فلسطین اشغالی همراه توضیحاتی به عنوان زیارت مجازی |
|
|
19 |
غیرمسلمان |
لوردز فرانسه |
Wwwlourdes-france.com |
معرفی لوردز و مراکز وابسته |
|
20 |
غیرمسلمان |
لوردز فرانسه |
ارائه‌ی مراسم کلیسایی لوردز بیشتر برای زائران کلیسایی در غرب اروپا |
|
|
21 |
غیرمسلمان |
توقفگاه سایبری فرانسیسکن |
http://198.62.75.1/ |
مرور خاطره‌ها با آرشیو گسترده از عکس‌های سفر |
|
22 |
غیرمسلمان |
سایت کوه‌های مقدس پاتریک |
http://www.croaghpatrick.com |
ارائه‌ی زیارت کوه‌های مقدس پاتریک در ایرلند |
|
23 |
غیرمسلمان |
توریست مجازی |
http://www.virtualtourist.com |
ارائه‌ی خدمات و اطلاعات گردشگری |
پي‌نوشت‌ها:
1. (نویسنده‌ی مسئول). دانشجوی دکتری مدیریت رسانه‌ای دانشگاه امام رضا (علیه السلام)
2. استادیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
3. «قال الصادق (علیه السلام): مُرُوا شَیعَتَنا بِزیارَةِ قَبرِ الحُسینِ (علیه السلام) فَإِنَّ إِتیانَهُ مُفتَرَضٌ عَلَی کُلِّ مُؤمِنٍ- یُقرُّ لِلحُسینِ بِالإِمامَةِ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ؛ امام صادق (علیه السلام): به شیعیان ما امر کنید که به زیارت امام حسین (علیه السلام) شرفیاب شوند، زیرا زیارت آن حضرت بر هر فرد باایمانی که به امامت آن بزرگوار اقرار دارد، فرض و لازم است.»
4. قال الصادق (علیه السلام): حَقَّ عَلَی الغَنیِّ أن یَأتِی قَبرُ الحُسینِ (علیه السلام) فِی السَنّةِ مَرَّتیَنِ، وَ حَقَّ عَلَی الفَقیرِ أن یَأتِیهِ فِی السَّنَة: امام صادق (علیه السلام) فرمودند: شایسته است فرد متمکن و توانمند در سال دو مرتبه و شخص تهیدست یک مرتبه به زیارت امام حسین (علیه السلام) مشرف شوند.»
5. برای مثال بر اساس نتایج به دست آمده، تعداد زائران ورودی به کلان‌شهر مشهد در افق 1395 معادل 37 هزار و 654 هزار و 68 نفر برآورد شده است (سقایی و جوانبخت قهفرخی، 1392: 71).
6. Virtual Pilgrimage
7. آدرس سایت آستان‌های مقدس شیعه را در زیر ملاحظه می‌کنید:
(پایگاه رسمی آستان مقدس علویه) http://www.imamali-a.com
(سایت رسمی آستان مقدس امام حسین (علیه السلام)) http://www.imamhussaim.org
(سایت آستان مقدس کاظمین) http://aljawadain. org
(آستان مقدس عسکریه) http://alkafeel.net/persian
(پایگاه اطلاع‌رسانی حرم مطهر حضرت اباالفضل العباس(علیه السلام)) http://alkafeel.net/persian
(پرتال جامع آستان مقدس رضوی) http://www.aqr.ir/portal/Home/Default.apspx
(پایگاه اطلاع‌رسانی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)) http://www.masoumeh.com
(آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (علیه السلام))http://www.abdolazime.com
(پایگاه اینترنتی حرم حضرت احمدبن موسی (علیه السلام)) http://shahecheragh.ir/default.asp
(پایگاه رسمی آستانه مسجد معظّم کوفه و مزارهای وابسته به آن) http://www.masjed-alkufa.net
8. برای مثال در سایت آستان قدس حسینی تعداد 492 هزار و 844 نفر تنها برای زیارت نیابتی ثبت نام کرده‌اند (1393/7/17). این آمار در مقایسه با سایت نسبتاً موفق لوردز برای زیارت مجازی که تنها عدد 96 هزار و 980 (1393/8/28) را نشان می‌دهد قابل توجه است.
9. Real
10. Authentic
11. Proper
12. Neogolism
13. Victor Turner
14. Anthropologist
15. Extroverted Mysticism
16. Familiar Place
17. Secular
18. Mundance
19. Far Place
20. Metaphorical
21. Terrestrial
22. Meaningful
23. Symbolic Relation
24. Setyawan Widyarto
25. Spiritual Experience
26. Internet Context
27. Multimedia Web
28. Technomystics
29. Technophobes
30. www.belifnet.com
31. Hypermediacy
32. این تعبیر در مطالعه‌ی راودراد و حاجی‌محمدی برای مقایسه‌ی گردشگری واقعی با گردشگری مجازی نیز به کار رفته است (رک: راودراد و حاجی‌محمدی، 1389).
33. Pilgrimage
34. Virtual Trip
35. Yahoo
36. Excite
37. Customization
38. Personalization
39. Intergaration
40. Online Communication
41. Hub
42. Content Aggregation
43. Strauss
44. Customization
45. Authentication
46. Personalization
47. Adaptability
48. Desktop
49. Categories
50. Microsoft Excel
51. برای مثال حرم مطهر حضرت رضا (علیه السلام) می‌توان به مزارهایی چون شیخ بهایی، شیخ طبرسی، پیرپالان دوز و حر عاملی اشاره کرد.
52. برای مثال در مشهد مقدس، مزارهایی چون خواجه اباصلت، خواجه مراد، امامزادگان یاسر و ناصر، خواجه ربیع و غیره (برای اطلاعات بیشتر ر. ک؛ زنگنه، ابراهیم، 1390. مزارات مشهد بزرگ، مشهد: طنین قلم).
53. Nancy Frey
54. Santiago
55. برای آگاهی بیشتر از چگونگی ارائه‌ی مطلوب زیارت مجازی به مقاله‌ی «طراحی الگوی مفهومی زیارت مجازی اماکن متبرکه؛ مورد مطالعه زیارت امام علی‌بن موسی‌الرضا (علیه السلام)»، در نشریه‌ی دین و ارتباطات، شماره‌ی 45، علی مهدی و منتظرقائم، 1393 مراجعه کنید.
56. زیارت امین‌الله، زیارت جامعه کبیره، زیارت وارث و غیره.
57. www.en.lourdes-france.org
58. www.lourdes-infotourisme.com
59. هرچند برخی از سایت‌های زیارتی مانند پایگاه اطلاع‌رسانی حرم مطهر حضرت ابالفضل العباس (علیه السلام) (www.alkafeel.net) این پیشنهاد را به طور کامل اجرا می‌کنند امّا متأسفانه همگی آنها، مانند سایت آستان مقدس امام حسین (علیه السلام) (www.imamhussaim.org) در رعایت این نکات یکسان نیستند و این پیشنهاد برای تأکید بر این موضوع و انعکاس اهمیت آن بازگو شده است.
منابع تحقيق : آیتو، جان، (1386)، فرهنگ ریشه‌شناسی انگلیسی، مترجم حمید کاشانیان، تهران: فرهنگ نشر نو، معین.
ابن قولویه قمی، جعفربن محمد، (1389)، کامل‌الزیارات، مترجم سیدعلی حسینی، قم: دارالفکر.
ارجمندی، دانیال، محمد کامیار ارباب، (1389) آموزش ساخت وب سایت و پرتال با مایکروسافت شیرپوینت، تهران: نص.
پارتازیان، کامبیز، (1388). نگاهی به تأثیرات اینترنت و فضای مجازی بر روند دین‌داری، قم: دایرةالمعارف.
جهانگیر، عیسی، (1391). شیعه در فضای سایبر؛ رویکردی اجتماعی قم: مؤسسه‌ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
حجازی، سیدعلیرضا، (1384)، «پرتال‌های سازمانی، رویکردی نوین در مدیریت شبکه‌محور»، توسعه‌ی مدیریت، سال سیزدهم، شماره‌ی 69: 76- 56.
حسنوی، رضا، میترا دیلمقانی، علیرضا حجازی، (1384). «طراحی و ایجاد پرتال». مدیریت فردا، سال سوم، شماره 9 و 10: 95- 87.
خانی، حامد (1392). «مفهوم زیارت و جایگاه آن در فرهنگ اسلامی». در جستاری در ادعیه‌ی رضویه با تکیه بر الصحیفة الرضویه الجامعه. جمعی از نویسندگان، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السلام): 170-125.
دوران، بهزاد (1382). «هویت ملی و تعامل در فضای سایبرنتیک». نامه‌ی پژوهش فرهنگی سال ششم: 108- 53.
راودراد، اعظم، علی حاجی‌محمدی، (1389). «تفاوت شناخت حاصل از گردشگری واقعی و گردشگری مجازی بر پایه‌ی نظریه‌ی روایت». تحقیقات فرهنگی، دوره‌ی سوم، شماره‌ی 2: 81- 61.
سقایی، مهدی، زهره جوانبخت قهفرخی، (1392). «تحلیل بر آمار گردشگران و زائران داخلی ورودی به کلان‌شهر مشهد با استفاده از مدل‌های سری زمانی». تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال سیزدهم، شماره‌ی 28: 94-71.
عاملی، سعیدرضا، (1392). روش‌های تحقیق در مطالعات فرهنگی و رسانه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
علی‌مهدی، مسلم، مهدی منتظرقائم، (1393). «طراحی الگوی مفهومی زیارت مجازی اماکن متبرکه؛ مورد مطالعه، زیارت امام علی‌بن موسی‌الرضا (علیه السلام)». دین و ارتباطات، سال بیست و یکم، شماره‌ی 45: 119- 157.
محدثی، جواد، (1386). فرهنگ زیارت: اهداف، آثار، تاریخچه، مشروعیت، سازندگی و آداب زیارت، تهران: مشعر.
یوسفی، غلامرضا صدیق اورعی، علیرضا کهن‌سال، فهیمه مکری‌زاده، (1391)، «پدیدارشناسی تجربی زیارت امام رضا (علیه السلام)». مطالعات اجتماعی ایران. سال ششم، شماره‌ی 3 و 4: 198- 180.
اسکن صفحه 123 . 124
منبع مقاله :
فصلنامه علمي- پژوهشي فرهنگ رضوي، سال سوم، شماره‌ي نهم، بهار 1394
