تغذيه و بهداشت در خانواده
قرآن مجيد، انسان را موظف کرده که در طعام خويش نيک بنگرد؛
«فلينظر الانسان الي طعامه»(1)
انسان بايد به غذاي خويش بنگرد.
و در آيه اي ديگر از مسلمانان چنين مي خواهد:
«يا ايها الذين امنوا کلوا من طيبات ما رزقناکم...»(2)
اي کساني که ايمان آورده ايد! از نعمت هاي پاکيزه اي که به شما روزي داده ايم؛ بخوريد.
بهترين دقت و راه صحيح شناخت خوراکي هاي پاکيزه، همان است که فقه اسلامي بيان مي کند که در اين درس به طور فشرده بيان مي شود.
1/1- دريايي؛ انواع ماهي هاي پولک دار مانند ماهي سفيد، کپور، پرنده و تخم آن ها و ميگو حلال است و ماهي هايي که پولک ندارند مانند مار ماهي و تخم آن، حرام است.(3)
1/2- زميني؛ حيوانات اهلي (گاو، گوسفندن و شتر) و حيوانات وحشي؛ گورخر، خر وحشي، آهو، گاو کوهي و بز کوهي حلال است و انواع درندگان و حشرات حرام است.(4)
تبصره 1-14 جزء حيوانات حلال گوشت نيز حرام است که عبارتند از؛ خون، سرگين، سپرز، آلت تناسلي نر و ماده، دنبلان، مثانه، کيسه ي صفرا، نخاع، دشول، زهدان، پي گردن، غده ي هيپوفيز ( که به شکل نخود در مغز کله وجود دارد) و مردمک چشم.(5)
تبصره 2- خوردن گوش اسب، قاطر و الاغ، مکروه است.(6)
تبصره 3- حيوانات مسخ شده همچون فيل، ميمون، خرس و غيره نيز حرام است. همين طور خرگوش و حيواني که مفعول انسان واقع شده است، مصرف گوشت و پشم مو وفرآورده هاي لبني آن حرام است.(7)
1/3- هوايي؛ الف- حلال؛ انواع کبوتران، انواع مرغ خانگي؛ انواع گنجشک ها، انواع پرندگاني که هنگام پرواز بال هاي خود را بيشتر حرکت مي دهند؛ انواع پرندگاني که داراي چينه دان هستند؛ انواع پرندگاني که داراي سنگدان هستند؛ انواع پرندگاني که داراي خار عقب پا هستند. ب- مکروه؛ هدهد، پرستو، صرد، صوام* و کلاغ سبز. ج- حرام، خفاش، طاووس، باز ، قوش ، عقاب، شاهين، قرقي، لاشخور، کرکس، کلاغ، هر پرنده اي که هنگام پرواز بال هاي خود را کمتر حرکت دهد و بيشتر نگاه دارد و پرندگاني که سنگدان چينه دان و خار عقب پار را ندارند.(8)
يادآوري 1- خوردن گوشت حلال به شکل پخته و خام جايز است و خوردن گوشت خام- پيش از آن که آن را در برابر خورشيد يا آتش قرار دهند يا نمک سود کرده در سايه بخشکانند- مکروه است.(9)
يادآوري 2- کليه ي حيوانات حلال گوشت در صورتي خوردن آن ها حلال است که طبق دستور شرعي ذبح، نحر يا صيد شوند در غير اين صورت مصرف آن ها حرام است.
يادآوري 3- اگر حيوانات درنده و گوشتخوار را - به جز سگ و خوک - به دستور شرعي ذبح يا با اسلحه شکار کنند، گر چه خوردن آن ها حرام است و نمي توان با اجزاي آن ها نماز خواند، ولي پاک هستند.(10)
2- مواد طبيعي
2/1- مواد پاک و بي زيان؛ مصرف اين گونه مواد به حکم شرع و عقل، مجاز است.(11)
2/2- مواد پليد و آلوده؛ خوردن چيزهايي که ذاتا نجس و پليد است و يا نجس و آلوده شده ،تا زماني که نجس است، حرام مي باشد؛ خواه مايع باشد يا جامد.(12)
2/3- مواد زيان بخش؛ خوردن هر چه که براي بدن ضرر دارد، حرام است؛ خواه موجب هلاکت گردد مثل نوشيدن زهر يا موجب هلاکت ديگري گردد مثل اين که زن باردار مايعي بنوشد که موجب سقط جنين شود و خواه سبب اختلال مزاج يا از کار افتادن برخي اعضا و حواس بدن شود، يا سبب گردد که بدن، برخي نيروي خود را از دست بدهد.(13)
يادآوري؛ در حرام بودن مصرف مواد زيان بخش، تفاوتي نيست بين اين که خاصيت هلاکت و ضرر آن قطعي باشديا مظنون، بلکه اگر احتمال ضرر هم بدهد و اين احتمال نزد خردمندان قابل اعتنا باشد، مصرف مواد، حرام است؛ چنان که فرق نمي کند که ضرر و تأثير آن فوري باشد يا مدت دار.(14)
2/4- مواد دارويي، درمان و معالجه با داروهايي که احتمال خطر دارند و حتي گاهي خطر آفرين هم هستند، مجاز است به شرط آن که تجربه و پزشک حاذق و متخصص، گواهي دهد چنين دارويي در بيشتر اوقات اثر بخش است.
هم چنين اگر دارويي، به طور قطع زيان فوري دارد، ولي با مصرف آن، خطر جدي تر و زيان بزرگ تري را از بيمار مي توان دفع کرد، مصرف آن جايز است.(15)
چند يادآوري:
1- موادي که زيادش زيان بخش است، ولي مقدار کم آن ضرر ندارد، خوردن زياد آن حرام و مصرف اندکش جايز است.
2- موادي که اندکش زيان بخش و زيادش بي ضرر يا سودمند است، خوردن کم آن، حرام و مصرف مقدار بيشتر آن، حلال است.
3- موادي که به تنهايي زيان بخش، ولي خوردن آن به انضمام چيز ديگر بي ضرر است، خوردن تنهاي آن، حرام است.
4- موادي که به تنهايي بي ضرر، ولي به انضمام مواد ديگر مضر است، خوردن به انضمام آن، حرام مي باشد.
5- موادي که يکي دو بار آن بي ضرر است ، ولي تکرار آن، زيان آفرين مي شود، تکرارش حرام است.(16)
استفتاء 1- استعمال و مصرف مواد مخدر و هر نوع مواد اعتيادآور ديگر (بدون دستور پزشک) براي کساني که معتاد نمي باشند؛ از نظر شرع مقدس مجاز مي باشد ياخير؟
ج- جايز نيست.(17)
استفتاء 2- تکليف شرعي معتادان در ترک اعتياد چيست؟
ج-ترک لازم است.(18)
استفتاء 3- خريد و فروش مواد مخدر به طور قاچاق چه صورتي دارد؟
ج- جايز نيست و بايد جلوگيري شود.(19)
استفتاء 4- شخصي که ... معتاد به هرويين است و به اشخاص معتاد نيز هرويين مي فروشد... آيا ارتزاق او و فرزندانش از پول مزبور جايز است يا حرام؟
ج- پول هرويين ، حرام است و ارتزاق به آن جايز نيست.(20)
ازنظر قوانين جمهوري اسلامي ايران نيز، هرگونه دخالت در توليد، حمل و نقل، استعمال و خريد و فروش مواد مخدر (ترياک، شيره ي ترياک، هرويين، مرفين، کديين، متادون و ديگر مشتقيات شيميايي مرفين و کوکايين، حشيش و روغن حشيش و ...) جرم محسوب مي شود و مرتکبين آن به جريمه ي نقدي، شلاق، حبس، مصادره ي اموال و اعدام محکوم مي شوند.(21)
هر چه مست کننده است- خواه جامد باشد يا مايع - ( در حرمت) به شراب انگور ملحق مي شود.
آنچه زيادش، مست کننده است، ولي اندک آن، مستي آور نيست، مصرف کم يا زياد آن حرام است.
چنانچه ماده اي در برخي افراد يا بعضي از نقاط يا در افراد معتاد، سبب مستي نگردد، (ولي ذاتا مست کننده است) موجب حليت آن نمي شود.(23)
2- آبجو؛ يکي ديگر از نوشيدني هاي حرام، آبجو است اگر به حالت جوشش درآيد، هر چه مست کننده نباشد و آن شراب معروفي است که در صدر اسلام، اغلب از جو گرفته مي شد.(24)
آبي که به دستور پزشکان از جو مي گيرند و به آن ماء الشعير گفته مي شود، پاک است و نوشيدن آن مانعي ندارد.(25)
3- آب انگور، کشمش و خرما؛ هرگاه آب انگور، خود به خود يا توسط آتش بجوشد، نوشيدن آن حرام مي شود.
هرگاه عصاره ي کشمش و خرما خود به خود يا با آتش يا حرارت خورشيد به جوش آيد - اگر ثابت شود که مست کننده است- حرام مي باشد.(26)
تبصره 1: کشمشي که در خوراک پخته شده يا در کباب و کوفته و دلمه و مانند آن مي گذارند، اشکالي ندارد.(27)
تبصره 2: انواع عصاره هايي که نوشيدن آن ها حرام است، در صورتي که خود به خود به جوش آمده باشد، جز با تبديل و تحول آن به سرکه، حلال و قابل نوشيدن نمي شود.
تبصره 3: عصاره هايي که نوشيدن آن ها حرام است اگر توسط آتش و مانند آن جوشيده باشند، حرمت آن ها با تبخير دو سوم آن ها از بين مي رود و احوط آن است که تبخير، توسط آتش يا مانند آن، که سبب جوش آمدن مي شود، باشد.(28)
«فلينظر الانسان الي طعامه»(1)
انسان بايد به غذاي خويش بنگرد.
و در آيه اي ديگر از مسلمانان چنين مي خواهد:
«يا ايها الذين امنوا کلوا من طيبات ما رزقناکم...»(2)
اي کساني که ايمان آورده ايد! از نعمت هاي پاکيزه اي که به شما روزي داده ايم؛ بخوريد.
بهترين دقت و راه صحيح شناخت خوراکي هاي پاکيزه، همان است که فقه اسلامي بيان مي کند که در اين درس به طور فشرده بيان مي شود.
الف- خوراکي هاي حلال و حرام
1/1- دريايي؛ انواع ماهي هاي پولک دار مانند ماهي سفيد، کپور، پرنده و تخم آن ها و ميگو حلال است و ماهي هايي که پولک ندارند مانند مار ماهي و تخم آن، حرام است.(3)
1/2- زميني؛ حيوانات اهلي (گاو، گوسفندن و شتر) و حيوانات وحشي؛ گورخر، خر وحشي، آهو، گاو کوهي و بز کوهي حلال است و انواع درندگان و حشرات حرام است.(4)
تبصره 1-14 جزء حيوانات حلال گوشت نيز حرام است که عبارتند از؛ خون، سرگين، سپرز، آلت تناسلي نر و ماده، دنبلان، مثانه، کيسه ي صفرا، نخاع، دشول، زهدان، پي گردن، غده ي هيپوفيز ( که به شکل نخود در مغز کله وجود دارد) و مردمک چشم.(5)
تبصره 2- خوردن گوش اسب، قاطر و الاغ، مکروه است.(6)
تبصره 3- حيوانات مسخ شده همچون فيل، ميمون، خرس و غيره نيز حرام است. همين طور خرگوش و حيواني که مفعول انسان واقع شده است، مصرف گوشت و پشم مو وفرآورده هاي لبني آن حرام است.(7)
1/3- هوايي؛ الف- حلال؛ انواع کبوتران، انواع مرغ خانگي؛ انواع گنجشک ها، انواع پرندگاني که هنگام پرواز بال هاي خود را بيشتر حرکت مي دهند؛ انواع پرندگاني که داراي چينه دان هستند؛ انواع پرندگاني که داراي سنگدان هستند؛ انواع پرندگاني که داراي خار عقب پا هستند. ب- مکروه؛ هدهد، پرستو، صرد، صوام* و کلاغ سبز. ج- حرام، خفاش، طاووس، باز ، قوش ، عقاب، شاهين، قرقي، لاشخور، کرکس، کلاغ، هر پرنده اي که هنگام پرواز بال هاي خود را کمتر حرکت دهد و بيشتر نگاه دارد و پرندگاني که سنگدان چينه دان و خار عقب پار را ندارند.(8)
يادآوري 1- خوردن گوشت حلال به شکل پخته و خام جايز است و خوردن گوشت خام- پيش از آن که آن را در برابر خورشيد يا آتش قرار دهند يا نمک سود کرده در سايه بخشکانند- مکروه است.(9)
يادآوري 2- کليه ي حيوانات حلال گوشت در صورتي خوردن آن ها حلال است که طبق دستور شرعي ذبح، نحر يا صيد شوند در غير اين صورت مصرف آن ها حرام است.
يادآوري 3- اگر حيوانات درنده و گوشتخوار را - به جز سگ و خوک - به دستور شرعي ذبح يا با اسلحه شکار کنند، گر چه خوردن آن ها حرام است و نمي توان با اجزاي آن ها نماز خواند، ولي پاک هستند.(10)
2- مواد طبيعي
2/1- مواد پاک و بي زيان؛ مصرف اين گونه مواد به حکم شرع و عقل، مجاز است.(11)
2/2- مواد پليد و آلوده؛ خوردن چيزهايي که ذاتا نجس و پليد است و يا نجس و آلوده شده ،تا زماني که نجس است، حرام مي باشد؛ خواه مايع باشد يا جامد.(12)
2/3- مواد زيان بخش؛ خوردن هر چه که براي بدن ضرر دارد، حرام است؛ خواه موجب هلاکت گردد مثل نوشيدن زهر يا موجب هلاکت ديگري گردد مثل اين که زن باردار مايعي بنوشد که موجب سقط جنين شود و خواه سبب اختلال مزاج يا از کار افتادن برخي اعضا و حواس بدن شود، يا سبب گردد که بدن، برخي نيروي خود را از دست بدهد.(13)
يادآوري؛ در حرام بودن مصرف مواد زيان بخش، تفاوتي نيست بين اين که خاصيت هلاکت و ضرر آن قطعي باشديا مظنون، بلکه اگر احتمال ضرر هم بدهد و اين احتمال نزد خردمندان قابل اعتنا باشد، مصرف مواد، حرام است؛ چنان که فرق نمي کند که ضرر و تأثير آن فوري باشد يا مدت دار.(14)
2/4- مواد دارويي، درمان و معالجه با داروهايي که احتمال خطر دارند و حتي گاهي خطر آفرين هم هستند، مجاز است به شرط آن که تجربه و پزشک حاذق و متخصص، گواهي دهد چنين دارويي در بيشتر اوقات اثر بخش است.
هم چنين اگر دارويي، به طور قطع زيان فوري دارد، ولي با مصرف آن، خطر جدي تر و زيان بزرگ تري را از بيمار مي توان دفع کرد، مصرف آن جايز است.(15)
چند يادآوري:
1- موادي که زيادش زيان بخش است، ولي مقدار کم آن ضرر ندارد، خوردن زياد آن حرام و مصرف اندکش جايز است.
2- موادي که اندکش زيان بخش و زيادش بي ضرر يا سودمند است، خوردن کم آن، حرام و مصرف مقدار بيشتر آن، حلال است.
3- موادي که به تنهايي زيان بخش، ولي خوردن آن به انضمام چيز ديگر بي ضرر است، خوردن تنهاي آن، حرام است.
4- موادي که به تنهايي بي ضرر، ولي به انضمام مواد ديگر مضر است، خوردن به انضمام آن، حرام مي باشد.
5- موادي که يکي دو بار آن بي ضرر است ، ولي تکرار آن، زيان آفرين مي شود، تکرارش حرام است.(16)
ب- استعمال مواد مخدر
استفتاء 1- استعمال و مصرف مواد مخدر و هر نوع مواد اعتيادآور ديگر (بدون دستور پزشک) براي کساني که معتاد نمي باشند؛ از نظر شرع مقدس مجاز مي باشد ياخير؟
ج- جايز نيست.(17)
استفتاء 2- تکليف شرعي معتادان در ترک اعتياد چيست؟
ج-ترک لازم است.(18)
استفتاء 3- خريد و فروش مواد مخدر به طور قاچاق چه صورتي دارد؟
ج- جايز نيست و بايد جلوگيري شود.(19)
استفتاء 4- شخصي که ... معتاد به هرويين است و به اشخاص معتاد نيز هرويين مي فروشد... آيا ارتزاق او و فرزندانش از پول مزبور جايز است يا حرام؟
ج- پول هرويين ، حرام است و ارتزاق به آن جايز نيست.(20)
ازنظر قوانين جمهوري اسلامي ايران نيز، هرگونه دخالت در توليد، حمل و نقل، استعمال و خريد و فروش مواد مخدر (ترياک، شيره ي ترياک، هرويين، مرفين، کديين، متادون و ديگر مشتقيات شيميايي مرفين و کوکايين، حشيش و روغن حشيش و ...) جرم محسوب مي شود و مرتکبين آن به جريمه ي نقدي، شلاق، حبس، مصادره ي اموال و اعدام محکوم مي شوند.(21)
ج- نوشيدني هاي حرام
هر چه مست کننده است- خواه جامد باشد يا مايع - ( در حرمت) به شراب انگور ملحق مي شود.
آنچه زيادش، مست کننده است، ولي اندک آن، مستي آور نيست، مصرف کم يا زياد آن حرام است.
چنانچه ماده اي در برخي افراد يا بعضي از نقاط يا در افراد معتاد، سبب مستي نگردد، (ولي ذاتا مست کننده است) موجب حليت آن نمي شود.(23)
2- آبجو؛ يکي ديگر از نوشيدني هاي حرام، آبجو است اگر به حالت جوشش درآيد، هر چه مست کننده نباشد و آن شراب معروفي است که در صدر اسلام، اغلب از جو گرفته مي شد.(24)
آبي که به دستور پزشکان از جو مي گيرند و به آن ماء الشعير گفته مي شود، پاک است و نوشيدن آن مانعي ندارد.(25)
3- آب انگور، کشمش و خرما؛ هرگاه آب انگور، خود به خود يا توسط آتش بجوشد، نوشيدن آن حرام مي شود.
هرگاه عصاره ي کشمش و خرما خود به خود يا با آتش يا حرارت خورشيد به جوش آيد - اگر ثابت شود که مست کننده است- حرام مي باشد.(26)
تبصره 1: کشمشي که در خوراک پخته شده يا در کباب و کوفته و دلمه و مانند آن مي گذارند، اشکالي ندارد.(27)
تبصره 2: انواع عصاره هايي که نوشيدن آن ها حرام است، در صورتي که خود به خود به جوش آمده باشد، جز با تبديل و تحول آن به سرکه، حلال و قابل نوشيدن نمي شود.
تبصره 3: عصاره هايي که نوشيدن آن ها حرام است اگر توسط آتش و مانند آن جوشيده باشند، حرمت آن ها با تبخير دو سوم آن ها از بين مي رود و احوط آن است که تبخير، توسط آتش يا مانند آن، که سبب جوش آمدن مي شود، باشد.(28)
پي نوشت :
1- عبس (80)، آيه ي 24.
2- بقره (2)، آيه ي 172.
3- تحرير الوسيله، ج 2، ص 155-156، مسأله ي 2-4.
4- همان، ص 156، مسأله ي 5.
5- همان، ص 161، مسأله ي 27 و رساله ي نوين، ج 3، ص 179.
6- همان، ص 156، مسأله ي 5.
7- همان، ص 156- 160، مسأله ي 5 و 22.
* صرد، يا ورکاک، مرغي است که گنجشک شکار مي کند، صوام نيز پرنده اي است خاکي رنگ با گردن دراز که بيشتر در خرمابن آشيانه مي سازد. (فرهنگ دهخدا)
8- همان، ص 156-157، مسأله ي 6و 8 و رساله ي نوين، ج 3، ص 179.
9- تحرير الوسيله، ج 2، ص 162، مسأله ي 31.
10- توضيح المسائل، مسأله ي 824و 2588.
11- ر.ک: تحرير الوسيله، ج 2، ص 164، مسأله ي 8.
12- همان، ص 162، مسأله ي 1.
13- همان، مسأله ي 2.
14- همان، مسأله ي 3.
15- تحرير الوسيله، ج 2، ص 163، مسأله ي 4.
16- همان،مسأله ي 5.
17- رساله ي نوين، ج 3، ص 174.
18- همان.
19- همان، ص 172.
20- استفتائات از محضر امام ، ج 2، ص 35.
21- ر.ک: مجموعه ي مصوبات مجمع تشخيص مصلحت نظام، امير هوشنگ، ساسان نژاد، ص 58-68.
22- تحرير الوسيله، ج 2، ص 165، مسأله ي 15.
23- همان، ص 166، مسأله ي 16.
24- همان، مسأله ي 18.
25- همان، مسأله ي 18 و توضيح المسائل، مسأله ي 115.
26- همان، مسأله ي 19.
27- همان، ص 167، مسأله ي 21.
28- تحرير الوسيله، ج 2، ص 167، مسأله ي 22.
