تأملی برمهر، نفقه و عقد در اسلام

مهر و نفقه از دیدگاه اسلام و پاسخ به ایرادات مهر و نفقه(1)

یکی از سنن بسیار کهن در روابط خانوادگی بشری این است که مرد هنگام ازدواج‏برای زن‏«مهر»قائل می‏شده است;چیزی از مال خود به زن یا پدر زن خویش‏می‏پرداخته است،و بعلاوه در تمام مدت ازدواج عهده‏دار مخارج زن و فرزندان‏خویش بوده است.
ریشه این سنت چیست؟چرا و چگونه به وجود آمده است؟مهر دیگر چه صیغه‏ای‏است؟نفقه دادن به زن برای چه؟آیا اگر بنا باشد هر یک از زن و مرد به حقوق طبیعی وانسانی خویش نائل گردند و روابط عادلانه و انسانی میان آنها حکمفرما باشد و با زن‏مانند یک انسان رفتار شود،مهر و نفقه مورد پیدا می‏کند؟یا اینکه مهر و نفقه یادگارعهدهایی است که زن مملوک مرد بوده است;مقتضای عدالت و تساوی حقوق انسانها-خصوصا در قرن بیستم-این است که مهر و نفقه ملغی گردد،ازدواجها بدون مهرصورت گیرد و زن خود مسؤولیت مالی زندگی خویش را به عهده بگیرد و در تکفل‏مخارج فرزندان نیز با مرد متساویا شرکت کند.
سخن خود را از مهر آغاز می‏کنیم.ببینیم مهر چگونه پیدا شده و چه فلسفه‏ای‏داشته و جامعه شناسان پیدایش مهر را چگونه توجیه کرده‏اند.

تاریخچه مهر

می‏گویند در ادوار ماقبل تاریخ که بشر به حال توحش می‏زیسته و زندگی شکل‏قبیله‏ای داشته،به علل نامعلومی ازدواج با همخون جایز شمرده نمی‏شده است. جوانان قبیله که خواستار ازدواج بوده‏اند،ناچار بوده‏اند از قبیله دیگر برای خود همسر و معشوقه انتخاب کنند.از این رو برای انتخاب همسر به میان قبایل دیگرمی‏رفته‏اند.در آن دوره‏ها مرد به نقش خویش در تولید فرزند واقف نبوده است;یعنی‏نمی‏دانسته که آمیزش او با زن در تولید فرزند مؤثر است.فرزندان را به عنوان فرزندهمسر خود می‏شناخته نه به عنوان فرزندان خود.با اینکه شباهت فرزندان را با خوداحساس می‏کرده نمی‏توانسته علت این شباهت را بفهمد.قهرا فرزندان نیز خود رافرزند زن می‏دانسته‏اند نه فرزند مرد،و نسب از طریق مادران شناخته می‏شد نه ازطریق پدران.مردان موجودات عقیم و نازا به حساب می‏آمده‏اند و پس از ازدواج به‏عنوان یک طفیلی-که زن فقط به رفاقت‏با او و به نیروی بدنی او نیازمند است-درمیان قبیله زن بسر می‏برده است.این دوره را دوره‏«مادر شاهی‏»نامیده‏اند.
دیری نپایید که مرد به نقش خویش در تولید فرزند واقف شد و خود را صاحب‏اصلی فرزند شناخت.از این وقت زن را تابع خود ساخت و ریاست‏خانواده را به عهده‏گرفت و به اصطلاح دوره‏«پدر شاهی‏»آغاز شد.
در این دوره نیز ازدواج با همخون جایز شمرده نمی‏شد و مرد ناچار بود از میان‏قبیله دیگر برای خود همسر انتخاب کند و به میان قبیله خود بیاورد.و چون همواره‏حالت جنگ و تصادم میان قبایل حکمفرما بود،انتخاب همسر از راه ربودن دخترصورت می‏گرفت;یعنی جوان دختر مورد نظر خویش را از میان قبیله دیگر می‏ربود.
تدریجا صلح جای جنگ را گرفت و قبایل مختلف می‏توانستند همزیستی‏مسالمت‏آمیز داشته باشند.در این دوره رسم ربودن زن منسوخ شد و مرد برای اینکه‏دختر مورد نظر خویش را به چنگ آورد،می‏رفت‏به میان قبیله دختر،اجیر پدر زن‏می‏شد و مدتی برای او کار می‏کرد و پدر زن در ازای خدمت داماد،دختر خویش را به‏او می‏داد و او آن دختر را به میان قبیله خویش می‏برد.
تا اینکه ثروت زیاد شد.در این وقت مرد دریافت که به جای اینکه سالها برای پدرعروس کار کند،بهتر این است که یکجا هدیه لایقی تقدیم او کند و دختر را از او بگیرد.
این کار را کرد و از اینجا«مهر»پیدا شد.
روی این حساب در مراحل اولیه،مرد به عنوان طفیلی زن زندگی می‏کرده وخدمتکار زن بوده است.در این دوره زن بر مرد حکومت می‏کرده است.در مرحله بعدکه حکومت‏به دست مرد افتاد،مرد زن را از قبیله دیگر می‏ربوده است.در مرحله سوم‏مرد برای اینکه زن را به چنگ آورد به خانه پدر زن می‏رفته و سالها برای او کار می‏کرده است.در مرحله چهارم مرد مبلغی به عنوان‏«پیشکش‏»تقدیم پدر زن می‏کرده‏است و رسم مهر از اینجا ناشی شده است.
می‏گویند مرد از آن وقتی که سیستم‏«مادرشاهی‏»را ساقط کرد و سیستم‏«پدر شاهی‏»را تاسیس نمود،زن را در حکم برده و لااقل در حکم اجیر و مزدورخویش قرار داد و به او به چشم یک ابزار اقتصادی که احیانا شهوت او را نیز تسکین‏می‏داد نگاه می‏کرد،به زن استقلال اجتماعی و اقتصادی نمی‏داد.محصول کارها وزحمات زن متعلق به دیگری یعنی پدر یا شوهر بود.زن حق نداشت‏به اراده خودشوهر انتخاب کند و به اراده خود و برای خود فعالیت اقتصادی و مالی داشته باشد،ودر حقیقت پولی که مرد به عنوان مهر می‏داده و مخارجی که به عنوان نفقه می‏کرده‏است در مقابل بهره اقتصادی بوده که از زن در ایام زناشویی می‏برده است.

مهر در نظام حقوقی اسلام

مرحله پنجمی هم هست که جامعه شناسان و اظهار نظر کنندگان درباره آن سکوت‏می‏کنند.در این مرحله مرد هنگام ازدواج یک‏«پیشکشی‏»تقدیم خود زن می‏کند وهیچ یک از والدین حقی به آن پیشکشی ندارند.زن در عین اینکه از مرد پیشکشی‏دریافت می‏دارد،استقلال اجتماعی و اقتصادی خود را حفظ می‏کند.اولا به اراده خودشوهر انتخاب می‏کند نه به اراده پدر یا برادر.ثانیا در مدتی که در خانه پدر است،همچنین در مدتی که به خانه شوهر می‏رود کسی حق ندارد او را به خدمت‏خودبگمارد و استثمار کند.محصول کار و زحمتش به خودش تعلق دارد نه به دیگری و درمعاملات حقوقی خود احتیاجی به قیمومت مرد ندارد.
مرد از لحاظ بهره‏برداری از زن،فقط حق دارد در ایام زناشویی از وصال اوبهره‏مند شود و مکلف است مادامی که زناشویی ادامه دارد و از وصال زن بهره‏مندمی‏شود،زندگی او را در حدود امکانات خود تامین نماید.
این مرحله همان است که اسلام آن را پذیرفته و زناشویی را بر این اساس بنیان‏نهاده است.در قرآن کریم آیات زیادی هست درباره اینکه مهر زن به خود زن تعلق‏دارد نه به دیگری.مرد باید در تمام مدت زناشویی عهده‏دار تامین مخارج زندگی زن‏بشود و در عین حال درآمدی که زن تحصیل می‏کند و نتیجه کار او،به شخص خودش‏تعلق دارد نه به دیگری(پدر یا شوهر).
اینجاست که مساله مهر و نفقه شکل معماوشی پیدا می‏کند،زیرا در وقتی که مهر به‏پدر دختر تعلق می‏گرفت و زن مانند یک برده به خانه شوهر می‏رفت و شوهر او رااستثمار می‏کرد،فلسفه مهر بازخرید دختر از پدر بود و فلسفه نفقه مخارج ضروری‏است که هر مالکی برای مملوک خود می‏کند.اگر بناست چیزی به پدر زن داده نشود وشوهر هم حق ندارد زن را استثمار و از او بهره برداری اقتصادی بکند و زن از لحاظ‏اقتصادی استقلال کامل دارد و حتی از جنبه حقوقی نیازی به قیمومت و اجازه وسرپرستی ندارد،مهر دادن و نفقه پرداختن برای چه؟

نگاهی به تاریخ

اگر بخواهیم به فلسفه مهر و نفقه در مرحله پنجم پی ببریم،باید اندکی توجه خود رابه دوره‏های چهار گانه‏ای که قبل از این مرحله گفته شده معطوف کنیم.حقیقت این‏است آنچه در این باره گفته شده جز یک سلسله فرضها و تخمینها چیزی نیست;نه‏حقایق تاریخی است و نه حقایق علمی و تجربی.پاره‏ای قرائن از یک طرف و بعضی‏فرضیه‏های فلسفی درباره انسان و جهان از طرف دیگر،منشا پدید آمدن این فرضها وتخمینها درباره زندگی بشر ما قبل تاریخ شده است.آنچه درباره دوره به اصطلاح‏مادرشاهی گفته شده چیزی نیست که به این زودیها بتوان باور کرد،و همچنین‏چیزهایی که درباره فروختن دختران از طرف پدران و استثمار زنان از طرف شوهران‏گفته‏اند.
در این فرضها و تخمینها دو چیز به چشم می‏خورد:یکی اینکه سعی شده تاریخ‏بشر اولیه فوق العاده قساوت آمیز و خشونت‏بار و عاری از عواطف انسانی تفسیر شود.
دیگر اینکه نقش طبیعت از لحاظ تدابیر حیرت انگیزی که برای رسیدن به هدفهای‏کلی خود به کار می‏برد،نادیده گرفته شده است.
این گونه تفسیر و اظهار نظر درباره انسان و طبیعت‏برای غربی میسر است اما برای‏شرقی-اگر افسون شده تقلید غرب نباشد-میسر نیست.غربی به علل خاصی باعواطف انسانی بیگانه است;قهرا نمی‏تواند برای عاطفه و جرقه‏های انسانی نقش‏اساسی در تاریخ قائل شود.غربی اگر از دنده اقتصاد برخیزد،نان می‏بیند و بس.تاریخ‏از نظر او ماشینی است که تا نان به خوردش ندهی حرکت نمی‏کند.و اگر از دنده مسائل‏جنسی برخیزد،انسانیت و تاریخ انسانیت‏با همه مظاهر فرهنگی و هنری و اخلاقی و مذهبی و با همه تجلیات عالی و باشکوه معنوی،جز بازیهای تغییر شکل یافته جنسی‏نیست.و اگر از دنده سیادت و برتری طلبی برخیزد،سرگذشت‏بشریت از نظر اویکسره خونریزی و بیرحمی است.
غربی در قرون وسطی از مذهب و به نام مذهب شکنجه‏ها دیده و آزارها کشیده وزنده زنده در آتش انداختن‏ها مشاهده کرده است.به همین جهت از نام خدا و مذهب وهر چیزی که این بو را بدهد وحشت می‏کند و از این رو با همه آثار و علائم فراوان‏علمی که از هدف داشتن طبیعت و واگذار نبودن جهان به خود می‏بیند،کمتر جرات‏می‏کند به اصل‏«علت غایی‏»اعتراف کند.
ما از این مفسران نمی‏خواهیم که به وجود پیامبران-که در طول تاریخ ظهورکرده‏اند و منادی عدالت و انسانیت‏بوده‏اند و با انحرافات مبارزه می‏کرده‏اند و نتایج‏ثمربخشی از مبارزات خود می‏گرفته‏اند-اقرار و اعتراف کنند;از آنها می‏خواهیم که‏لااقل نقش آگاهانه طبیعت را فراموش نکنند.
در تاریخ روابط زن و مرد قطعا مظالم فراوان و قساوتهای بی‏شماری رخ داده‏است.قرآن قساوت آمیزترین آنها را حکایت کرده است.اما نمی‏توان گفت‏سراسر این‏تاریخ قساوت و خشونت‏بوده است.

فلسفه حقیقی مهر

به عقیده ما پدید آمدن مهر نتیجه تدبیر ماهرانه‏ای است که در متن خلقت وآفرینش برای تعدیل روابط زن و مرد و پیوند آنها به یکدیگر به کار رفته است.
مهر از آنجا پیدا شده که در متن خلقت نقش هر یک از زن و مرد در مساله عشق‏مغایر نقش دیگری است.عرفا این قانون را به سراسر هستی سرایت می‏دهند،می‏گویند قانون عشق و جذب و انجذاب بر سراسر موجودات و مخلوقات حکومت‏می‏کند با این خصوصیت که موجودات و مخلوقات از لحاظ اینکه هر موجودی وظیفه‏خاصی را باید ایفا کند متفاوتند;سوز در یک جا و ساز در جای دیگر قرار داده شده‏است.
فخر الدین عراقی،شاعر معروف می‏گوید:
ساز طرب عشق که داند که چه ساز است کز زخمه آن نه فلک اندر تک و تاز است رازی است در این پرده گر آن را بشناسی دانی که حقیقت ز چه در بند مجاز است عشق است که هر دم به دگر رنگ درآید ناز است‏به جایی و به یک جای نیاز است‏در صورت عاشق چه در آید همه سوز است در کسوت معشوق چه آید همه ساز است
ما در مقاله چهارده از این سلسله مقالات،آنجا که تفاوتهای زن و مرد را بیان‏می‏کردیم گفتیم که نوع احساسات زن و مرد نسبت‏به یکدیگر یک جور نیست.قانون‏خلقت،جمال و غرور و بی‏نیازی را در جانب زن،و نیازمندی و طلب و عشق و تغزل‏را در جانب مرد قرار داده است.ضعف زن در مقابل نیرومندی بدنی به همین وسیله‏تعدیل شده است و همین جهت موجب شده که همواره مرد از زن خواستگاری‏می‏کرده است.قبلا دیدیم که طبق گفته جامعه شناسان،هم در دوره مادرشاهی و هم دردوره پدر شاهی،مرد بوده است که به سراغ زن می‏رفته است.
دانشمندان می‏گویند:مرد از زن شهوانی‏تر است.در روایات اسلامی وارد شده که‏مرد از زن شهوانی‏تر نیست‏بلکه بر عکس است،لکن زن از مرد در مقابل شهوت‏تواناتر و خوددارتر آفریده شده است.نتیجه هر دو سخن یکی است.به هر حال مرد درمقابل غریزه از زن ناتوان‏تر است.این خصوصیت همواره به زن فرصت داده است که‏دنبال مرد نرود و زود تسلیم او نشود و بر عکس،مرد را وادار کرده است که به زن اظهارنیاز کند و برای جلب رضای او اقدام کند.یکی از آن اقدامات این بوده که برای جلب‏رضای او و به احترام موافقت او هدیه‏ای نثار او می‏کرده است.
چرا افراد جنس نر همیشه برای تصاحب جنس ماده با یکدیگر رقابت می‏کرده‏اندو به جنگ و ستیز با یکدیگر می‏پرداخته‏اند اما هرگز افراد جنس ماده برای تصاحب‏جنس نر حرص و ولع نشان نداده‏اند؟برای اینکه نقش جنس نر و جنس ماده یکی‏نبوده است.جنس نر همواره حالت و نقش متقاضی را داشته نه جنس ماده،و جنس‏ماده هرگز با حرص و ولع جنس نر به دنبال او نمی‏رفته است،همواره از خود نوعی‏بی‏نیازی و استغنا نشان می‏داده است.
مهر با حیا و عفاف زن یک ریشه دارد.زن به الهام فطری دریافته است که عزت واحترام او به این است که خود را رایگان در اختیار مرد قرار ندهد و به اصطلاح شیرین بفروشد.
همینها سبب شده که زن توانسته با همه ناتوانی جسمی،مرد را به عنوان خواستگاربه آستانه خود بکشاند،مردها را به رقابت‏با یکدیگر وادار کند،با خارج کردن خود ازدسترسی مرد عشق رمانتیک به وجود آورد،مجنون‏ها را به دنبال لیلی‏ها بدواند وآنگاه که تن به ازدواج با مرد می‏دهد عطیه و پیشکشی از او به عنوان نشانه‏ای ازصداقت او دریافت دارد.
می‏گویند در بعضی قبایل وحشی دخترانی که با چند خواستگار و عاشق بی‏قرارمواجه می‏شده‏اند،آنها را وادار به‏«دوئل‏»می‏کرده‏اند;هر کدام که دیگری را مغلوب‏می‏کرده یا می‏کشته،شایستگی همسری با آن دختر را احراز می‏کرده است.
چندی پیش روزنامه‏های تهران نوشتند که یک دختر دو پسر خواستگار خود رادر همین تهران به‏«دوئل‏»وادار کرد،آنها را در حضور خود با اسلحه سرد به جان‏یکدیگر انداخت.
از نظر کسانی که قدرت را فقط در زور بازو می‏شناسند و تاریخ روابط زن و مرد رایکسره ظلم و استثمار مرد می‏بینند، باوری نیست که زن،این موجود ضعیف و ظریف،بتواند اینچنین افراد جنس خشن و نیرومند را به جان یکدیگر بیندازد، اما اگر کسی‏اندکی با تدابیر ماهرانه خلقت و قدرت عجیب و مرموز زنانه‏ای که در وجود زن تعبیه‏شده آشنا باشد،می‏داند که این چیزها عجیب نیست.
زن در مرد تاثیر فراوان داشته است.تاثیر زن در مرد از تاثیر مرد در زن بیشتر بوده‏است.مرد بسیاری از هنرنمایی‏ها و شجاعتها و دلاوریها و نبوغها و شخصیتهای خودرا مدیون زن و خودداریهای ظریفانه زن است،مدیون حیا و عفاف زن است،مدیون‏«شیرین فروشی‏»زن است.زن همیشه مرد را می‏ساخته و مرد اجتماع را.آنگاه که حیاو عفاف و خودداری زن از میان برود و زن بخواهد در نقش مرد ظاهر شود،اول به زن‏مهر باطله می‏خورد و بعد مرد مردانگی خود را فراموش می‏کند و سپس اجتماع منهدم‏می‏گردد.
همان قدرت زنانه که توانسته در طول تاریخ شخصیت‏خود را حفظ کند و به دنبال‏مرد نرود و مرد را به عنوان خواستگار به آستان خود بکشاند،مردان را به رقابت وجنگ با یکدیگر درباره خود وادارد و آنها را تا سر حد کشته شدن ببرد،حیا و عفاف راشعار خود قرار دهد،بدن خود را از چشم مرد مستور نگه دارد و خود را اسرارآمیز جلوه دهد،الهام بخش مرد و خالق عشق او باشد،هنر آموز و شجاعت‏بخش ونبوغ آفرین او واقع شود،در او حس‏«تغزل‏»و ستایشگری به وجود آورد و او به‏فروتنی و خاکساری و ناچیزی خود در مقابل زن به خود ببالد،همان قدرت‏می‏توانسته مرد را وادار کند که هنگام ازدواج عطیه‏ای به نام‏«مهر»تقدیم او کند.
مهر ماده‏ای است از یک آیین نامه کلی که طرح آن در متن خلقت ریخته شده و بادست فطرت تهیه شده است.

مهر در قرآن

قرآن کریم مهر را به صورتی که در مرحله پنجم گفتیم ابداع و اختراع نکرد،زیرامهر به این صورت ابداع خلقت است. کاری که قرآن کرد این بود مهر را به حالت فطری‏آن برگردانید.
قرآن کریم با لطایف و ظرافت‏بی‏نظیری می‏گوید: و اتوا النساء صدقاتهن نحلة (1) یعنی کابین زنان را که به خود آنها تعلق دارد(نه به پدران یا برادران آنها)و عطیه وپیشکشی است از جانب شما به آنها،به خودشان بدهید.
قرآن کریم در این جمله کوتاه به سه نکته اساسی اشاره کرده است:
اولا با نام‏«صدقه‏»(به ضم دال)یاد کرده است نه با نام‏«مهر».صدقه از ماده صدق‏است و بدان جهت‏به مهر صداق یا صدقه گفته می‏شود که نشانه راستین بودن علاقه‏مرد است.بعضی مفسرین مانند صاحب کشاف به این نکته تصریح کرده‏اند;همچنانکه‏بنا به گفته راغب اصفهانی در مفردات غریب القرآن علت اینکه صدقه(بفتح دال)راصدقه گفته‏اند این است که نشانه صدق ایمان است.دیگر اینکه با ملحق کردن ضمیر(هن)به این کلمه می‏خواهد بفرماید که مهریه به خود زن تعلق دارد نه پدر و مادر;مهرمزد بزرگ کردن و شیر دادن و نان دادن به او نیست.سوم اینکه با کلمه‏«نحله‏»کاملاتصریح می‏کند که مهر هیچ عنوانی جز عنوان تقدیمی و پیشکشی و عطیه و هدیه‏ندارد.

دو گونگی احساسات در حیوانات

اختصاص به انسان ندارد;در همه جاندارها آنجا که قانون دو جنسی‏حکمفرماست،با اینکه دو جنس به یکدیگر نیازمندند، جنس نر نیازمندتر آفریده‏شده یعنی احساسات او نیازمندانه‏تر است و همین جهت‏به نوبه خود سبب شده که‏جنس نر گامهایی در طریق جلب رضایت جنس ماده بردارد و هم سبب شده که روابطدو جنس تعدیل شود و جنس نر از زور و قدرت خود سوء استفاده نکند،حالت‏فروتنی و خضوع به خود بگیرد.

هدیه و کادو در روابط نامشروع

منحصر به ازدواج و پیمان مشروع زناشویی نیست;آنجا هم که زن و مرد به‏صورت نامشروعی می‏خواهند از وجود یکدیگر لذت ببرند و به اصطلاح می‏خواهنداز عشق آزاد بهره ببرند،باز مرد است که به زن هدیه می‏دهد.اگر احیانا قهوه یا چایی‏یا غذایی صرف کنند،مرد وظیفه خود می‏داند که پول آنها را بپردازد.زن برای خودنوعی اهانت تلقی می‏کند که به خاطر مرد مایه بگذارد و پول خرج کند.عیاشی برای‏پسر مستلزم داشتن پول و امکانات مالی است و عیاشی برای یک دختر وسیله‏ای‏است‏برای دریافت کادوها.این عادات که حتی در روابط نامشروع و غیر قانونی هم‏جاری است،ناشی از نوع احساسات نا متشابه زن و مرد نسبت‏به یکدیگر است.

معاشقه فرنگی از ازدواجش طبیعی‏تر است

در دنیای غرب هم که به نام تساوی حقوق انسانها حقوق خانوادگی را از صورت‏طبیعی خارج کرده‏اند و سعی می‏کنند علی رغم قانون طبیعت،زن و مرد را در وضع‏مشابهی قرار دهند و رلهای مشابهی در زندگی خانوادگی به عهده آنها بگذارند،آنجاکه به اصطلاح پای عشق آزاد به میان می‏آید و قوانین قراردادی،آنها را از مسیرطبیعت‏خارج نکرده است، مرد همان وظیفه طبیعی خود یعنی نیاز و طلب و مایه‏گذاشتن و پول خرج کردن را انجام می‏دهد،مرد به زن هدیه می‏دهد و متحمل مخارج‏او می‏شود در صورتی که در ازدواج فرنگی مهر وجود ندارد و از لحاظ نفقه نیزمسؤولیت‏سنگینی به عهده زن می‏گذارند;یعنی معاشقه فرنگی از ازدواج فرنگی باطبیعت هماهنگ‏تر است.
مهر یکی از نمونه‏هایی است که می‏رساند زن و مرد با استعدادهای نامتشابهی‏آفریده شده‏اند و قانون خلقت از لحاظ حقوق فطری و طبیعی سندهای نامتشابهی به‏دست آنها داده است.

مهر و نفقه(2)

در فصل پیش فلسفه و علت اصلی پیدایش مهر را ذکر کردیم.معلوم شد مهر ازآنجا پیدا شده که قانون خلقت در روابط دو جنس به عهده هر یک از آنها نقش‏جداگانه‏ای گذاشته است.معلوم شد مهر از احساسات رقیق و عطوفت آمیز مرد ناشی‏شده،نه از احساسات خشن و مالکانه او.آنچه از ناحیه زن در این امر دخالت داشته‏حس خودداری مخصوص او بوده، نه ضعف و بی‏اراده بودن او.مهر تدبیری است ازناحیه قانون خلقت‏برای بالا بردن ارزش زن و قرار دادن او در سطح عالیتری.مهر به‏زن شخصیت می‏دهد.ارزش معنوی مهر برای زن بیش از ارزش مادی آن است.

رسوم جاهلیت که در اسلام منسوخ شد

قرآن کریم رسوم جاهلیت را درباره مهر منسوخ کرد و آن را به حالت اولی وطبیعی آن برگردانید.
در جاهلیت،پدران و مادران مهر را به عنوان حق الزحمه و«شیر بها»حق خودمی‏دانستند.
در تفسیر کشاف و غیره می‏نویسند هنگامی که دختری برای یکی از آنها متولدمی‏شد و دیگری می‏خواست‏به او تبریک بگوید،می‏گفت:«هنیئا لک النافجة‏»یعنی این مایه افزایش ثروت،تو را گوارا باد،کنایه از اینکه بعدا این دختر را شوهر می‏دهی‏و مهر دریافت می‏داری.
در جاهلیت،پدران و در نبودن آنها برادران،چون از طرفی برای خود حق ولایت‏و قیمومت قائل بودند و دختر را به اراده خودشان شوهر می‏دادند نه به اراده خود او،واز طرف دیگر مهر دختر را متعلق به خود می‏دانستند نه به دختر،دختران را معاوضه‏می‏کردند به این نحو که مردی به مرد دیگر می‏گفت که من دختر یا خواهرم را به عقد تودر می‏آورم که در عوض دختر یا خواهر تو زن من باشد و او هم قبول می‏کرد.به این‏ترتیب هر یک از دو دختر مهر دیگری به شمار می‏رفت و به پدر یا برادر دیگری تعلق‏می‏گرفت.این نوع نکاح را نکاح‏«شغار»می‏نامیدند.اسلام این رسم را منسوخ کرد. پیغمبر اکرم فرمود: «لا شغار فی الاسلام‏»یعنی در اسلام معاوضه دختر یا خواهر ممنوع‏است.
در روایات اسلامی آمده است که پدر نه تنها حقی به مهر ندارد بلکه اگر در عقدازدواج برای پدر به عنوان امری جداگانه از مهر چیزی شرط شود و مهر به خود دخترداده شود،باز هم صحیح نیست;یعنی پدر حق ندارد برای خود در ازدواج دختربهره‏ای قائل شود،هر چند به صورت امر جداگانه از مهر باشد.
اسلام آیین کار کردن داماد برای پدر زن را-که طبق گفته جامعه شناسان دردوره‏هایی وجود داشته که هنوز ثروت قابل مبادله‏ای در کار نبوده-منسوخ کرد.
کار کردن داماد برای پدر زن تنها از این جهت نبوده است که پدران می‏خواسته‏انداز ناحیه دختران خود بهره‏ای برده باشند;علل و ریشه‏های دیگر نیز داشته است که‏احیانا لازمه آن مرحله از تمدن بوده است و در حد خود ظالمانه هم نبوده است.به هرحال چنین رسمی قطعا در دنیای قدیم وجود داشته است.
داستان موسی و شعیب که در قرآن کریم آمده است،از وجود چنین رسمی حکایت‏می‏کند.موسی در حال فرار از مصر وقتی که به سر چاه‏«مدین‏»رسید،به حالت‏دختران شعیب که در کناری با گوسفندان خویش ایستاده بودند و کسی عایت‏حال‏آنها را نمی‏کرد رحمت آورد و برای گوسفندان آنها آب کشی کرد.دختران پس ازمراجعت نزد پدر،جریان روز را برای پدر نقل کردند و او یکی از آنها را پی موسی‏فرستاد و او را به خانه خویش دعوت کرد.پس از آشنا شدن با یکدیگر،یک روزشعیب به موسی گفت:من دلم می‏خواهد یکی از دو دختر خود را به تو به زنی بدهم به این شرط که تو هشت‏سال برای من کار کنی و اگر دل خودت خواست دو سال دیگرهم اضافه کن،ده سال برای من کار کن.موسی قبول کرد و به این ترتیب موسی دامادشعیب شد.اینچنین رسمی در آن زمان بوده و ریشه این رسم دو چیز است:اول نبودن‏ثروت.خدمتی که داماد به زن یا پدر زن می‏توانسته بکند غالبا منحصر به این بوده که‏برای آنها کار کند.دیگر رسم جهاز دادن.جامعه شناسان معتقدند که رسم جهاز دادن به‏دختر از طرف پدر،یکی از رسوم و سنن کهن است.پدر برای اینکه بتواند جهاز برای‏دختر خود فراهم کند داماد را اجیر خود می‏کرد و یا از او پولی دریافت می‏کرد.عملاآنچه پدر از داماد می‏گرفت‏به نفع دختر و برای دختر بوده است.
به هر حال در اسلام این آیین منسوخ شد و پدر زن حق ندارد مهر را مال خودبداند،هر چند هدف و منظورش این باشد که آن را صرف و خرج دختر کند.این خوددختر است که اختیار آن مال را دارد که به هر نحو بخواهد مصرف کند.در روایات‏اسلامی تصریح شده که این گونه مهر قرار دادن در دوره اسلامیه روا نیست.
در زمان جاهلیت رسم دیگری نیز بود که عملا موجب محروم بودن زن از مهرمی‏شد.یکی از آنها رسم ارث زوجیت‏بود.اگر کسی می‏مرد وارثان او از قبیل فرزندان‏و برادران همان طوری که ثروت او را به ارث می‏بردند،همسری زن او را نیز به ارث‏می‏بردند.پس از مردن شخص،پسر یا برادر میت‏حق همسری میت را باقی‏می‏پنداشت و خود را مختار می‏دانست که زن او را به دیگری تزویج کند و مهر راخودش بگیرد و یا او را بدون مهر جدیدی و به موجب همان مهری که میت قبلاپرداخته زن خود قرار دهد.
قرآن کریم رسم ارث زوجیت را منسوخ کرد،فرمود: یا ایها الذین امنوا لا یحل لکم‏ان ترثوا النساء کرها (2) ای مردمی که به پیغمبر و قرآن ایمان دارید،باید بدانید که برای‏شما روا نیست که زنان مورثان خود را به ارث ببرید در حالی که خود آن زنان میل‏ندارند که همسر شما باشند.
قرآن کریم در آیه دیگر به طور کلی ازدواج با زن پدر را قدغن کرد هر چند به‏صورت ارث نباشد و بخواهند آزادانه با هم ازدواج کنند.فرمود: و لا تنکحوا ما نکح اباؤکم (3) با زنان پدران خود ازدواج نکنید.
قرآن کریم هر رسمی که موجب تضییع مهر زنان می‏شد منسوخ کرد،از آن جمله‏اینکه وقتی که مردی نسبت‏به زنش دلسرد و بی‏میل می‏شد او را در مضیقه و شکنجه‏قرار می‏داد;هدفش این بود که با تحت‏شکنجه قرار دادن او،او را به طلاق راضی کند وتمام یا قسمتی از آنچه به عنوان مهر به او داده از او پس بگیرد.قرآن کریم فرمود: و لاتعضلوهن لتذهبوا ببعض ما اتیتموهن (4) یعنی زنان را به خاطر اینکه چیزی از آنها بگیریدو قسمتی از مهری که به آنها داده‏اید جبران کنید، تحت مضیقه و شکنجه قرار ندهید.
یکی دیگر از آن رسوم این بود که مردی با زنی ازدواج می‏کرد و برای او احیانا مهرسنگینی قرار می‏داد.اما همینکه از او سیر می‏شد و هوای تجدید عروسی به سرش‏می‏زد،زن بیچاره را متهم می‏کرد به فحشا و حیثیت او را لکه‏دار می‏کرد و چنین وانمودمی‏کرد که این زن از اول شایستگی همسری مرا نداشته و ازدواج باید فسخ شود و من‏مهری که داده‏ام باید پس بگیرم.قرآن کریم این رسم را نیز منسوخ کرد و جلوی آن راگرفت.

سیستم مهری اسلام خاص خودش است

یکی از مسلمات دین اسلام این است که مرد حقی به مال زن و کار زن ندارد;نه‏می‏تواند به او فرمان دهد که برای من فلان کار را بکن و نه اگر زن کاری کرد که به‏موجب آن کار ثروتی به او تعلق می‏گیرد،مرد حق دارد که بدون رضای زن در آن‏ثروت تصرف کند،و از این جهت زن و مرد وضع مساوی دارند.و بر خلاف رسم‏معمول در اروپای مسیحی که تا اوایل قرن بیستم رواج داشت،زن شوهردار از نظراسلام در معاملات و روابط حقوقی خود تحت قیمومت‏شوهر نیست;در انجام‏معاملات خود استقلال و آزادی کامل دارد.اسلام در عین اینکه به زن چنین استقلال‏اقتصادی در مقابل شوهر داد و برای شوهر هیچ حقی در مال زن و کار زن و معاملات‏زن قرار نداد،آیین مهر را منسوخ نکرد.این خود می‏رساند که مهر از نظر اسلام به‏خاطر این نیست که مرد بعدا از وجود زن بهره اقتصادی می‏برد و نیروی بدنی او رااستثمار می‏کند.پس معلوم می‏شود اسلام سیستم مهری مخصوص به خود دارد.این‏سیستم مهری و فلسفه‏اش را نباید با سایر سیستمهای مهری اشتباه کرد و ایراداتی که برآن سیستمها وارد است‏بر این سیستم وارد دانست.

آیین فطرت

همچنانکه در مقاله پیش گفتیم قرآن کریم تصریح می‏کند که مهر«نحله‏»و عطیه‏است.قرآن این عطیه و پیشکشی را لازم می‏داند.قرآن رموز فطرت بشر را با کمال‏دقت رعایت کرده است و برای اینکه هر یک از زن و مرد نقش مخصوصی که درطبیعت از لحاظ علایق دوستانه به عهده آنها گذاشته شده فراموش نکند،لزوم مهر راتاکید کرده است.نقش زن این است که پاسخگوی محبت مرد باشد.محبت زن خوب‏است‏به صورت عکس العمل محبت مرد باشد نه به صورت ابتدایی. عشق ابتدایی زن‏یعنی عشقی که از ناحیه زن شروع بشود و زن بدون آنکه مرد قبلا او را خواسته باشدعاشق مردی بشود، همواره مواجه با شکست عشق و شکست‏شخصیت‏خود زن‏است،بر خلاف عشقی که به صورت پاسخ به عشق دیگری در زن پیدا می‏شود; اینچنین عشق،نه خودش شکست می‏خورد و نه به شخصیت زن لطمه و شکست واردمی‏آورد.
آیا راست است که زن وفا ندارد؟پیمان محبت زن سست است؟به عشق زن نبایداعتماد کرد؟
این،هم راست است و هم دروغ.راست است اگر عشق از زن شروع شود.اگر زنی‏ابتدا عاشق مردی بشود و به او دل ببندد آتشش زود سرد می‏شود.به چنین عشقی‏نباید اعتماد کرد.اما دروغ است در صورتی که عشق آتشین زن به صورت‏عکس العملی از عشق صادقانه مردی و به عنوان پاسخگویی به عشق راستین پیداشده باشد.اینچنین عشقی عملا مستبعد است که فسخ بشود،مگر آنکه عشق مرد به‏سردی بگراید و البته در این صورت عشق زن تمام می‏شود.عشق فطری زن همین نوع‏از عشق است.
شهرت زن به بی‏وفایی در عشقهای نوع اول است و ستایشهایی که از وفاداری زن‏شده مربوط به عشقهای نوع دوم است. جامعه اگر بخواهد پیوندهای زناشویی‏استحکام پیدا کند،چاره‏ای ندارد از اینکه از همان راهی برود که قرآن رفته است;یعنی قوانین فطرت را رعایت کند و از آن جمله نقش خاص هر یک از زن و مرد را در مساله‏عشق در نظر بگیرد. قانون مهر هماهنگی با طبیعت است از این رو که نشانه و زمینه آن‏است که عشق از ناحیه مرد آغاز شده و زن پاسخگوی عشق اوست و مرد به احترام اوهدیه‏ای نثار او می‏کند.از این رو نباید قانون مهر-که یک ماده از یک اساسنامه کلی‏است و به دست طراح طبیعت تدوین شده-به نام تساوی حقوق زن و مرد ملغی گردد.
چنانکه ملاحظه فرمودید قرآن در باب مهر،رسوم و قوانین جاهلیت را علی رغم‏میل مردان آن روز عوض کرد.آنچه خود قرآن در باب مهر گفت رسم معمول جاهلیت‏نبود که بگوییم قرآن اهمیتی به بود و نبود مهر نمی‏دهد.قرآن می‏توانست مهر را بکلی‏منسوخ کند و مردان را از این نظر راحت کند،ولی این کار را نکرد.

انتقادها

اکنون که نظر اسلام را درباره مهر دانستید و معلوم شد مهر از نظر اسلام چه‏فلسفه‏ای دارد،خوب است‏سخن کسانی را که به این قانون اسلامی انتقاد دارند نیزبشنوید.
خانم منوچهریان در کتاب انتقاد بر قوانین اساسی و مدنی ایران در فصلی که تحت‏عنوان‏«مهر»باز کرده‏اند چنین نوشته‏اند:
«همچنانکه برای داشتن باغ یا خانه یا اسب یا استر،مرد باید مبلغی بپردازد،برای‏خریدن زن هم باید پولی از کیسه خرج کند.و همچنانکه بهای خانه و باغ و استر برحسب بزرگی و کوچکی و زشتی و زیبایی و بهره و فایده متفاوت است،بهای زن‏هم بر حسب زشتی و زیبایی و پولداری و بی‏پولی او تفاوت می‏کند.قانونگذاران‏مهربان و جوانمرد ما قریب 12 ماده درباره قیمت زن نوشته‏اند و فلسفه آنان آن‏است که اگر پول در میان نباشد رشته استوار زناشویی سخت‏سست و زود گسل‏می‏شود.»
اگر قانون مهر از طرف اجنبی آمده بود،آیا باز هم اینقدر مورد بی‏مهری و تهمت وافترا بود؟مگر هر پولی که کسی به کسی می‏دهد،می‏خواهد او را بخرد؟!پس باید رسم‏هدیه و بخشش و پیشکش را منسوخ کنند.ریشه قانون مهر که در قانون مدنی آمده قرآن است.قرآن تصریح می‏کند که مهر عنوانی جز عطیه و پیشکشی ندارد.بعلاوه،اسلام قوانین اقتصادی خود را آنچنان تنظیم کرده که مرد حق هیچ گونه بهره برداری‏اقتصادی از زن ندارد.در این صورت چگونه می‏توان مهر را به عنوان قیمت زن یادکرد؟
ممکن است‏بگویید عملا مردان ایرانی از زنان خود بهره‏برداری اقتصادی می‏کنند.
من هم قبول دارم که بسیاری از مردان ایرانی این طورند،ولی این چه ربطی به مهردارد؟مردان که نمی‏گویند ما به موجب اینکه مهر پرداخته‏ایم،به زنان خود تحکم‏می‏کنیم.تحکم مرد ایرانی به زن ایرانی ریشه‏های دیگری دارد.چرا به جای اینکه‏مردم را اصلاح کنید،قانون فطرت را خراب می‏کنید و بر مفاسد می‏افزایید؟در تمام‏این گفته‏ها یک منظور بیشتر نهفته نیست و آن اینکه ایرانی و مشرق زمینی باید خود راو فلسفه زندگی خود را و معیارهای انسانی خود را فراموش کند و رنگ و شکل اجنبی‏به خود بگیرد تا بهتر آماده بلعیده شدن باشد.
خانم منوچهریان می‏گویند:
«اگر زن از نظر اقتصادی مانند مرد باشد،دیگر چه حاجت است که ما برای او نفقه وکسوه و مهر قائل شویم؟همچنانکه هیچ یک از این پیش بینی‏ها و محکم‏کاری‏ها درمورد مرد به میان نمی‏آید،در مورد زن هم آن وقت نباید وجود داشته باشد.»
اگر این سخن را خوب بشکافیم معنی‏اش این است:در دوره‏هایی که برای زن حق‏مالکیت و استقلال اقتصادی قائل نبودند مهر و نفقه می‏توانست تا اندازه‏ای موجه‏باشد،ولی اگر به زن استقلال اقتصادی داده شود(همچنانکه در اسلام این استقلال به‏زن داده شده)دیگر نفقه و مهر هیچ وجهی ندارد.
ایشان گمان کرده‏اند که فلسفه مهر صرفا این است که در مقابل سلب حقوق‏اقتصادی زن پولی به او برسد.آیا بهتر نبود که ایشان مراجعه کوتاهی به آیات قرآن‏می‏کردند و اندکی درباره تعبیراتی که قرآن از مهر کرده تامل می‏کردند و فلسفه اصلی‏مهر را درمی‏یافتند و آنگاه از اینکه کتاب آسمانی کشورشان دارای چنین منطق عالی‏است‏به خود می‏بالیدند؟
نویسنده‏«چهل پیشنهاد»در شماره‏89 مجله زن روز،صفحه 71 پس از ذکر وضع ناهنجار زن در جاهلیت و اشاره به خدمات اسلام در این راه چنین نوشته است:
«چون زن و مرد مساوی آفریده شده‏اند،پرداخت‏بها یا اجرت از طرف یکی به‏دیگری منطق و دلیل عقلانی ندارد زیرا همان گونه که مرد احتیاج به زن دارد،زن‏هم به وجود مرد نیازمند است و آفرینش آنها را به یکدیگر محتاج خلق کرده و دراین احتیاج هر دوی آنها وضع مساوی دارند،و لذا الزام یکی به دادن وجه به دیگری‏بلا دلیل خواهد بود.و لکن از نظر اینکه طلاق در اختیار مرد بوده و زن برای زندگی‏مشترک با مرد تامین نداشته،لذا به زن حق داده شده و علاوه بر اعتماد به شخصیت‏زوج،نوعی وثیقه و اعتبار مالی نیز از مرد مطالبه نماید...»
در صفحه 72 می‏گوید:
«اگر ماده‏1133 قانون مدنی که مقرر می‏دارد:«مرد می‏تواند هر وقت که بخواهدزن خود را طلاق دهد»اصلاح گردد و طلاق بسته به میل و هوس مرد نباشد،اساساصداق و مهر فلسفه وجودی خود را از دست‏خواهد داد.»
از آنچه تا کنون گفته‏ایم بی‏پایگی این سخنان روشن گشت.معلوم شد که مهر،بها یااجرت نیست و منطق عقلانی هم دارد. هم معلوم شد زن و مرد در احتیاج به یکدیگروضع مساوی ندارند و خلقت،آنها را در دو وضع مختلف قرار داده است.
از همه بی‏پایه‏تر اینکه فلسفه مهر را وثیقه مالی در مقابل حق طلاق برای مرد ذکرکرده است و مدعی است علت اینکه اسلام مهر را مقرر کرده است همین جهت است. از این گونه اشخاص باید پرسید:چرا اسلام حق طلاق را به مرد داد تا زن به وثیقه‏مالی احتیاج پیدا کند؟بعلاوه،معنی این سخن این است:علت اینکه پیغمبر اکرم برای‏زنان خود مهر قرار می‏داد این بود که می‏خواست‏به آنها در مقابل خودش وثیقه مالی‏بدهد،و علت اینکه در ازدواج علی و فاطمه برای فاطمه مهر قرار داد این بود که‏می‏خواست‏برای فاطمه در مقابل علی یک وثیقه مالی و وسیله اطمینان فکری بگیرد.
اگر اینچنین است،پس چرا پیغمبر اکرم زنان را توصیه کرد که متقابلا مهر خود را به‏شوهر ببخشند و برای این بخشش پاداشها ذکر کرد؟بعلاوه،چرا توصیه کرد که حتی الامکان مهر زنان زیاد نباشد؟آیا جز این است که از نظر پیغمبر اسلام هدیه‏زناشویی مرد به نام مهر،و بخشش مهر یا معادل آن از طرف زن به مرد موجب‏استحکام الفت و علقه زناشویی می‏شود؟
اگر نظر اسلام به این بود که مهر یک وثیقه مالی باشد،چرا در کتاب آسمانی خودگفت: و اتوا النساء صدقاتهن نحلة ;چرا نگفت و اتوا النساء صدقاتهن وثیقة »؟
گذشته از همه اینها،نویسنده مزبور پنداشته که رسم مهر در صدر اسلام همین بوده‏که امروز هست.معمول امروز این است که مهر بیشتر جنبه ذمه و عهده دارد;یعنی مردمبلغی را طبق عقد و سند به عنوان مهر به عهده می‏گیرد و زن معمولا آن را مطالبه‏نمی‏کند مگر وقتی که اختلاف و مشاجره‏ای به میان آید.این گونه مهرها می‏تواند جنبه‏وثیقه به خود بگیرد.در صدر اسلام معمول این بود که مرد هر چه به عنوان مهر متعهدمی‏شد،نقد می‏پرداخت.علیهذا به هیچ وجه نمی‏توان گفت که نظر اسلام از مهر این‏بوده که وثیقه‏ای در اختیار زن قرار دهد.
تاریخ نشان می‏دهد که پیغمبر اکرم به هیچ وجه حاضر نبود زنی را بدون مهر دراختیار مردی قرار دهد.داستانی با اندک اختلاف در کتب شیعه و سنی آمده است ازاین قرار:
زنی آمد به خدمت پیغمبر اکرم و در حضور جمع ایستاد و گفت:
یا رسول الله!مرا به همسری خود بپذیر.
رسول اکرم در مقابل تقاضای زن سکوت کرد،چیزی نگفت.زن سر جای خودنشست.
مردی از اصحاب بپا خاست و گفت:
یا رسول الله!اگر شما مایل نیستید،من حاضرم.
پیغمبر اکرم سؤال کرد:
مهر چی می‏دهی؟
-هیچی ندارم.
-این طور که نمی‏شود.برو به خانه‏ات،شاید چیزی پیدا کنی و به عنوان مهر به این‏زن بدهی.
مرد به خانه‏اش رفت و برگشت و گفت:
در خانه‏ام چیزی پیدا نکردم.
-باز هم برو بگرد.یک انگشتر آهنی هم که بیاوری کافی است.
دو مرتبه رفت و برگشت و گفت:انگشتر آهنی هم در خانه ما پیدا نمی‏شود.من‏حاضرم همین جامه که به تن دارم مهر این زن کنم.
یکی از اصحاب که او را می‏شناخت گفت:یا رسول الله!به خدا این مرد جامه‏ای‏غیر از این جامه ندارد.پس نصف این جامه را مهر زن قرار دهید.
پیغمبر اکرم فرمود:اگر نصف این جامه مهر زن باشد کدامیک بپوشند؟هر کدام‏بپوشند دیگری برهنه می‏ماند.خیر،این طور نمی‏شود.
مرد خواستگار سر جای خود نشست.زن هم به انتظار،جای دیگری نشسته بود. مجلس وارد بحث دیگری شد و طول کشید.مرد خواستگار حرکت کرد برود.رسول‏اکرم او را صدا کرد:
آهای بیا.
آمد.
-بگو ببینم قرآن بلدی؟
-بلی یا رسول الله!فلان سوره و فلان سوره را بلدم.
-می‏توانی از حفظ قرائت کنی؟
-بلی می‏توانم.
-بسیار خوب،درست‏شد.پس این زن را به عقد تو در آوردم و مهر او این باشد که‏تو به او قرآن تعلیم بدهی.
مرد دست زن خود را گرفت و رفت.
در باب مهر مطالب دیگری هست ولی ما سخن را همین جا کوتاه می‏کنیم.

مهر و نفقه(3)

نظر اسلام را درباره مهر و فلسفه مهر بیان کردیم.اکنون نوبت آن است که مساله‏نفقه را مورد بحث قرار دهیم.
قبلا باید بدانیم که در قوانین اسلامی،نفقه نیز مانند مهر وضع مخصوص به خوددارد و نباید با آنچه در دنیای غیر اسلامی می‏گذشته یا می‏گذرد یکی دانست.
اگر اسلام به مرد حق می‏داد که زن را در خدمت‏خود بگمارد و محصول کار وزحمت و بالاخره ثروتی که زن تولید می‏کند مال خود بداند،علت و فلسفه نفقه دادن‏مرد به زن روشن بود زیرا واضح است اگر انسان،حیوان یا انسان دیگری را موردبهره‏برداری اقتصادی قرار دهد ناچار است مخارج زندگی او را نیز تامین کند.اگرگاریچی به اسب خود کاه و جو ندهد آن اسب برای او بارکشی نمی‏کند.
اما اسلام چنین حقی برای مرد قائل نیست;به زن حق داد مالک شود،تحصیل‏ثروت کند و به مرد حق نداده در ثروتی که به او تعلق دارد تصرف کند;و در عین حال‏بر مرد لازم دانسته که بودجه خانواده را تامین کند،مخارج زن و فرزندان و نوکر وکلفت و مسکن و غیره را بپردازد،چرا و به چه علتی؟
متاسفانه غرب مآب‏های ما به هیچ وجه حاضر نیستند درباره این امور ذره‏ای فکرکنند;چشمها را به روی هم می‏گذارند و عین انتقاداتی را که غربیان بر سیستمهای حقوقی خودشان می‏کنند-و البته آن انتقادات صحیح هم هست-اینها در مورد سیستم‏حقوقی اسلامی ذکر می‏کنند.
واقعا اگر کسی بگوید نفقه زن در غرب تا قرن نوزدهم چیزی جز جیره‏خواری ونشانه بردگی زن نبوده است راست گفته است،زیرا وقتی که زن موظف باشد مجاناداخله زندگی مرد را اداره کند و حق مالکیت نداشته باشد،نفقه‏ای که به او داده می‏شوداز نوع جیره‏ای است که به اسیر یا علوفه‏ای است که به حیوانات بارکش داده می‏شود.
اما اگر قانون بخصوصی در جهان پیدا شود که اداره داخله زندگی مرد را به عنوان‏یک وظیفه لازم از دوش زن بردارد و به او حق تحصیل ثروت و استقلال کامل‏اقتصادی بدهد،در عین حال او را از شرکت در بودجه خانوادگی معاف کند، ناچارفلسفه دیگری در نظر گرفته و باید در اطراف آن فلسفه تامل کرد.

محجوریت زن فرنگی تا نیمه دوم قرن نوزدهم

در شرح قانون مدنی ایران تالیف دکتر شایگان،صفحه 362 چنین نوشته شده:
«استقلالی که زن در دارایی خود دارد و فقه شیعه از ابتدا آن را شناخته است،درحقوق یونان و رم و ژاپن و تا چندی پیش هم در حقوق غالب کشورها وجودنداشته;یعنی زن مثل صغیر و مجنون،محجور و از تصرف در اموال خود ممنوع‏بوده است.در انگلستان که سابقا شخصیت زن کاملا در شخصیت‏شوهر محو بوددو قانون،یکی در سال 1870 و دیگری در سال 1882 میلادی به اسم قانون‏مالکیت زن شوهردار،از زن رفع حجر نمود.در ایتالیا قانون‏1919 میلادی زن رااز شمار محجورین خارج کرد.در قانون مدنی آلمان(1900 میلادی)و در قانون‏مدنی سویس(1907 میلادی)زن مثل شوهر خود اهلیت دارد.
ولی زن شوهردار در حقوق پرتغال و فرانسه هنوز در عداد محجورین است،گو که‏قانون 18 فوریه 1938 در فرانسه در حدودی حجر زن شوهردار را تعدیل کرده‏است.»
چنانکه ملاحظه می‏فرمایید هنوز یک قرن نمی‏گذرد از وقتی که اولین قانون‏استقلال مالی زن در مقابل شوهر(1882 در انگلستان)در اروپا تصویب شد و به اصطلاح از زن شوهردار رفع محجوریت‏شد.

چرا اروپا ناگهان استقلال مالی داد؟

حالا چطور شد که در یک قرن چنین حادثه مهمی رخ داد؟آیا احساسات انسانی‏مردان اروپایی به غلیان آمد و به ظالمانه بودن کار خود پی بردند؟
پاسخ این پرسش را از ویل دورانت‏بشنوید.وی در لذات فلسفه صفحه 158 بحثی‏تحت عنوان‏«علل‏»باز کرده است و در آنجا به اصطلاح علل آزادی زن را در اروپاشرح می‏دهد.
متاسفانه در آنجا به حقیقت وحشتناکی برمی‏خوریم.معلوم می‏شود زن اروپایی‏برای آزادی و حق مالکیت‏خود،از ماشین باید تشکر کند نه از آدم،و در مقابل‏چرخهای عظیم ماشین باید سر تعظیم فرود آورد نه در مقابل مردان اروپایی. آزمندی‏و حرص صاحبان کارخانه بود که برای اینکه سود بیشتری ببرند و مزد کمتری بدهندقانون استقلال اقتصادی را در مجلس انگلستان گذراند.
ویل دورانت می‏گوید:
«این واژگونی سریع عادات و رسوم محترم و قدیمتر از تاریخ مسیحیت را چگونه‏تعلیل کنیم؟علت عمومی این تغییر، فراوانی و تعدد ماشین آلات است.«آزادی‏» زن از عوارض انقلاب صنعتی است...
یک قرن پیش در انگلستان کار پیدا کردن بر مردان دشوار گشت.اما اعلانها از آنان‏می‏خواست که زنان و کودکان خود را به کارخانه‏ها بفرستند.کارفرمایان باید دراندیشه سود و سهام خود باشند و نباید خاطر خود را با اخلاق و رسوم حکومتهاآشفته سازند.کسانی که ناآگاه بر«خانه براندازی‏»توطئه کردند کارخانه‏داران‏وطن دوست قرن نوزدهم انگلستان بودند.
نخستین قدم برای آزادی مادران بزرگ ما قانون 1882 بود.به موجب این قانون،زنان بریتانیای کبیر از آن پس از امتیاز بی‏سابقه‏ای برخوردار می‏شدند و آن اینکه‏پولی را که به دست می‏آوردند حق داشتند برای خود نگه دارند.این قانون اخلاقی‏عالی و مسیحی را کارخانه‏داران مجلس عوام وضع کردند تا بتوانند زنان انگلستان‏را به کارخانه‏ها بکشانند.از آن سال تا به امسال سودجویی مقاومت ناپذیری آنان را از بندگی و جان کندن در خانه رهانیده،گرفتار بندگی و جان کندن در مغازه وکارخانه کرده است.»
چنانکه ملاحظه می‏فرمایید سرمایه‏داران و کارخانه‏داران انگلستان بودند که به‏خاطر منافع مادی این قدم را به نفع زن برداشتند.

قرآن و استقلال اقتصادی زن

اسلام در هزار و چهارصد سال پیش این قانون را گذراند و گفت: للرجال نصیب ممااکتسبوا و للنساء نصیب مما اکتسبن (5) مردان را از آنچه کسب می‏کنند و به دست می‏آورندبهره‏ای است و زنان را از آنچه کسب می‏کنند و به دست می‏آورند بهره‏ای است.
قرآن مجید در آیه کریمه همان طوری که مردان را در نتایج کار و فعالیتشان‏ذی حق دانست،زنان را نیز در نتیجه کار و فعالیتشان ذی حق شمرد.
در آیه دیگر فرمود: للرجال نصیب مما ترک الوالدان و الاقربون و للنساء نصیب مماترک الوالدان و الاقربون (6) یعنی مردان را از مالی که پدر و مادر و یا خویشاوندان بعد ازمردن خود باقی می‏گذارند بهره‏ای است و زنان را هم از آنچه پدر و مادر وخویشاوندان از خود باقی می‏گذارند بهره‏ای است.
این آیه حق ارث بردن زن را تثبیت کرد.ارث بردن یا نبردن زن تاریخچه مفصلی‏دارد که به خواست‏خدا بعدا ذکر خواهیم کرد.عرب جاهلیت‏حاضر نبود به زن ارث‏بدهد،اما قرآن کریم این حق را برای زن تثبیت کرد.

یک مقایسه

پس قرآن کریم سیزده قرن قبل از اروپا به زن استقلال اقتصادی داد،با این تفاوت:
اولا انگیزه‏ای که سبب شد اسلام به زن استقلال اقتصادی بدهد جز جنبه‏های‏انسانی و عدالت دوستی و الهی اسلام نبوده.در آنجا مطالبی از قبیل مطامع‏کارخانه‏داران انگلستان وجود نداشت که به خاطر پر کردن شکم خود این قانون را گذراندند،بعد با بوق و کرنا دنیا را پر کردند که ما حق زن را به رسمیت‏شناختیم وحقوق زن و مرد را مساوی دانستیم.
ثانیا اسلام به زن استقلال اقتصادی داد،اما به قول ویل دورانت‏خانه براندازی‏نکرد،اساس خانواده‏ها را متزلزل نکرد،زنان را علیه شوهران و دختران را علیه پدران‏به تمرد و عصیان وادار نکرد.اسلام با این دو آیه انقلاب عظیم اجتماعی به وجودآورد،اما آرام و بی‏ضرر و بی‏خطر.
ثالثا آنچه دنیای غرب کرد این بود که به قول ویل دورانت زن را از بندگی وجان کندن در خانه رهانید و گرفتار بندگی و جان کندن در مغازه و کارخانه کرد;یعنی‏اروپا غل و زنجیری از دست و پای زن باز کرد و غل و زنجیر دیگری که کمتر از اولی‏نبود به دست و پای او بست.اما اسلام زن را از بندگی و بردگی مرد در خانه و مزارع وغیره رهانید و با الزام مرد به تامین بودجه اجتماع خانوادگی،هر نوع اجبار و الزامی رااز دوش زن برای تامین مخارج خود و خانواده برداشت.زن از نظر اسلام در عین‏اینکه حق دارد طبق غریزه انسانی به تحصیل ثروت و حفظ و افزایش آن بپردازد،طوری نیست که جبر زندگی،او را تحت فشار قرار دهد و غرور و جمال و زیبایی راکه همیشه با اطمینان خاطر باید همراه[وی]باشد-از او بگیرد.
اما چه باید کرد;چشمها و گوشهای برخی نویسندگان ما بسته‏تر از آن است که درباره این حقایق مسلم تاریخی و فلسفی بیندیشند.

انتقاد و پاسخ

خانم منوچهریان در کتاب انتقاد بر قوانین اساسی و مدنی ایران صفحه‏37می‏نویسند:
«قانون مدنی ما از یک سو مرد را وا می‏دارد که به زن خود نفقه بدهد یعنی جامه،خوراک و مسکن وی را آماده کند. همچنانکه مالک اسب و استر باید برای آنان‏خوراک و مسکن فراهم آورد،مالک زن نیز باید این حداقل زندگی را در دسترس‏او بگذارد.ولی از سوی دیگر معلوم نیست چرا ماده 1110 قانون مدنی مقررمی‏دارد که در عده وفات،زن نفقه ندارد و حال آنکه در هنگام مرگ شوهر،زن به‏ملاطفت و تسلیت احتیاج دارد و می‏خواهد به محض از دست دادن مالک خود پریشان روزگار و آشفته خاطر نشود.ممکن است‏بگویید:شما که دم از آزادی‏می‏زنید و می‏خواهید در همه جا با مرد یکسان باشید،چرا در اینجا می‏خواهید بازهم زن بنده و جیره‏خوار مرد باشد و چشم داشته باشد که پس از وی نیز این بندگی وجیره‏خواری ادامه یابد؟ما در پاسخ می‏گوییم:مطابق همان فلسفه بردگی زن که‏طرح این قانون مدنی بر پایه آن ریخته شده است،خوب بود که به قول سعدی‏«مالکان تحریر»پس از خود نیز نفقه را برای زن مقرر می‏داشتند و قانون هم این‏موضوع را رعایت می‏کرد.»
ما از این نویسنده می‏پرسیم که از کجای قانون مدنی و از کجای قانون اسلام(یا به‏قول شما فلسفه بردگی زن)شما استنباط کردید که مرد مالک زن است و علت نفقه‏دادن مرد مملوک بودن زن است؟این چطور مالکی است که حق ندارد به مملوک خودبگوید این کاسه آب را به من بده؟این چطور مالکی است که مملوکش هر کاری بکندبه خودش تعلق دارد نه به مالک؟این چطور ملکی است که مملوکش در کوچکترین‏قدمی که برای او بردارد-اگر دل خودش بخواهد-حق دارد مطالبه مزد بکند؟این‏چطور مالکی است که حق ندارد به مملوک خودش تحمیل کند که بچه‏ای را که درخانه مالک خود زاییده است مجانا شیر دهد؟
ثانیا مگر هر کس نفقه خور کسی بود مملوک اوست؟از نظر اسلام و هر قانون‏دیگری فرزندان،واجب النفقه پدر یا پدر و مادرند.آیا این دلیل است که همه قوانین‏جهان فرزندان را مملوک پدران می‏دانند؟در اسلام پدر و مادر اگر فقیر باشندواجب النفقه فرزند می‏باشند بدون اینکه فرزند حق تحمیلی به آنها داشته باشد.پس‏آیا باید بگوییم اسلام پدران و مادران را مملوک فرزندان خود شناخته است؟
ثالثا از همه عجیبتر این است که می‏گویند:چرا نفقه زن در عده وفات واجب نیست‏در صورتی که زن در این وقت که شوهر خود را از دست می‏دهد بیشتر به پول شوهراحتیاج دارد؟
مثل این است که این نویسنده گرامی در اروپای صد سال پیش زندگی می‏کند. ملاک نفقه دادن مرد به زن احتیاج زن نیست.اگر از نظر اسلام زن در مدتی که با شوهرخود زندگی می‏کند حق مالکیت نمی‏داشت،این مطلب درست‏بود که بعد از مردن‏شوهر بلافاصله وضع زن مختل می‏شود.ولی[با توجه به]قانونی که به زن حق مالکیت داده است و زنان به واسطه تامین شدن از جانب شوهران همیشه ثروت خودرا حفظ می‏کنند،چه لزومی دارد که پس از بهم خوردن آشیانه زندگی با هم تا مدتی‏نفقه بگیرند؟نفقه حق زینت‏بخشیدن به آشیانه مرد است.پس از خرابی آشیانه لزومی‏ندارد که این حق برای زن ادامه پیدا کند.

سه نوع نفقه

در اسلام سه نوع نفقه وجود دارد:
نوع اول نفقه‏ای که مالک باید صرف مملوک خود بکند.مخارجی که مالک‏حیوانات برای آنها می‏کند،از این قبیل است. ملاک این نوع نفقه مالکیت و مملوکیت‏است.
نوع دوم نفقه‏ای است که انسان باید صرف فرزندان خود در حالی که صغیر یافقیرند و یا صرف پدر و مادر خود که فقیرند بنماید.ملاک این نوع نفقه مالکیت ومملوکیت نیست،بلکه حقوقی است که طبیعتا فرزندان بر به وجود آورندگان خود پیدامی‏کنند و حقوقی است که پدر و مادر به حکم شرکت در ایجاد فرزند و به حکم‏زحماتی که در دوره کودکی فرزند خود متحمل شده‏اند بر فرزند پیدا می‏کنند.شرط‏این نوع از نفقه،ناتوان بودن شخص واجب النفقه است.
نوع سوم نفقه‏ای است که مرد در مورد زن صرف می‏کند.ملاک این نوع از نفقه نه‏مالکیت و مملوکیت است و نه حق طبیعی به مفهومی که در نوع دوم گفته شد و نه عاجزبودن و ناتوان بودن و فقیر بودن زن.
زن فرضا میلیونر و دارای درآمد سرشاری باشد و مرد ثروت و درآمد کمی داشته‏باشد،باز هم مرد باید بودجه خانوادگی و از آن جمله بودجه شخصی زن را تامین کند. فرق دیگری که این نوع از نفقه با نوع اول و دوم دارد این است که در نوع اول و دوم اگرشخص از زیر بار وظیفه شانه خالی کند و نفقه ندهد گناهکار است اما تخلف وظیفه به‏صورت یک دین قابل مطالبه و استیفا درنمی‏آید یعنی جنبه حقوقی ندارد.ولی در نوع‏سوم اگر از زیر بار وظیفه شانه خالی کند،زن حق دارد به صورت یک امر حقوقی اقامه‏دعوا کند و در صورت اثبات از مرد بگیرد.ملاک این نوع از نفقه چیست؟ان شاء الله درمقاله آینده درباره آن بحث‏خواهیم کرد.

آیا زن امروز مهر و نفقه نمی‏خواهد؟

گفتیم از نظر اسلام تامین بودجه کانون خانوادگی،از آن جمله مخارج شخصی زن‏به عهده مرد است.زن از این نظر مسؤولیتی ندارد.زن فرضا دارای ثروت هنگفتی‏بوده و چندین برابر شوهر دارایی داشته باشد،ملزم نیست در این بودجه شرکت کند. شرکت زن در این بودجه،چه از لحاظ پولی که بخواهد خرج کند و چه از لحاظ کاری‏که بخواهد صرف کند، اختیاری و وابسته به میل و اراده خود اوست.
از نظر اسلام با اینکه بودجه زندگی زن جزء بودجه خانوادگی و بر عهده مرد است،مرد هیچ گونه تسلط اقتصادی و حق بهره‏برداری از نیرو و کار زن ندارد;نمی‏تواند او رااستثمار کند.نفقه زن از این جهت مانند نفقه پدر و مادر است که در موارد خاصی برعهده فرزند است اما فرزند در مقابل این وظیفه که انجام می‏دهد هیچ گونه حقی از نظراستخدام پدر و مادر پیدا نمی‏کند.

رعایت جانب زن در مسائل مالی

اسلام به شکل بی‏سابقه‏ای جانب زن را در مسائل مالی و اقتصادی رعایت کرده‏است.از طرفی به زن استقلال و آزادی کامل اقتصادی داده و دست مرد را از مال و کاراو کوتاه کرده و حق قیمومت در معاملات زن را-که در دنیای قدیم سابقه ممتد دارد و در اروپا تا اوایل قرن بیستم رایج‏بود-از مرد گرفته است،و از طرف دیگر با برداشتن‏مسؤولیت تامین بودجه خانوادگی از دوش زن،او را از هر نوع اجبار و الزام برای‏دویدن به دنبال پول معاف کرده است.
غرب پرستان آنگاه که می‏خواهند به نام حمایت از زن از این قانون انتقاد کنند،چاره‏ای ندارند از اینکه به یک دروغ شاخدار متوسل شوند.اینها می‏گویند:فلسفه‏نفقه این است که مرد خود را مالک زن می‏داند و او را به خدمت‏خود می‏گمارد.همان‏طوری که مالک حیوان ناچار است مخارج ضروری حیوانات مملوک خود را بپردازدتا آن حیوانات بتوانند به او سواری بدهند و برایش بارکشی کنند،قانون نفقه هم برای‏همین منظور حداقل بخور و نمیر را برای زن واجب کرده است.
اگر کسی قانون اسلام را در این مسائل از آن جهت مورد حمله قرار دهد که اسلام‏بیش از حد لازم زن را نوازش کرده و مرد را زیر بار کشیده و او را به صورت خدمتکاربی‏مزد و اجری برای زن درآورده است،بهتر می‏تواند به ایراد خود آب و رنگ و سر وصورتی بدهد تا اینکه به نام زن و به نام حمایت زن بر این قانون ایراد بگیرد.
حقیقت این است که اسلام نخواسته به نفع زن و علیه مرد یا به نفع مرد و علیه زن‏قانونی وضع کند.اسلام نه جانبدار زن است و نه جانبدار مرد.اسلام در قوانین خودسعادت مرد و زن و فرزندانی که باید در دامن آنها پرورش یابند و بالاخره سعادت‏جامعه بشریت را در نظر گرفته است.اسلام راه وصول زن و مرد و فرزندان آنها وجامعه بشریت را به سعادت،در این می‏بیند که قواعد و قوانین طبیعت و اوضاع واحوالی که به دست توانا و مدبر خلقت‏به وجود آمده نادیده گرفته نشود.
همچنانکه مکرر گفته‏ایم اسلام در قوانین خود این قاعده را همواره رعایت کرده‏است که مرد مظهر نیاز و احتیاج و زن مظهر بی‏نیازی باشد.اسلام مرد را به صورت‏خریدار و زن را به صورت صاحب کالا می‏شناسد.از نظر اسلام در وصال و زندگی‏مشترک زن و مرد،این مرد است که باید خود را به عنوان بهره‏گیر بشناسد و هزینه این‏کار را تحمل کند.زن و مرد نباید فراموش کنند که در مساله عشق،از نظر طبیعت دونقش جداگانه به عهده آنها واگذار شده است.ازدواج هنگامی پایدار و مستحکم ولذت بخش است که زن و مرد در نقش طبیعی خود ظاهر شوند.
علت دیگر که برای لزوم نفقه زن بر مرد در کار است این است که مسؤولیت و رنج وزحمات طاقت فرسای تولید نسل از لحاظ طبیعت‏به عهده زن گذاشته شده است.آنچه در این کار از نظر طبیعی به عهده مرد است‏یک عمل لذت بخش آنی بیش نیست.این‏زن است که باید این بیماری ماهانه را(در غیر ایام کودکی و پیری)تحمل کند،سنگینی‏دوره بارداری و بیماری مخصوص این دوره را به عهده بگیرد،سختی زایمان وعوارض آن را تحمل نماید،کودک را شیر بدهد و پرستاری کند.
اینها همه از نیروی بدنی و عضلانی زن می‏کاهد،توانایی او را در کار و کسب‏کاهش می‏دهد.اینهاست که اگر بنا بشود قانون،زن و مرد را از لحاظ تامین بودجه‏زندگی در وضع مشابهی قرار دهد و به حمایت زن برنخیزد،زن وضع رقت‏باری پیداخواهد کرد.و همینها سبب شده که در جاندارانی که به صورت جفت زندگی می‏کنند،جنس نر همواره به حمایت جنس ماده برخیزد،او را در مدت گرفتاری تولید نسل درخوراک و آذوقه کمک کند.
بعلاوه زن و مرد از لحاظ نیروی کار و فعالیتهای خشن تولیدی و اقتصادی،مشابه‏و مساوی آفریده نشده‏اند.اگر بنای بیگانگی باشد و مرد در مقابل زن قد علم کند و به‏او بگوید ذره‏ای از درآمد خودم را خرج تو نمی‏کنم،هرگز زن قادر نیست‏خود را به‏پای مرد برساند.
گذشته از اینها و از همه بالاتر اینکه احتیاج زن به پول و ثروت از احتیاج مردافزونتر است.تجمل و زینت جزء زندگی زن و از احتیاجات اصلی زن است.آنچه یک‏زن در زندگی معمولی خود خرج تجمل و زینت و خودآرایی می‏کند برابر ست‏بامخارج چندین مرد.میل به تجمل به نوبت‏خود میل به تنوع و تفنن را در زن به وجودآورده است.برای یک مرد یک دست لباس تا وقتی قابل پوشیدن است که کهنه ومندرس نشده است،اما برای یک زن چطور؟برای یک زن تا وقتی قابل پوشیدن است‏که جلوه تازه‏ای به شمار رود.ای بسا که یک دست لباس یا یکی از زینت آلات برای‏زن ارزش بیش از یک بار پوشیدن را نداشته باشد.توانایی کار و کوشش زن برای‏تحصیل ثروت از مرد کمتر است،اما استهلاک ثروت زن به مراتب از مرد افزونتر است.
بعلاوه زن باقی ماندن زن،یعنی باقی ماندن جمال و نشاط و غرور در زن،مستلزم‏آسایش بیشتر و تلاش کمتر و فراغ خاطر زیادتری است.اگر زن مجبور باشد مانندمرد دائما در تلاش و کوشش و در حال دویدن و پول درآوردن باشد، غرورش در هم‏می‏شکند،چینها و گره‏هایی که گرفتاریهای مالی به چهره و ابروی مرد انداخته است درچهره و ابروی او پیدا خواهد شد.مکرر شنیده شده است زنان غربی که بیچاره‏ها در کارگاهها و کارخانه‏ها و اداره‏ها اجبارا در تلاش معاشند،آرزوی زندگی زن شرقی رادارند.بدیهی است زنی که آسایش خاطر ندارد،فرصتی نخواهد یافت که به خودبرسد و مایه سرور و بهجت مرد نیز واقع شود.
لذا نه تنها مصلحت زن،بلکه مصلحت مرد و کانون خانوادگی نیز در این است که‏زن از تلاشهای اجباری خرد کننده معاش معاف باشد.مرد هم می‏خواهد کانون‏خانوادگی برای او کانون آسایش و رفع خستگی و فراموشخانه گرفتاریهای بیرونی‏باشد.زنی قادر است کانون خانوادگی را محل آسایش و فراموشخانه گرفتاریها قراردهد که خود به اندازه مرد خسته و کوفته کار بیرون نباشد.وای به حال مردی که خسته‏و کوفته پا به خانه بگذارد و با همسری خسته‏تر و کوفته‏تر از خود روبرو شود.لهذاآسایش و سلامت و نشاط و فراغ خاطر زن برای مرد نیز ارزش فراوان دارد.
سر اینکه مردان حاضرند با جان کندن پول درآورند و دو دستی تقدیم زن خودکنند تا او با گشاده دستی خرج سر و بر خود کند این است که مرد نیاز روحی خود را به‏زن دریافته است;دریافته است که خداوند زن را مایه آسایش و آرامش روح او قرارداده است و جعل منها زوجها لیسکن الیها (7) ،دریافته است که هر اندازه موجبات‏آسایش و فراغ خاطر همسر خود را فراهم کند،غیر مستقیم به سعادت خود خدمت‏کرده است و کانون خانوادگی خود را رونق بخشیده است;دریافته است که از دوهمسر لازم است لااقل یکی مغلوب تلاشها و خستگیها نباشد تا بتواند آرامش دهنده‏روح دیگری باشد،و در این تقسیم کار آن که بهتر است در معرکه زندگی وارد نبرد شودمرد است و آن که بهتر می‏تواند آرامش دهنده روح دیگری باشد زن است.
زن از جنبه مالی و مادی نیازمند به مرد آفریده شده است و مرد از جنبه روحی.زن‏بدون اتکاء به مرد نمی‏تواند نیازهای فراوان مادی خود را-که چندین برابر مرد است‏رفع کند.از این رو اسلام همسر قانونی زن(فقط همسر قانونی او را)نقطه اتکاء او معین‏کرده است.
زن اگر بخواهد آن طور که دلش می‏خواهد با تجمل زندگی کند،اگر به همسرقانونی خود متکی نباشد به مردان دیگر متکی خواهد شد.این همان وضعی است که‏مع الاسف نمونه‏های زیادی پیدا کرده و رو به افزایش است.

فلسفه تبلیغ علیه نفقه

مردان شکارچی این نکته را دریافته‏اند و یکی از علل تبلیغ علیه نفقه زن بر شوهرهمین است که احتیاج فراوان زن به پول اگر از شوهر بریده شود زن به آسانی به دامن‏شکارچی خواهد افتاد.
اگر در فلسفه حقوقهای گزافی که در مؤسسات به خانمها پرداخته می‏شود دقت‏کنید،مفهوم عرض مرا بهتر درخواهید یافت.شک نداشته باشید که الغاء نفقه موجب‏ازدیاد فحشا می‏شود.
چگونه برای یک زن مقدور است که حساب زندگی خود را از مرد جدا کند و آنگاه‏بتواند خود را چنانکه طبیعتش اقتضا می‏کند اداره کند؟
حقیقت را اگر بخواهید،فکر الغاء نفقه از طرف مردانی هم که از تجمل و اسراف‏زنان به ستوه آمده‏اند تقویت می‏شود;اینها می‏خواهند با دست‏خود زن و به نام آزادی‏و مساوات،انتقام خود را از زنان اسرافکار و تجمل پرست‏بگیرند.
ویل دورانت در لذات فلسفه پس از آن که تعریفی از ازدواج نوین به این صورت‏می‏کند:«زناشویی قانونی با جلوگیری قانونی از حمل و با حق طلاق وابسته به‏رضایت طرفین و نبودن فرزند و نفقه‏»می‏گوید:
«زنان تجمل پرست طبقه متوسط سبب خواهند شد که به زودی انتقام مردزحمتکش از تمام جنس زن گرفته شود. ازدواج چنان تغییر خواهد کرد که دیگرزنان بیکاری که فقط مایه زینت و وحشت‏خانه‏های پر خرج بودند وجود نخواهندداشت.مردان از زنان خود خواهند خواست که خود مخارج خود را دربیاورند. زناشویی دوستانه(ازدواج نوین) حکم می‏کند که زن باید تا هنگام حمل کار کند. در اینجا نکته‏ای هست که موجب تکمیل آزادی زن خواهد شد و آن اینکه از این به‏بعد باید خود خرج خود را از اول تا آخر بپردازد.انقلاب صنعتی نتایج‏بیرحمانه‏خود را(درباره زن)ظاهر می‏سازد.زن باید در کارخانه با شوهر خود کار کند.زن‏به جای آنکه در اتاق خلوتی بنشیند و مرد را ناگزیر سازد که برای جبران‏بی‏حاصلی او دو برابر کار کند،باید در کار و پاداش و حقوق و تکالیف با او برابرباشد.»
آنگاه به صورت طنز می‏گوید:«معنی آزادی زن این است‏».

دولت‏به جای شوهر

این جهت که وظایف طبیعی زن در تولید نسل ایجاب می‏کند که زن از نقطه نظرمالی و اقتصادی نقطه اتکایی داشته باشد،مطلبی نیست که قابل انکار باشد.
در اروپای امروز افرادی هستند که طرفداری از آزادی زن را به آنجا رسانده‏اند که‏از بازگشت دوره‏«مادرشاهی‏»و طرد پدر به طور کلی از خانواده دم می‏زنند.به عقیده‏اینها با استقلال کامل اقتصادی زن و تساوی او در همه شؤون با مرد،در آینده پدرعضو زائد شناخته خواهد شد و برای همیشه از خانواده حذف خواهد شد.
در عین حال همین افراد دولت را دعوت می‏کنند که جانشین پدر شود و به مادران‏که قطعا حاضر نخواهند بود به تنهایی تشکیل عائله بدهند و همه مسؤولیتها را به عهده‏بگیرند،پول و مساعده بدهد تا از بارداری جلوگیری نکنند و نسل اجتماع منقطع‏نگردد،یعنی زن خانواده که در گذشته نفقه خور و به قول اعتراض کنندگان مملوک مردبوده است،از این به بعد نفقه‏خور و مملوک دولت‏باشد;وظایف و حقوق پدر به دولت‏منتقل گردد.
ای کاش افرادی که تیشه برداشته،کورکورانه بنیان استوار کانون مقدس خانوادگی‏ما را-که بر اساس قوانین مقدس آسمانی بنیان شده است-خراب می‏کنند،می‏توانستند به عواقب کار بیندیشند و شعاع دورتری را ببینند.
برتراند راسل در کتاب زناشویی و اخلاق فصلی تحت عنوان‏«خانواده و دولت‏»بازکرده است.در آنجا پس از آن که درباره بعضی دخالتهای فرهنگی و بهداشتی دولت‏درباره کودکان بحثی می‏کند،می‏گوید:
«ظاهرا چیزی نمانده که پدر علت وجودی بیولوژیک خود را از دست‏بدهد...یک‏عامل نیرومند دیگر در طرد پدر مؤثر است و آن تمایل زنان به استقلال مادی است. زنانی که در رای دادن شرکت می‏کنند غالبا متاهل نیستند و اشکالات زنان متاهل‏امروز بیش از زنان مجرد است و با وجود امتیازات قانونی،در رقابت‏برای مشاغل‏عقب می‏مانند...برای زنان متاهل دو راه است که استقلال اقتصادی خود را حفظکنند:یکی آن است که در مشاغل خود باقی بمانند و لازمه این فرض این است که پرستاری اطفال خود را به پرستاران مزد بگیر واگذار کنند و بالنتیجه کودکستانها وپرورشگاهها توسعه زیادی خواهد یافت و نتیجه منطقی این وضع این است که ازلحاظ روانشناسی برای کودک نه پدری وجود خواهد داشت نه مادری.راه دیگرآن است که به زنان جوان مساعده‏ای بپردازند که خودشان از اطفال نگهداری کنند. طریقه اخیر به تنهایی مفید نبوده و باید با مقررات قانونی مبتنی بر استخدام مجددمادر پس از آن که طفلش به سن معینی رسید تکمیل شود.اما این طریقه این امتیازرا دارد که مادر می‏تواند خود طفلش را بزرگ کند بدون اینکه برای این امر تحت‏تعلق حقارت‏آور مردی قرار گیرد...با فرض تصویب چنین قانونی باید انتظارعکس العمل آن را بر روی اخلاق فامیل داشت.قانون ممکن است مقرر دارد که‏مادر طفل نامشروع حق مساعده ندارد و یا اینکه در صورت وجود دلایلی حاکی‏از زنای مادر مساعده به پدر خواهد رسید.در این صورت پلیس محلی موظف‏خواهد بود که رفتار زنان متاهل را تحت نظر بگیرد.اثرات این قانون چندان‏درخشان نخواهد بود،ولی این خطر را دارد که در ذائقه کسانی که موجد این تکامل‏اخلاقی بوده‏اند چندان خوشایند واقع نشود.بالنتیجه می‏توان احتمال داد که‏دخالتهای پلیس در این باره قطع شده و حتی مادرهای اطفال نامشروع از مساعده‏برخوردار شوند.در این صورت وظیفه اقتصادی پدر در طبقات کارگر بکلی ازمیان رفته و اهمیتش بیش از سگها و گربه‏ها برای اولادشان نخواهد بود...تمدن یالااقل تمدنی که تاکنون توسعه یافته متمایل به تضعیف احساسات مادری است. محتملا برای حفظ تمدنی که تحول و تکامل زیادی یافته لازم خواهد شد به زنان‏برای بارداری آنقدر پول بدهند که آنان در این کار نفع مسلمی بیابند.در این‏صورت لازم نیست که تمام زنان یا اکثریتشان شغل مادری را برگزینند،این هم‏شغلی چون مشاغل دیگر که زنان آن را با جدیت و وقوف کامل استقبال خواهندکرد.اما تمام اینها فرضیاتی بیش نیست و منظورم این است که نهضت زنان باعث‏زوال خانواده پدر شاهی است که از ما قبل تاریخ نماینده پیروزی مرد بر زن بوده‏است.جانشین شدن دولت‏به جای پدر در مغرب زمین که با آن مواجه هستیم،پیشرفتی شمرده می‏شود...»
الغاء نفقه زن(به قول این آقایان:استقلال مادی زنان)طبق گفته‏های بالا نتایج و آثار ذیل را خواهد داشت:
سقوط و طرد پدر از خانواده و لااقل از اهمیت افتادن پدر و بازگشت‏به دوره‏مادرشاهی،جانشین شدن دولت‏به جای پدر و مساعده و نفقه گرفتن مادران از دولت‏به جای پدر،تضعیف احساسات مادری،درآمدن مادری از صورت عاطفی به‏صورت شغل و کار و کسب.
بدیهی است که نتیجه همه اینها سقوط کامل خانواده است که قطعا مستلزم سقوط‏انسانیت است.همه چیز رست‏خواهد شد و فقط یک چیز جای خالی خواهد داشت‏و آن سعادت و مسرت و برخورداری از لذات معنوی مخصوص کانون خانوادگی‏است.
به هر حال منظورم این است که حتی طرفداران استقلال و آزادی کامل زن و طردپدر از محیط خانواده،وظیفه طبیعی زن را در تولید نسل مستلزم حقی و مساعده‏ای واحیانا مزد و کرایه‏ای می‏دانند که به عقیده آنها دولت‏باید این حق را بپردازد،بر خلاف‏مرد که وظیفه طبیعی او هیچ حقی را ایجاب نمی‏کند.
در قوانین کارگری جهان حداقل مزدی که برای یک مرد قائل می‏شوند،شامل‏زندگی زن و فرزندانش نیز می‏شود;یعنی قوانین کارگری جهان حق نفقه زن و فرزندرا به رسمیت می‏شناسد.

آیا اعلامیه جهانی حقوق بشر به زن توهین کرده است؟

در اعلامیه جهانی حقوق بشر،ماده‏23،بند3 چنین آمده است:
«هر کس که کار می‏کند به مزد منصفانه و رضایت‏بخشی ذی حق می‏شود که زندگی‏او و خانواده‏اش را موافق شؤون انسانی تامین کند.»
در ماده 25،بند 1 می‏گوید:
«هر کس حق دارد که سطح زندگانی او سلامت و رفاه خود و خانواده‏اش را از حیث‏خوراک و مسکن و مراقبتهای طبی و خدمات لازم اجتماعی تامین کند.»
در این دو ماده ضمنا تایید شده است که هر مردی که عائله‏ای تشکیل می‏دهد بایدمتحمل مخارج و نفقه زن و فرزندان خود بشود;مخارج آنها جزء مخارج لازم وضروری آن مرد محسوب می‏شود.
اعلامیه حقوق بشر با اینکه تصریح می‏کند که زن و مرد دارای حقوق مساوی‏می‏باشند،نفقه دادن مرد به زن را با تساوی حقوق زن و مرد منافی ندانسته است. علیهذا کسانی که همواره به اعلامیه حقوق بشر و تصویب آن در مجلسین استنادمی‏کنند،باید مساله نفقه را یک مساله خاتمه یافته تلقی کنند.و آیا غرب پرستانی که به‏هر چیزی که رنگ اسلامی دارد نام ارتجاع و تاخر می‏دهند،به خود اجازه خواهند دادکه به ساحت قدس اعلامیه حقوق بشر هم توهین کنند و آن را از آثار مالکیت مرد ومملوکیت زن معرفی کنند؟
از این بالاتر اینکه اعلامیه حقوق بشر در ماده بیست و پنجم چنین می‏گوید:
«هر کس حق دارد که در موقع بیکاری،بیماری،نقص اعضاء،بیوگی،پیری یا درتمام مواردی که به علل خارج از اراده انسان وسایل امرار معاش از دست رفته‏باشد،از شرایط آبرومندانه زندگی برخوردار شود.»
در اینجا اعلامیه حقوق بشر گذشته از اینکه از دست دادن شوهر را به عنوان‏از دست دادن وسیله معاش برای زن معرفی کرده است،بیوگی را در ردیف بیکاری،بیماری،نقص اعضاء ذکر کرده است;یعنی زنان را در ردیف بیکاران و بیماران و پیران‏و افراد ناقص الاعضاء ذکر کرده است.آیا این یک توهین بزرگ نسبت‏به زن نیست؟ مسلما اگر در یکی از کتابها یا دفترچه‏های قانونی مشرق زمین چنین تعبیری یافت‏می‏شد،فریاد اعتراض به آسمان بلند بود،همچنانکه نظیر آن را در مورد بعضی قوانین‏ایران خودمان دیدیم.
اما یک انسان واقع بین که تحت تاثیر هو و جنجال نباشد و تمام جوانب را ببیند،می‏داند که نه قانون خلقت که مرد را یکی از وسایل معاش زن قرار داده و نه اعلامیه‏حقوق بشر که‏«بیوگی‏»را به عنوان از دست دادن وسیله معیشت‏یاد کرده است و نه‏قانون اسلام که زن را واجب النفقه مرد شمرده است،هیچ کدام به زن توهین نکرده‏اند،چون این یک جانب قضیه است که زن نیازمند به مرد آفریده شده است و مرد نقطه اتکاء زن شمرده می‏شود.
قانون خلقت‏برای اینکه زن و مرد را بهتر و بیشتر به یکدیگر بپیوندد و کانون‏خانوادگی را-که پایه اصلی سعادت بشر است-استوارتر سازد،زن و مرد را نیازمندبه یکدیگر آفریده است.اگر از جنبه مالی مرد را نقطه اتکاء زن قرار داده است،از جنبه‏آسایش روحی زن را نقطه اتکاء مرد قرار داده است.این دو نیاز مختلف،بیشتر آنها رابه یکدیگر نزدیک و متحد می‏کند.

پی‏نوشت‏ها:

1. نساء/ 4.
2. نساء/ 19.
3. نساء/ 22.
4. نساء/ 19.
5.نساء/ 32.
6. نساء/ 7.
7. اعراف/ 189.

منبع:مجموعه آثار علامه شهیدمرتضی مطهری