نويسنده: محمدحسين روحاني
تاريخ بيداري ايرانيان، کتابي تاريخي به زبان فارسي نوشته‌ي محمد بن علي محمد شريف معروف به «ناظم الاسلام کرماني» (1242-1337 ق)، روحاني آزاديخواه و انقلابي که در شهر کرمان متولد شد و درس خواند و در سال 1309 ق (در 29 سالگي) براي دنبال کردن درس به تهران آمد و نزد آيت‌الله ميرزا محمدحسن آشتياني (م 1319 ق) و حاج شيخ هادي نجم آبادي (1250-1320 ق) درس خواند. در واقعه‌ي رژي و تنباکو به سود انقلاب و آزادي شرکت جست و سپس به تدريس پرداخت و راه معاشرت با آزاديخواهان و انقلابگران را در پيش گرفت. چون جنبش همگاني براي برقراري مشروطه آغاز شد، به کارهاي سياسي روي آورد و پس از صدور فرمان مشروطيت و گشوده شدن مجلس شوراي ملي و تعطيل و گشوده شدن ديگر باره‌ي آن و آرام گرفتن تدريجي و نسبي اوضاع، در 1330 ق به شهر کرمان رفت و در همان شهر ديده از جهان فرو پوشيد. اثر بزرگ وي پنج جلد در سه مجلد است. جلد اول را مقدمه‌اي داراي شش فصل با اين مطالب است: فصل اول، شرح حال چند تن و گزارش يک رويداد: 1) پيکارگر انقلابي ميرزا آقاخان کرماني (1270-1314 ق) که به فرمان وليعهد محمدعلي ميرزا شهيد شد؛ 2) حاج شيخ احمد بن آخوند ملا محمد جعفر کرماني معروف به «شيخ احمد روحي» (1272-1314 ق) روحاني آزاديخواه که او نيز همانند ميرزا آقاخان کشته شد؛ 3) حجةالاسلام حاج شيخ ابوجعفر فقيه کرماني (زاده‌ي 1258 ق)؛ 4) آقا يحيي (زاده‌ي 1287 ق) فرزند حاج آقا احمد فقيه کرماني؛ 5) گزارش واقعه‌ي رژي. فصل دوم، شرح حال آيت‌الله ميرزا سيد محمد طباطبايي (1275 ق - 1299 ش). فصل سوم، شرح حال اميرکبير (مقتول به سال 1268 ق). فصل چهارم، شرح حال دو تن: 1) سيد جمال‌الدين اسدآبادي (1254-1314 ق)؛ 2) ميرزا رضا بن ملاحسين عقدايي کرماني (مقتول 1314 ق) پيکارمند انقلابي و شاگرد سيد جمال‌الدين اسدآبادي و کشنده‌ي ناصرالدين شاه قاجار. فصل پنجم، شرح حال ناصرالدين شاه قاجار؛ 2) ميرزا حسين خان مشيرالدوله سپهسالار قزويني (م 1298 ق) صدراعظم ناصرالدين شاه؛ 3) ميرزا سعيد خان (1233-1300 ق) وزير امور خارجه‌ي ناصرالدين شاه؛ 4) آقا شيخ علي مؤلف قانون ناصري و مخترع تفنگ ته پر (م 1318 ق)؛ 5) ميرزا ملکم خان (1249-1326 ق)؛ 6) ميرزا علي خان امين‌الدوله (1260-1322 ق) که در سال 1304 ق از سوي ناصرالدين شاه به رياست مجلس وزيران و دارالشوراي کبري گماشته شد. باقيمانده‌ي جلد اول و همه‌ي چهار جلد ديگر شرح رويدادهاي ميان شب سه شنبه دوم ذي حجه‌ي 1322 ق تا دوشنبه پنجم ربيع‌الثاني 1327 ق (به مدت پنج سال) است. در اين زمينه وي بسان يک شاهد عيني و انقلابي فعال سياسي به شرح تفصيل و دقيق رويدادها مي‌پردازد. اين گزارشي تحليل‌گرانه از آن روزهاي داغ و پرشوري است که ملت ايران يکپارچه براي برقراري مشروطيت و فرمان‌راني قانون به پاخاست و حوادثي خطير در جريان آن روي داد. در طي مطالب کتاب خواننده با شرح حال و موضع‌گيري سياسي و نقش تاريخي بسياري از کساني مانند آيت‌الله سيد عبدالله بهبهاني (مقتول به سال 1288 ق)، آخوند ملامحمدکاظم خراساني (1255-1329 ق) و شيخ فضل الله نوري (مقتول به سال 1327 ق) آشنا مي‌شود و در مي‌يابد چه کساني به چه دلايلي با مشروطيت مخالفت يا موافقت کرده‌اند و هر کدام چه نوعي از «مشروطيت» و «قانون» را خواستار بوده‌اند. کتاب مالامال از اسناد گرانبهاي تاريخي است. بخشي از تاريخ بيداري ايرانيان در زمان زندگي نويسنده به گونه‌ي پراکنده به چاپ رسيده است و چاپ علمي و انتقادي آن به کوشش علي اکبر سعيدي سيرجاني در 1346-1349 ش در تهران انجام شده است.
کتابنامه:
فهرست کتابهاي چاپي فارسي، 1047/1. منبع:
تهيه و تنظيم: دائرةالمعارف تشيع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ي انتشارات حکمت، چاپ اول.
