نویسنده: قوام الدین خرمشاهی
ترکیب‌بند محتشم، ترکیب‌بند غزل یا قصیده‌ای است شبیه به ترجیع‌بند، به همین علت در قدیم نویسندگان صناعات ادبی ترکیب‌بند را ترجیع نوشته‌اند. به عبارت دیگر، ترکیب‌بند شعری است مانند ترجیع‌بند که دارای چند بند یا فصل متحد الوزن است و بندها با بیتی از یکدیگر جدا می‌شوند، با این تفاوت که در ترکیب‌بند این بیت مستقل عیناً تکرار نمی‌شود بلکه در پایان هر بند، بیتی جدید می‌آید و به شیوه‌ی مثنوی هر دو مصراع آن قافیه‌ی یگانه دارد. در ترکیب‌بند این ابیات مستقل باید مناسب بوده و از حیث معانی متمم و مکمل بند بالایی باشد. استاد جمال‌الدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی معروف به جمال‌الدین عبدالرزاق، از شعرا و قصیده‌سرایان بزرگ قرن ششم هجری، بیش از هر شاعر بزرگ دیگر «ترکیب‌بند» سروده است. معروفترین ترکیب‌بند او در مدح و منقبت حضرت ختمی مرتبت است که آغاز آن چنین است:
ای از بر سدره شاهراهت *** وی قبه‌ی عرش تکیه‌گاهت
پس از او در قرون بعد، وحشی بافقی و محتشم کاشانی ترکیب‌بند دارند. محتشم کاشانی (م 996 ق) در سوگنامه و مرثیه‌سرایی ید بیضا دارد. ترکیب‌بند مشهور او دوازده بند است و در آن به ذکر مناقب، مکارم و مصائب حضرت امام حسین (علیه‌السلام) و واقعه‌ی جانسوز کربلا پرداخته است. محتشم دیوانی دارد حدود 14 هزار بیت که شامل انواع شعر به سبک عراقیست، اما عمده‌ی شهرت او به سبب ترکیب‌بند مزبور است. بسیاری از شاعران آن را استقبال کرده اما قدرت طبع و غنای عاطفی و صدق لهجه‌ی او را نداشته‌اند. محتشم، از شاعران دوره‌ی صفویه است. نخست شاعری قصیده‌پرداز و مدیحه‌سرا بود و در قصیده‌سرایی و ساختن ماده‌ی تاریخ چیره‌دست. سپس در انواع شعر طبع‌آزمایی کرد اما در مقایسه با شاعران هم دوره‌اش توفیق چندانی نیافت و تنها بعضی از غزلیات او دلنشین و قابل توجه است. شهرت و درخشش محتشم به خاطر ترکیب‌بند معروف و بی‌نظیر اوست که بسیار حماسی و حزن‌انگیز است و از لحاظ کاربرد صنایع ادبی همچون جمع و تفریق، مراعات النظیر و تضاد شیوایی و لطافت دارد. درویش عبدالمجید خان شکسته نویس معروف این ترکیب‌بند را به خط شکسته نوشته است. همچنین در سالهای اخیر این ترکیب‌بند به خامه‌ی استاد غلامحسین امیرخانی نوشته شده در سال 1365 ش از سوی انجمن خوشنویسان ایران انتشار یافته است. مطلعهای دوازده‌گانه ترکیب‌بند محتشم از این قرار است: مطلع‌بند اول:
باز این چه شورشست که در خلق عالم است *** باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
مطلع‌بند دوم:
کشتی شکست‌خورده ز طوفان کربلا *** در خاک و خون فتاد به میدان کربلا
مطلع‌بند سوم:
کاش آن زمان سرادق گردون نگون شدی *** وین خرگه بلند ستون بی‌ستون شدی
مطلع‌بند چهارم:
بر خوان غم چو عالمیان را صلازدند *** اول صلا به سلسله‌ی انبیا زدند
مطلع‌بند پنجم:
چون خون حلق تشنه‌ی او بر زمین رسید *** جوش از زمین به ذروه‌ی چرخ برین رسید
مطلع‌بند ششم:
ترسم جزای قاتل او چون رقم زنند *** یکباره بر جریده‌ی رحمت قلم زنند
مطلع‌بند هفتم:
روزی که شد به نیزه سر آن بزرگوار *** خورشید سر برهنه بر آمد ز کوهسار
مطلع‌بند هشتم:
بر حربگاه چون ره آن کاروان فتاد *** شور و نشور واهمه را در گمان فتاد
مطلع‌بند نهم:
این کشته‌ی فتاده به هامون حسین تست *** وین صید دست و پازده در خون حسین تست
مطلع‌بند دهم:
کای مونس شکسته‌دلان حال ما ببین *** ما را غریب و بی‌کس و بی‌آشنا ببین
مطلع‌بند یازدهم:
ای چرخ غافلی که چه بیداد کرده‌ای *** وز کین چها درین ستم‌آباد کرده‌ای
مطلع‌بند دوازدهم:
خاموش محتشم که دل سنگ آب شد *** بنیاد صبر و خانه‌ی طاقت خراب شد
منابع :
سیری در شعر فارسی، عبدالحسین زرین‌کوب، صفحات مختلف؛ تحول شعر فارسی، زین‌العابدین مؤتمن، 24-29؛ شعر و شاعران در ایران اسلامی، مصظمه اقبالی؛ دویست سخنور، علی نظمی؛ ترکیب‌بند محتشم کاشانی، به خط غلامحسین امیرخانی (مقدمه).
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.
