تفاسیر شیعی سده‌ی چهارم

تفسیر الغاضری، از ابوعبدالله محمد (م ح 300 ق) فرزند عباس بن عیسی غاضری، از اعلام شیعه، محدث و مفسر. وی ساکن غاضریه بود که زمین مسطحی است واقع در کنار نهر علقمی در نواحی کربلا. او دارای مؤلفات عدیده‌ای است از جمله: کتاب الملاحم، و کتاب الدعاء، و کتاب الجنة و النار. تفسیر مورد بحث به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی است. ابوعباس نجاشی مؤلفات وی از جمله تفسیر قرآن کریم را ضبط کرده است.

منابع:

تأسیس الشیعة، 331؛ تفسیر فرات کوفی، 534؛ جامع الرواة، 134/2؛ الذریعة، 295/4؛ رجال ابن داوود، 317؛ رجال، شیخ طوسی، 499؛ رجال، علامه حلی، 155؛ رجال، نجاشی، 232/2؛ معجم رجال الحدیث، 199/16.
اعجاز القرآن، از ابوعبدالله محمد (306 یا 307 ق) فرزند زید واسطی، از متکلمین شیعه در عصر خویش. ابن ندیم در الفهرست به شرح حال وی پرداخته و او را بلند آوازه توصیف کرده است. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی و کلامی تألیف گردیده است. شیخ آقابزرگ تهرانی این تفسیر را در الذریعة یاد کرده است و در طبقات اعلام الشیعة می‌نویسد که مفسر دارای تألیفی در امامت به سبک و شیوه‌ی امامیه می‌باشد. تفسیر دیگری نیز به نام الزمام فی علوم القرآن از واسطی ذکر کرده‌اند.

منابع:

الذریعة، 232/2؛ الفهرست، ابن ندیم، 41؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 271-272؛ البدایة و النهایة، 195/11؛ لسان المیزان، 172/5-173؛ الاعلام، 132/6؛ الوافی بالوفیات، 82/3؛ کشف الظنون، 120/1 به بعد؛ معجم المؤلفین، 13/10؛ طبقات المفسرین، داودی، 148/2.
تفسیر فرات کوفی، اثر شیخ ابوالقاسم فرات (م ح 307 ق) فرزند ابراهیم بن فرات کوفی، از مفسران شیعه در عصر غیبت صغری و محدثین امامیه. محمد الکاظم مصحح این تفسیر، در مقدمه‌ی خود یکصد و بیست و شش نفر از مشایخ وی را با ذکر سند ضبط کرده است. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی مقصور بر احادیث و روایات از طریق ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) و اکثر آنها در تفسیر آیاتی است که در شأن نزول و فضائل حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) نازل گردیده است. اگر مفسر را زیدی نخوانیم مسلماً وی تحت تأثیر افکار آنها قرار داشته است و مشرب زیدی او کاملاً در این تفسیر منعکس است. ولی شیخ صدوق (م 381 ق) که با یک واسطه از فرات روایت می‌کند. اصرار بر امامی بودن فرات دارد و نیز بسیاری از اسناد روایات شیخ صدوق که به واسطه‌ی شیخ خود ابوالقاسم محمد بن الحسن بن سعید هاشمی کوفی نقل می‌نماید (و بعضی از آنها مورخ سال 354 ق) است) از جمله در آثارش الامالی، و الخصال، و الاکمال، و معانی الاخبار، و اخبار الزهراء، این احتمال را پیش می‌کشد که وی نخست زیدی مذهب بوده سپس به امامیه گرویده است و روایات شیخ صدوق در زمان امامی بودن اوست؛ یا اینکه زیدیِ معتدل بوده و بر اعتقادات امامیه عمل می‌کرده است. مسلم آن است که این تفسیر مورد قبول علمای امامیه واقع شده و یکی از منابع مهم شیعه‌ی امامیه است و از مآخذ تمامی مفسران شیعه در طی تاریخ تفسیر است چنانکه از منابع علامه مجلسی در بحارالانوار و شیخ حر عاملی در وسائل الشیعة و غیره است. مفسر این تفسیر را بر وفق سوره‌های قرآن کریم ترتیب داده و آغاز آن از سوره‌ی فاتحة الکتاب و پایان آن سوره‌ی الناس است. نسخه‌های خطی و چاپی که امروزه از این تفسیر در دست است تمامی آنها از ابی‌الخیر مقداد بن علی حجازی مدنی از ابی‌القاسم عبدالرحمان حسنی حسینی علوی از فرات روایت گردیده است. این تفسیر نخست در سال 1354 ق در نجف اشرف با مقدمه‌ی شیخ محمد علی غروی اردوبادی در چاپخانه‌ی حیدریه به طبع رسیده است. سپس در قم توسط کتابخانه‌ی داوری افست گردیده است. همچنین تصحیح و طبع منقحی از آن با تحقیق آقای شیخ محمد الکاظم در 720 صفحه توسط وزارت ارشاد اسلامی در تهران تجدید چاپ گردیده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 396/8؛ تفسیر فرات کوفی، مقدمه؛ الذریعة، 298/4؛ فوائد الرضویة، 349؛ معجم رجال الحدیث، 252/13؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 796/4؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 216.
تفسیر قمی، اثر شیخ ابوالحسن علی (زنده در 307 ق) فرزند ابراهیم بن هاشم قمی معروف به علی بن ابراهیم قمی از ائمه‌ی حدیث و مفسران بزرگ شیعه و طرق اجازات و شیخ مشایخ علمای امامیه. این تفسیر معروف به تفسیر قمی به شیوه‌ی روائی است و بیشتر روایات را از طریق پدرش ابراهیم بن هاشم نقل می‌کند و نیز وی از مشایخ ثقة السلام محمد بن یعقوب کلینی (م 329 ق) است و کلینی در کتاب خود الکافی بسیاری از مفسر روایت می‌نماید و این تفسیر مورد استناد کتب اربعه بوده است. و همچنین وی عصر حضرت امام حسن عسکری (231-260 ق) را درک نموده است و تا سال 307 ق زنده بوده است. چنانکه از رساله‌ی مشایخ شیعه منسوب به پدر شیخ بهائی استفاده می‌گردد که مفسر در آغاز تفسیر مختصر خویش روایات مبسوطی را مستنداً از حضرت امام جعفر الصادق (علیه‌السلام) از جدش حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در بیان انواع علوم قرآن یاد نموده است. سپس شریف مرتضی آنها را استخراج کرد و پس از اینکه بر آن خطبه‌ای اضافه نموده است المحکم و المتشابه کتابی مستقل ساخته و اخیراً به چاپ رسیده است. این تفسیر یکی از کهن‌ترین تفاسیر شیعه است که امروزه در دست داریم و از مهمترین منابع مفسران امامیه در طول قرون گذشته تا عصر حاضر می‌باشد و گنجینه‌ای از روایات مأثور امام محمد باقر (علیه‌السلام) از طریق ابی‌الجارود، و روایات امام ششم از طریق مفسر علی بن ابراهیم قمی است. این تفسیر یکی از منابع کتب اربعه می‌باشد و نیز علامه حلی در علامة الاقوال خود مفسر را توثیق و ارزشمندی تفسیرش را تأیید کرده است. از نسخه‌های کهن این تفسیر، نسخه محفوظ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شماره‌ی 7512 ثبت می‌باشد. این تفسیر نخست در سال 1311 ق در تهران چاپی سنکی گردید. سپس در بمبئی و بعد در تبریز به طبع رسید. بهترین طبع آن در سال 1387 ق در نجف اشرف با تصحیح و کوشش سید طیب موسوی جزائری در دو مجلد به قطع وزیری با مقدمه‌ی مختصر مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی انجام گرفته است که همان نسخه در قم به طریق افست تجدید طبع گردیده است.
چهار تفسیر دیگر از همین مفسر یاد کرده‌اند بدین شرح: 1) اختیار القرآن و روایاته که ثقة الاسلام کلینی و صدوقین و ابوالعباس نجاشی و شیخ طوسی و شیخ مفید و شیخ آقا بزرگ تهرانی از آن یاد کرده و نقل تفسیر و روایت کرده‌اند؛ 2) نوادر القرآن، که در تفسیر نوادر علوم قرآنی و کلمات آن به شیوه‌ی روائی است؛ 3) فضائل القرآن، که در فضائل قرآن کریم بحث و تفسیر نموده است؛ 4) الناسخ و المنسوخ، که در ذکر آیات ناسخ و منسوخ و به سبک روائی نقل شده است.

منابع:

الاستبصار، 365/1؛ ایضاح المکنون، 309/1؛ تنقیح المقال، 260/2؛ تهذیب الاحکام، 160/1؛ جامع الرواة، 545/1؛ الذریعة، 302/4؛ رجال، ابن داوود، 237؛ رجال، علامه حلی، 100 رجال، نجاشی، 86/2؛ طبقات المفسرین، داوودی، 392/1؛ فوائد الرضویة، 264؛ الفهرست، ابن ندیم، 39؛ الفهرست، شیخ طوسی، 115؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس، 138؛ الکافی، 401/3؛ لسان المیزان، 191/4؛ مفسران شیعه، 85؛ میزان الاعتدال، 111/3؛ نوابع الرواة فی رابعة المئات، 167.
التنزیه و ذکر متشابه القرآن = تفسیر النوبختی، از شیخ ابو محمد الحسن (م 310 ق) فرزند موسی از احفاد ابوسهل بن نوبخت نوبختی شیخ مشایخ متکلمین شیعه فیلسوف فلکی ریاضی‌دان. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و براساس سایر مؤلفات وی به شیوه‌ی کلامی است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد: ظاهراً به آیات متشابه قرآن کریم پرداخته است که در تنزیه باری تعالی می‌باشد. ابوالعباس نجاشی و عباس اقبال آشتیانی و سید محسن امین عاملی به شرح حال ابومحمد الحسن نوبختی پرداخته و از تفسیر او نام برده‌اند.

منابع:

اعیان الشیعة، 320/5؛ الاعلام، 224/2؛ ایضاح المکنون، 97/1 به بعد؛ خاندان نوبختی، 125؛ الذریعة، 455/4؛ رجال، شیخ طوسی، 462؛ رجال، نجاشی، 179/1-182؛ ریاض العلماء، 344/1؛ سیر اعلام النبلاء، 327/15؛ الفهرست، ابن ندیم، 225؛ الوافی بالوفیات، 280/12.
تفسیر قتیبه، اثر ابوحفص قتبیة (م 316 ق) احمد بن شریح بخاری از نحویین و مفسران شیعه. حدیث تفسیر را از سعید بن مسعود مروزی و ابویحیی بن ابی مسرة و دیگران آموخت. سیوطی در طبقات مفسرین خود وی را صاحب تفسیر کبیر و شیعی ذکر نموده است. تفسیر مفسر به شیوه‌ی روائی است که روایات و اخبار ائمه‌ی اطهار را در تفسیر آیات قرآن کریم به کار برده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعة خود می‌نویسد: مفسر اعم از این است که کوفی الاصل و یا کوفی المشرب باشد، بخاری و شیعی است و نیز عامر الحلو در کتاب خود معجم الدراسات القرآنیه به غلط دو تفسیر به وی نسبت داده است که هر دو آنها متحد است.

منابع:

اعیان الشیعة، 448/8؛ تأسیس الشیعة، 341؛ بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النجاة، 265/2؛ الذریعة، 301/4؛ طبقات المفسرین، داوودی، 44/2؛ طبقات المفسرین، سیوطی، 28؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 94؛ مفسران شیعة، 87.
تفسیر کعبی، از ابوالقاسم عبدالله (م 319 ق) فرزند احمد کعبی بلخی از متکلمین و مفسرین امامیه. وی سالها کرسی کلام را در بغداد به خود اختصاص داده است. ابن ندیم در الفهرست او را به عالم و متکلم و رئیس اهل زمان خود وصف نموده و جمعی از مؤلفات وی از جمله کتاب التفسیر الکبیر للقرآن را ذکر نموده است. یاقوت حموی در معجم الادباء هنگام شرح حال احمد بن سهل بلخی می‌گوید (... و لِلکعبی کتابٌ فی التفسیر یزیدُ حَجمُهُ عَلی کتاب ابی‌زید...). شیخ آقا بزرگ در الذریعة از تفسیر او یاد کرده است. از گفته‌های مورخین و محققین استفاده می‌گردد که تفسر مذکور به شیوه‌ی کلامی بوده و در بغداد و سایر شهرها شهرت داشته است و داوودی در طبقات مفسرین آن را ذکر کرده است.

منابع:

تاج التراجم، 31؛ تاریخ بغداد، 384/9؛ الجواهر المضیئة، 271/1؛ خطط، مقریزی، 348/2؛ الذریعة، 310/4؛ طبقات المفسرین، داوودی، 222/1؛ الفهرست، ابن ندیم، 219؛ لسان المیزان، 255/3-256؛ معجم الدراسات القرانیة عند الشیعة الامامیة، 107؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، 45/3؛ تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، 233/6.
جامع التأویل لمُحکَمِ التنزیل، از ابومسلم محمد (254-322 ق) فرزند بحر اصفهانی کاتب ادیب شاعر نحوی و مفسر معتزلی و تشیع‌گرا. مفسر کاتب الداعی الصغیر محمد بن زید حسینی (م 287 ق) بوده است. این تفسیر مفسر که جامع بین روایات و اخبار و نحو و لغت و سایر فنون و علوم قرآن کریم است مورد ستایش شیخ طوسی (م 460 ق) واقع شده که نسخه‌ای از این تفسیر را در دست داشته است و در مقدمه‌ی تفسیر خود التبیان آن را یاد کرده و شیوه‌ی آن را ستوده است (تبیان، 1/1-2). شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌گوید نسبت اعتزال که به مفسر داده‌اند احتمالاً به دلیل تقیه‌ی وی بوده است. چون وی تصریح نموده بر تقدم حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) بر سایر اصحاب و ایمان و اخلاق او در طاعت از خدا و نیز سایر خصوصیات و فضایل امام (علیه‌السلام). سپس اضافه می‌کند که علامه حلی (م 726 ق) در کتاب تهذیب الاصول در مبحث النسخ از این تفسیر یاد کرده است. تفسیر مفسر به شیوه‌ی شیعی نگاشته شده و در این تفسیر تصریح به امامت حضرت علی (علیه‌السلام) گردیده است. این تفسیر در چهارده جلد بزرگ است. مفسر غیر از محمد بن بحر رهنی از غلاة شیعه (م 340 ق) می‌باشد. و ابن ندیم در الفهرست این تفسیر را بر مذهب معتزله وصف نموده است یکی از فضلای حوزه‌ی علمیه‌ی قم، آقای غیاثی کرمانی این تفسیر را که منقولات فراوانی از آن در تفسیر تبیان و مجمع البیان و ابوالفتوح رازی و تفسیر امام فخر رازی و قرطبی پراکنده‌وار نقل شده است، در دست تدوین و طبع دارد. سعید انصاری بخشهایی از این تفسیر را که در تفسیر فخر رازی نقل شده بوده است استخراج و گردآوری کرده به نام ملتقط جامع التأویل لمحکم التنزیل انتشار داده است. و نیز تفسیر دیگری به نام تفسیر شأن نزول آیات منسوب به کاتب اصفهانی ذکر کرده‌اند که موجود نیست.

منابع:

التبیان فی تفسیر القرآن، 1/1-2؛ الذریعة، 44/5؛ طبقات المفسرین، داوودی، 106؛ الفهرست، ابن ندیم، 151؛ الفهرست، شیخ منتخب الدین، 15؛ کشف الظنون، 538/1؛ لسان المیزان، 89/5؛ معجم الادباء، 35/18؛ مفسران شیعه، 88.
تفسیر ابی زید بلخی، اثر ابوزید (شامستیان 234-322 ق) فرزند سهل بلخی از فلاسفه و دانشمندان معروف متکلم مفسر منجم شاعر امامی. پدرش از مردم سجستان بود که با دولت مروان بنی‌امیه و ملوک امویان شرط کرد بر عدم سب وصی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) در نواحی آن دیار و نیز خاندان مفسر از سلسله‌های ایرانی تبار معروف و متعصب شیعه در آن سامان بودند. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی فلسفی و کلامی نگاشته شده است. وی از جمله علمای امامیه است که در علوم قرآن کریم و تفسیر، مؤلفات بسیاری دارد که از جمله 9 تفسیر از او نام برده‌اند: نظم القرآن؛ غریب القرآن؛ ما اغلق من غریب القرآن؛ تفسیر الفاتحه؛ بیانُ اَنَّ سورةَ الحمدِ تَنَوَّبَ عَن جمیع القرآن؛ الحروف المقطعة فی اوائل السورة؛ قوارع القرآن؛ البحث عن التأویلات؛ لغات القرآن.

منابع:

اعیان الشیعة، 216/3؛ الاعلام، 134/1؛ بغیة الوعاة، 311/1؛ صحیح مسلم، 2063؛ طبقات المفسرین، داوودی، 42/1؛ الذریعة، 253/4؛ الفهرست، ابن ندیم، 153؛ لسان المیزان، 183/1؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 49؛ معجم الادباء، 64/3؛ معجم المؤمنین، 240/1؛ الوافی بالوفیات، 409/6.
تفسیر ابن عبدک، اثر ابو جعفر محمد (م ح 325 ق) فرزند علی بن عبدک جرجانی معروف به ابن عبدک از متکلمین و مفسرین امامیه. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی و کلامی است. ابوالعباس نجاشی آن را یاد کرده و شیخ طوسی که قریب عصر او بوده است در الفهرست وی را دارای مؤلفات بسیار می‌خواند از جمله به تفسیر قرآن کریم او اشاره نموده و آن را تفسیر طوسی با مفسر و توصیف تفسیر او به کبیر و حسن احتمال بسیاری است که این تفسیر از نظر شیخ طوسی گذشته باشد ولی فعلاً وجود ندارد.

منابع:

تأسیس الشیعة، 333؛ جامع الرواة، 155/2؛ الذریعة، 244/4؛ رجال، ابن داوود، 325؛ رجال، نجاشی، 300/2؛ جرال، علامه حلی، 162؛ الفهرست، شیخ طوسی، 225؛ معجم رجال الحدیث، 331/16؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 290.
تفسیر ابن ابی الثلج، از ابوبکر محمد (238-325 ق) فرزند احمد بن کاتب بغدادی معروف به ابن ابی الثلج از مفسران امامیه و اکابر محدثین. تفسیر مورد بحث به شیوه‌ی روایات از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) نقل شده است و ابن ندیم در الفهرست آن را ضبط کرده است. و نیز دو تفسیر دیگر از ابن الثلج ذکر کرده‌اند یکی تفسیر اسماء امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فی کتاب الله عزوجل و دیگری تفسیر مانُزِل من القرآن فی امیرالمؤمنین که هر دو به شیوه‌ی روائی و مورد تذکر سید علی بن طاووس در الیقین و دیگر محدثین می‌باشند و فعلاً وجود ندارند.

منابع:

تاریخ بغداد، 338/1؛ مقدمه‌ی تاریخ الائمه، 13؛ الذریعة، 240/4؛ رجال، ابن داوود، 296؛ رجال، شیخ طوسی، 502؛ رجال، نجاشی، 299/2؛ الفهرست، ابن ندیم، 37؛ معجم رجال الحدیث، 313/14؛ مفسران شیعه، 81؛ الفهرست، شیخ طوسی، 179؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیه، 82.
تفسیر ابن الحُجّام، ابوعبدالله محمد (زنده در 328 ق) فرزند عباس معروف به ابن الحُجّام از مفسرین و محدثین. علامه حلی در رجال خود شهرت مفسر را به ابن الحُجّام به جیم مضمومه وحاء مهمله ضبط کرده است. تفسیر مورد بحث به زبان عربی و در کتب رجالی و فهارس به نام کتاب التفسیر الکبیر موسوم است و باسم تفسیر ابن الحجام مشهور است از جمله تفاسیر شیعی است که از زمان تألیف از منابع مهم بوده و نیز به شیوه‌ی روائی تألیف گردیده است که در تفسیر و تأویل آیات قرآن کریم از روایات و اخبار ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) بهره گرفته است. از این تفسیر امروزی نسخه‌های متعدد در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی موجود است. نسخه‌ای از این تفسیر نزد سید علی بن طاووس (م 664 ق) بوده که در مؤلفات خود زیاد نقل می‌کند و آن را در کتاب خویش سعدالسعود وصف نموده است. همچنین نسخه‌هایی نزد سید شرف‌الدین علی حسینی استرابادی و سید هاشم تویلی و ملا محمد صالح برغانی و سید هبة الدین شهرستانی وجود داشته که بعضی در تفسیرهای خود از آن تفسیر فراوان نقل کرده‌اند.
تفسیرهای دیگری از ابن الحجّام نام برده‌اند به شرح ذیل: 1) تأویل ما نُزِل فی النبی و آله (علیهم‌السلام) که درین تفسیر ابن الحجام به آیات و کلمات قرآن مجید که در حق رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و حضرت فاطمه (علیهاالسلام) و خاندان عصمت و نبوت نازل گردیده می‌پردازد و آن در هزار بزرگ است و جماعتی از اصحاب گفته‌اند که هرگز مانند این تفسیر کسی تصنیف نکرده است؛ 2) ما نُزِل من القرآن فی اهل البیت (علیهم‌السلام)، درین تفسیر آیات مذکور در حق امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و خاندان عصمت نازل شده و همچنین احادیثی که از طریق عامه و خاصه در خصوص هر آیه نقل گردیده ذکر شده است این تفسیر در دو جلد بزرگ و در ده جزء تدوین گردیده است. نسخه‌ی اصلی به خط مؤلف با اجازه‌ی احمد بن ابی حب خراسانی مورخ (338 ق) و اجازه‌ی دیگر به خط شیخ طوسی مورخ (433 ق) که روی آن ثبت بوده است نزد سید بن طاووس (م 664 ق) بوده و او هر دو جلد تفسیر مذکور را در کتاب الیقین نقل کرده است؛ 3) تأویل ما نُزِل فی اعدائهم، درین تفسیر به آیات قرآن کریم که در حق دشمنان حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و خاندان وی نازل گردیده پرداخته شده است. از طریق روایات و احادیث و اخبار وارده از ائمه‌ی اطهار آیات مزبور تفسیر شده است. سید بن طاووس در سعدالسعود و سید هاشم توبلی در تفسیر خود البرهان و علامه برغانی در کنزالعرفان از آن تفسیر بسیار نقل کرده‌اند؛ 4) قراءة امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) که در قرائت حضرت علی بن ابی‌طالب است و آنرا از طریق ائمه‌ی اطهار جمع نموده است و شیخ طوسی از طریق مشایخ از ابی هامون تَلعُکبری روایت نموده است؛ 5) تأویل ما نُزل فی شیعتهم، این تفسیر شامل آیات قرآن کریم است که در حق ذراری ائمه‌ی اطهار و شیعیان حضرت امیر نازل شده است؛ 6) الناسخ و المنسوخ، در یک جلد به زبان عربی به شیوه‌ی روائی در مورد آیات ناسخ و منسوخ و اسباب نزول روایت شده است؛ 7) قراءة اهل البیت (علیهم‌السلام)، که در یک جلد به زبان عربی از طریق روایات ائمه (علیهم‌السلام) و قراءات آیات آنها روایت گردیده است. هیچیک از تفاسیر مزبور وجود ندارد و معلوم نیست که واقعاً هر یک تفسیر جداگانه‌ای بوده است یا آنکه بعضی از آنها با هم یکی بوده و از طریق روات، مختلف العنوان ذکر شده‌اند.

منابع:

تأسیس الشیعة، 335؛ جامع الرواة، 134/2؛ الذریعة، 241/4؛ رجال، ابن داوود، 317؛ رجال، شیخ طوسی، 504؛ رجال، علامه حلی، 161؛ رجال، نجاشی، 294/2؛ الفهرست، شیخ طوسی، 177؛ معالم العلماء، 143؛ معجم الدراسات القرانیة عندالشیعة الامامیة، 106؛ معجم رجال الحدیث، 198/16؛ مفسران شیعه، 89؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 275؛ اعیان الشیعة، 379/9.
تفسیر ابن بابویه، اثر ابوالحسن علی (م 329 ق) فرزند حسین بن موسی بن بابویه قمی شیخ علماء امامیه محدث مفسر ثقه. ابن بابویه در بغداد با ابوالقاسم حسین بن روح سفیر حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ملاقات داشت و از طرف امام (علیه‌السلام) توقیع جهت وی صادر گردید و نیز بشارت ولادت دو فرزند او ابو جعفر و ابو عبدالله داده شد و این فرزندان به دعاء حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) متولد گردیده‌اند. تفسیر وی از جمله تفسیرهای روائی است و ابوالعباس نجاشی این تفسیر را بیک واسطه توسط استادش ابوالحسن العباس کلوذانی روایت نموده است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد که روایت نجاشی به یک واسطه بهترین دلیل بر وجود این تفسیر است و نیز شیخ طوسی تفسیر مذکور را در الفهرست خود ضبط کرده ولی تفسیر مزبور فعلاً موجود نیست.

منابع:

الاعلام، زرکلی، 277/4؛ جامع الرواة، 574/1؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 61/3؛ الذریعة، 241/4؛ رجال، ابن داوود، 241؛ رجال، نجاشی، 89/2؛ کمال‌الدین، 2 / باب 45؛ فهرست آل بویه، 41؛ الفهرست، ابن ندیم، 246؛ الفهرست، شیخ طوسی، 119؛ معجم الدراسات القرانیه عندالشیعة الامامیة، 78؛ معجم رجال الحدیث، 368/11؛ مفسران شیعه، 81؛ نوابع الرواة فی رابعة المئات، 185.
تفسیر دیلمی، از شیخ حسن (م ح 330 ق) فرزند ابوالحسن دیلمی از مفسران شیعه در قرن چهارم هجری. مفسر تفسیر خویش را به شیوه‌ی روائی تألیف نموده است و آیات قرآن کریم را از طریق روایات و اخبار وارده از اهل بیت (علیهم‌السلام) تفسیر و تأویل کرده است. و نیز نسخه‌ای از این تفسیر روائی نزد کراچکی (م 449 ق) بوده و از تفسیر مذکور در کتاب خود کنزالفوائد که به کنزالکراجکی هم شهرت دارد نقل نموده است. و نیز نسخه‌ای دیگر نزد شیخ شرف‌الدین بوده که در کتاب خود تأویل الآیات از تفسیر مفسر نقل می‌کند. همچنین ابن شهر آشوب مازندرانی (م 588 ق) نسخه‌ای از این تفسیر در اختیار داشت که در کتاب خود مناقب آل ابی‌طالب و کتاب دیگرش نخب المناقب نقل می‌نماید. این تفسیر از تفسیرهای مهم شیعی است که از آغاز تألیف مورد توجه بوده و از منابع مهم مفسران و محدثین بوده است. آقا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعة از آن نام برده است.

منابع:

الذریعة، 271/4؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 85؛ مفسران شیعه، 88؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 84.
معانی القرآن = تفسیر صابونی، از ابوالفضل محمد (م ح 330 ق) فرزند احمد بن ابراهیم بن سلیم جُعفی کوفی مصری معروف به صابونی، از ائمه‌ی حدیث و مفسران شیعه لغوی ریاضی‌دان منجم. ابوالعباس نجاشی مفسر را از برجستگان شیعه در مصر وصف می‌کند که دارای منزلت عظیم بوده و نخست زیدی مذهب بود سپس به طائفه‌ی امامیه باز می‌گردد و بعد هفتاد عنوان از مؤلفات او را نام برده است از جمله تفسیر معانی القرآن را ضبط کرده است. شیخ طوسی در رجال خویش مفسر را از اصحاب حضرت علی الهادی (علیه‌السلام) ذکر کرده است. سید مهدی بحرالعلوم در الفوائد الرجالیه وی را از برجستگان روات و محدثین طبقه هفتم یاد کرده است که عصر غیبتین (260-329 ق) را درک کرده و از شیعیان و علمای معروف مصر و امامیه بوده و تفسیر معانی القرآن او را ذکر نموده است. تفسیر مورد بحث به زبان عربی و شیوه‌ی روائی است که آیه‌های قرآن کریم از طریق روایات و احادیث وارده از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) تفسیر شده است. بعضی از معاصرین تفسیر معانی القرآن را با تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید را به غلط دو تفسیر میخوانند و صحیح آن اتحاد آن دو است.

منابع:

تأسیس الشیعة، 335؛ جامع الرواة، 58/2؛ الذریعة، 278/4؛ رجال، ابن داوود، 291؛ رجال، سید بحرالعلوم، 199/3؛ رجال، شیخ طوسی، 422؛ رجال، علامه حلی، 160؛ رجال، نجاشی؛ 287/2؛ الفهرست، شیخ طوسی، 379؛ کامل الزیارات، ابن قولویه، 50؛ معجم رجال الحدیث، 311/14؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 233.
تفسیر الجلودی، اثر ابو احمد عبدالعزیز (م 332 ق) فرزند یحیی بن احمد بن عبسی جلودی ازدی بصری، مفسر و متکلم لغوی محقق از قراء و علمای بصره. ابوالعباس نجاشی در رجال خود بیش از دویست عنوان از مؤلفات وی را نام برده است که نیز بیش از پانزده عنوان آن در علوم قرآن کریم و تفسیر است. تفسیر مورد بحث به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی است. لازم به توضیح است اکثر فهارس و کتب رجالی و اجازات سه تفسیر از تفسیرهای مفسر را عنوان خاص داده‌اند: نخست تفسیر جلودی به روایت حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام). دوم: تفسیر جلود براساس روایت حبرامه و ترجمان القرآن ابن عباس. سوم: تفسیر جلود بر اساس روایت ابن عباس. این تفسیر غیر از تفسیر فوق است که به روایت از ابن عباس است.
مفسر دارای تفسیرهای دیگری نیز به نام: الناسخ و المنسوخ؛ التأویل عن ابن عباس؛ تفسیر عن الصحابه؛ آیات الائمه؛ آیات الولایة؛ مانُزل فی الخمسة (علیه‌السلام)؛ قرائة ابن عباس؛ تفسیر قرائة امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)؛ ما نُزل من القرآن فی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)؛ قوله فی شیعة علی (علیه‌السلام) می‌باشد.

منابع:

الاعلام، 29/4؛ تأسیس الشیعة، 244؛ تنقیح المقال، 156/2؛ جامع الرواة، 460/1؛ الذریعة، 244/4 به بعد؛ رجال، ابن داوود، 225؛ رجال، علامه حلی، 116؛ رجال، شیخ طوسی، 487؛ رجال، نجاشی، 54/2؛ الفهرست، شیخ طوسی، 145؛ معجم رجال الحدیث، 39/10؛ معجم المؤلفین، 263/5؛ هدیة العارفین، 576/1؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 150.
تفسیر ابن عُقدة، اثر ابوالعباس احمد (249-333 ق) فرزند محمد کوفی سبیعی همدانی معروف به ابن عُقدة از مفسران شیعه زیدیه جارودیه ثقه عدل (ابن عقده). تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی است. مفسر پس از ذکر آیات قرآن کریم با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به تفسیر و شرح آنها می‌پردازد. نجاشی می‌نویسد: «نسخه‌ای از تفسیر قرآن ابن عقدة را مشاهده نمودم. تفسیری است خوب و کسانی که کتب او را از برایم روایت کرده‌اند از این تفسیر نام نبرده‌اند.» ولی طی کتب حدیث و کتب اربعه‌ی امامیه و تفسیرهای شیعی از آن نقل گردیده است. از جمله سید رضی‌الدین علی بن طاووس (م 664 ق) نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته است و از آن در کتاب خود محاسبة النفس نقل می‌کند و این موضوع می‌رساند که تفسیر ابن عقده تا عصر وی و قرن هفتم هجری محفوظ مانده است و گویا امروزه نسخه‌هایی از این تفسیر در یمن مشاهده شده است. تفسیر دیگری به نام: «تفسیر آیه‌ی اِنَّما اَنتَ مُنذِرٌ و لِکُلِّ قومٍ هاد» را به ابن عقدة نسبت می‌دهند که بعضی از آن روایت کرده‌اند.
منابع: الاعلام، 207/1؛ ایضاح المکنون، 303/1؛ تاریخ بغداد، 14/5؛ تذکرة الحفاظ، 839/3؛ تنقیح المقال، 85/1؛ تهذیب الاحکام، 122/1؛ البدایة و النهایة، 209/11؛ جامع الرواة، 65/1؛ الذریعة، 245/4؛ رجال، ابن داوود، 422؛ رجال، شیخ طوسی، 453؛ رجال، نجاشی، 240/1؛ سیر اعلام النبلاء، 340/15؛ شذرات الذهب، 332/2؛ الفهرست، شیخ طوسی، 52؛ لسان المیزان، 263/1؛ مراة الجنان، 311/2؛ معجم رجال الحدیث، 274/2؛ معجم المؤلفین، 106/2؛ مؤلفات الزیدیه، 307/1؛ میزان الاعتدال، 136/1؛ النجوم الزاهرة، 281/3.
الشامل فی علم القرآن = تفسیر صولی، از ابوبکر محمد (255-335 یا 336 ق) فرزند یحیی صول تکین بغدادی معروف به صولی از علمای لغت و ادب. وی مدائحی در حق حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) سروده و کتابی نگاشت که باعث غضب سنیها گردید و حکم به قتل او دادند سپس به موطن خویش بصره گریخت و سالهای آخر عمر خود را در اختفا سپری کرد و در 335 یا 336 ق وفات یافت. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی و کلامی و ادبی و شامل بخشی از قرآن کریم است که آنرا به پایان نرسانده است و روایات و احادیث مفسر در کتب معتبر حدیث شیعه نقل گردیده است و بعضی از مؤلفات او طبع شده و باقی مخطوط زینت‌بخش کتابخانه‌های عمومی و خصوصی جهان می‌باشد.

منابع:

اعیان الشیعة، 97/10؛ الاعلام، 136/7؛ انباه الرواة، 233/3؛ الانساب، سمعالی، 110/8؛ سیر اعلام النبلاء، 301/15؛ شذرات الذهب، 339/2؛ الذریعة، 279/4، 13/13؛ الفهرست، ابن ندیم، 167؛ لسان المیزان، 427/5؛ مصفی المقال، 427؛ معجم الشعراء، مرزبانی، 431؛ معالم العلماء، 152؛ معجم رجال الحدیث، 39/18؛ النجوم الزاهره، 296/3؛ تذکرة الحفاظ، 849/3.
تفسیر نعمانی، اثر ابوعبدالله محمد (زنده در 342 ق) فرزند ابراهیم بن جعفر کاتب نعمانی معروف به ابن زینب از مفسران و محدثین امامیه. در کتب رجالی همگی او را توثیق کرده‌اند. تفسیر مورد بحث به زبان عربی در یک جلد به شیوه‌ی روائی و کلامی است، و به تفسیر نعمانی شهرت دارد. نظر به اهمیت آن علامه مجلسی تمامی این تفسیر را در بحارالانوار تحت عنوان «ماوُرد عن امیرالمؤمنین صلوات الله علیه فی اصناف آیات القرآن و انواعها بروایة النعمانی...» ضبط کرده است (جلد 93). حر عاملی (م 1104 ق) هنگام شرح حال مفسر در امل الآمل می‌نویسد از مؤلفات او تفسیر قرآن است که قطعه‌ای از آن را مشاهده نمودم. سپس شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه بر گفتار حر عاملی استدراک نموده و می‌نویسد: مقصود حر عاملی، احتمالاً مقدمه‌ی مفسر بر تفسیر خود باشد. که شامل روایات مبسوط اوست. این مقدمه به اضافه‌ی خطبه‌ی مختصری تحت عنوان تفسیر المحکم و المتشابه به نام سید مرتضی علم الهدی (م 436 ق) در تهران به سال 1312 ق چاپ سنگی گردیده است. مفسر در مقدمه‌ی تفسیر مردم را دعوت به اخذ تفسیر آیات قرآن کریم از طریق ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) نموده و معتقد است که خاندان وحی و نبوت (علیهم‌السلام) اعراف از دیگران به قرآن مجید هستند. و نیز قرآن آیات محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ و عام و خاص و مطلق و مقید و مجمل و مبین و غیره را شامل می‌باشد (بحارالانوار، 9/93) در قسمتی از این تفسیر اجتهاد در تفسیر آیات قرآن کریم از طریق ائمه (علیهم‌السلام) را یاد نموده است سپس به تعریف اجتهاد از نظر عامه می‌پردازد. نعمانی نسبت به النُّعمانیه شهری است واقع بین بغداد و واسط.

منابع:

ایضاح المکنون، 310/1؛ امل الآمل، 232/2؛ تأسیس الشیعة، 333؛ الذریعة، 318/4؛ جامع الرواة، 43/2؛ رجال، ابن داود، 290؛ رجال، نجاشی، 302/2؛ روضات الجنات، 127/6؛ فوائد الرضویه، 377؛ تنقیح المقال، 55/2؛ معجم رجال الحدیث، 221/14؛ معجم المؤلفین، 195/8؛ مؤلفین کتب چاپی، خانبابا مشار، 263/5؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 230؛ هدیة العارفین، 46/2؛ ریاض العلماء، 13/5.
تفسیر ابن ولید، اثر ابو جعفر محمد (م 343 ق) فرزند حسن بن ابی یزید احمد بن ولید فقیه و مفسر معروف به «شیخ القمیین». تفسیر ابن ولید از جمله تفسیرهای روائی است. ابوالعباس النجاشی آن را به واسطه از طریق استادش ابوالحسن علی بن احمد قمی روایت کرده است. مضافاً بر اینکه احادیث و روایات مفسر در کتب معتبر شیعه و تفسیرهای روائی ذکر شده است از جمله کتب اربعه و کتاب الکامل فی الزیارات ابن قولویه و داوودی وی را در طبقات المفسرین خود ذکر نموده است و و نیز شیخ صدوق در مشیخه خود بیش از یکصد و چهل مورد از او روایت نقل کرده است و همچنین به وی بسیار اعتماد می‌ورزید.

منابع:

تهذیب الاحکام، 42/6؛ تأسیس الشیعة، 332؛ جامع الرواة، 90/2؛ الذریعة، 249/4؛ رجال، ابن داوود، 304؛ رجال، طوسی، 495؛ رجال، نجاشی، 301/2؛ طبقات المفسرین، 118/2؛ الفهرست، شیخ طوسی، 184؛ معجم رجال الحدیث، 206/15؛ مفسران شیعة، 82؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 259.
تفسیر ابو منصور صرام، از ابو منصور صرام (م ح 350 ق) از متکلمین و از مفسرین امامیه. تفسیر صرام از جمله تفسیرهای شیعی است که به شیوه‌ی روائی تألیف گردیده است و در تفسیر و تأویل آیات قرآن کریم از روایات و اخبار خاندان عصمت و طهارت بهره گرفته و تفسیر نموده است. شیخ طوسی مفسر را در باب الکنی در الفهرست یاد کرده است و او را از اجله‌ی متکلمین و از اهل نیشابور که دارای ریاستی بوده و مقدم بر همگان و نیز صاحب مصنفات از جمله تفسیر قرآن کبیر که نیز تفسیری است خوب معرفی کرده است. سپس در همانجا هنگام شرح حال ابن عبدک مفسر را بر مذهب بغدادیین می‌خواند می‌نویسد (... و کَذلک ابومنصورِ الصَّرام عَلی مَذهبِ البغدادیین و یُخالِفهُما ابو الطیب الرازی...) و نیز در شرح حال مفسر می‌نویسد فرزند مفسر به نام ابوالقاسم را ملاقات نمودم که فقیه بود و سبط وی ابوالحسن که از اهل علم بود.

منابع:

اعیان الشیعة، 435/2؛ تأسیس الشیعة، 333؛ جامع الرواة، 419/2؛ الذریعة، 258/4؛ رجال، ابن داوود، 405؛ الفهرست، شیخ طوسی، 221/225؛ معجم الدراسات القرآنیه، 103؛ معجم رجال الحدیث، 58/22؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 16؛ مفسران شیعة، 88.
آیات الاحکام = تفسیر احکام القرآن، اثر شیخ امین ابو الحسن عباد (م 350 ق) فرزند عباس بن عباد طالقانی از علمای امامیه در عصر خویش از وزرای رکن الدوله بویهی. مفسر پدر صاحب ابن عباد وزیر دیلمیان است. تفسیر وی در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی و کلامی در بیان آیات احکام و فقه قرآن کریم است که یافوت حموی از این تفسیر به نام احکام القرآن ذکر نموده است و نیز سید محسن امین در شرح حال وی می‌نویسد: دارای مؤلفاتی است و از گفته‌ی سمعانی چنین استفاده می‌گردد که کتاب تفسیر احکام قرآن وی براساس مذهب شیعی می‌باشد. این تفسیر شامل پانصد آیه از احکام قرآن کریم است که مفسر به فقه و احکام قرآن کریم پرداخته است.

منابع:

اعیان الشیعه، 410/7؛ الذریعة، 234/4؛ معجم الادباء، 172/6؛ تاریخ قم، 8؛ معجم الدراسات القرآنیة، 12؛ مفسران شیعه، 81.
تفسیر ابن دؤل قمی، از شیخ احمد (م 350 ق) فرزند محمد بن الحسین بن الحسن بن دؤل قمی از مفسران و متکلمین شیعه مؤلف مکثر مفسر ایرانی تبار. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و کلامی است. مفسر در تفسیر آیات قرآن کریم از اخبار و روایات ائمه‌ی اطهار و خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) بهره گرفته است. ابوالعباس نجاشی تفسیر مذکور و سایر مؤلفات مفسر را توسط استادش ابو محمد عبدالله با دو واسطه روایت می‌کند.

منابع:

الاعلام، 208/1؛ اعیان الشیعة، 103/3؛ تأسیس الشیعة، 322؛ جامع الرواة، 63/1؛ الذریعة، 243/4؛ رجال، ابن داوود، 39؛ رجال، نجاشی، 232/1؛ معجم رجال الحدیث، 258/2؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 44.
ثواب القرآن، مفسر ابو عبدالله محمد فرزند احمد (م 358 ق) عبدالله بن قضاعة بن مهران الجمّال صفوانی از علمای ایرانی‌تبار و محدثین امامیه. وی از اجله‌ی تلامیذ ثقة الاسلام کلینی (م 329 ق) بوده و همچنین از بعضی مشایخ کلینی دارای اجازه‌ی روایت می‌باشد و نیز مفسر از مشایخ شیخ مفید و ابوغالب زراری و ابن نوح سیرافی است. ابوالعباس نجاشی مفسر را توثیق نموده از تفسیر او یاد کرده و از وی به عنوان (... شیخ الطایفه ثقةٌ فقیهٌ فاضلٌ و کانَت لَه منزلةٌ عِند السلطانِ...) یاد کرده است سپس علت احترام سلطان را از مفسر چنین ضبط کرده است که یک روز مفسر با قاضی موصل در حضور ابن حمدان بحث امامت نمود که منجر به مباهله گردید. پس از ترک مجلس دست قاضی که به مباهله دراز شده بود ورم کرد و قاضی تب کرد و فردای آن روز درگذشت. ابن ندیم در الفهرست می‌نویسد: (در سال 346 ق با جمال صفوانی ملاقات داشتم او مردی بلند قامت و آقا منش بود و جامه‌های نیکوئی بر تن داشت...). تفسیر مورد بحث به شیوه‌ی روائی است.

منابع:

ایضاح المکنون، 133/1؛ تنقیح المقال، 71/2؛ الذریعة، 19/5؛ رجال، نجاشی، 316/2؛ الفهرست، ابن ندیم، 247؛ الفهرست، شیخ طوسی، 159؛ فوائد الرضویة، 388؛ معجم رجال الحدیث، 8/15؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 282/8؛ معجم الدراسات القرآنیه، 120؛ هدیة العارفین، 42/2؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 238.
اِعراب ثَلاثینَ سورةٌ مِنَ القرآن الکریم = تفسیر الطارقیة، از ابو عبدالله الحسین (م 370 ق) فرزند احمد بن خالویه معروف به ابن خالویه. از نحویین و شاعر و مفسر شیعی. وی از مردم همدان است که در مورد هوای لطیف تابستان و سرمای سخت زمستان موطن خویش اشعاری سروده است. تفسیر اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم شامل تفسیر و اعراب استعاذه و بسمله سپس سوره‌ی الحمد و بعد، از سوره‌ی الطارق تا پایان قرآن که بیست و نه سوره است و جمعاً سی سوره می‌گردد می‌باشد لذا آن را الطارقیة نیز می‌خوانند. مفسر به اعراب آیات و کلمات قرآن کریم پرداخته و نیز اصول هر جرف را شرح داده و تلخیص آن و فروع کلمات را بیان داشته است و بعد غریب کلمات را با ذکر مصادر و منابع مفرد و جمع و تثنیه‌ی آن و هرچه که نیاز به اعراب باشد را توضیح می‌دهد. نسخه‌های متعددی از این تفسیر در دست می‌باشد که نسخه‌ی مورخه‌ی 500 ق در کتابخانه‌ی ملا محمد صالح برغانی در کربلا - که در تفسیر خود کنزالعرفان - نقل نموده است محفوظ است. و نیز نسخه‌ی مورخه‌ی 561 ق را صاحب ریاض العلماء در اردبیل مشاهده نموده است و نسخه‌های دیگر در کتابخانه‌های بریتانیا و ایا صوفیا و دیگر کتابخانه‌ها موجود است. این تفسیر ابتدا در 1360 ق در حیدر آباد و سپس در بیروت و تهران مکرراً به چاپ رسیده است.
ابن خالویه تفسیرهای دیگری داشته است که یکی از آنها به نام تفسیر القراآت یا تفسیر البدیع فی القراآت السبع که موجود نیست و دیگری تفسیر المختصر فی شواذ القرآن که ابتدا در آلمان و سپس در بیروت در 1986 م چاپ و مکرراً افست شده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 419/5؛ الاعلام، زرکلی، 231/2؛ انباه الرواة، 324/1؛ البدایة و النهایة، 267/11؛ بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، 529/1، الذریعة، 133/15؛ ریاض العلماء، 23/2، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، 71/3؛ طبقات المفسرین، داودی، 148/1؛ العبر، 356/2؛ الفهرست، ابن ندیم، 92؛ لسان المیزان، 267/2؛ معجم رجال الحدیث، 231/5؛ رجال، علامه حلی، 53؛ رجال، نجاشی، 188/1؛ مفسران شیعه، 84؛ النجوم الزاهرة، 139/4؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 105؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، 178/2؛ نامه‌ی دانشوران، 491/1.
غریب القرآن، از شیخ ابوالحسن علی (زنده در 377 ق) فرزند محمد عدوی شِمشاطی از علمای شیعه در عصر خویش، ادیب و نحوی مفسر. وی از مردم شهر شِمشاط است که یاقوت حموی آن را واقع در سرزمین شرق شط فرات می‌خواند و ابن ندیم آن را از شهرهای مرزی ارمنستان یاد کرده است. وی نخست معلم ابو تغلب بن ناصرالدوله و برادرش بود سپس ندیمشان گردید ابن ندیم هنگام تألیف الفهرست در (377 ق) می‌نویسد که وی هنوز در قید حیات است و او را شعاری دارای محفوظات بسیار و روایات زیاد نقل کرده است. ابوالعباس نجاشی بیش از سی و پنج عنوان از مؤلفات او را که مجاز به روایت آنها می‌باشد یاد کرده است. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی ادبی است که به تفسیر کلمات و آیات غریب و مشکل قرآن کریم پرداخته است.

منابع:

الاعلام، 335/4؛ الذریعة، 48/16؛ رجال، نجاشی، 93/2؛ الفهرست، ابن ندیم، 254؛ معجم البلدان، 293/5؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 203.
تفسیر ابوعلی فارسی، اثر ابوعلی فارسی حسن (ف 288 - بغداد 377 ق) فرزند احمد فسوی نحوی معروف به ابو علی فارسی از نحویین و مفسرین شیعة. شیخ طوسی در تفسیر خود التبیان از تفسیر مفسر نقل کرده است. همچنین در سایر تفسیرهای شیعی از تفسیر وی که بر مذاق ادبی و نحوی است نقل شده است. از این کتاب که تفسیر اصلی ابوعلی فارسی است نسخه‌ای وجود ندارد ولی وی سه تفسیر دیگر دارد که یکی الحجة فی القراآت است که در آن اساس و کیفیت قراآت هفت‌گانه‌ی قرآن را بحث و تحلیل نموده و نسخه‌های متعددی از این کتاب در کتابخانه‌های هندوستان و عراق و ترکیه و مصر موجود است و دیگری اعراب القرآن می‌باشد که در مورد اعراب آیات و لغت و نحو و تفسیر آیات قرآنی بحث نموده و از این کتاب - طبق فهرست کتابخانه‌ی الخدیویه مصر - یک نسخه در آن کتابخانه وجود دارد. سومی به نام الاغفال است که نام کامل آن (الاِغفال فیما اغفَله الزجاج من المعانی) و تفسیری است به شیوه‌ی زجاج و در ذکر کمبودها و غفلت‌های او در تفسیرش. از این کتاب نسخه‌های متعددی در دست است از جمله نسخه‌ی کتابخانه‌ی قاهره که در فهرست مخطوطات آن ذکر گردیده است. کارل بروکلمان در تاریخ الادب العربی هر سه تفسیر اخیرالذکر را مورد توجه و معرفی قرار داده است. ابوعلی فارسی کتاب دیگری در نحو و به نام عضدالدوله دیلمی نوشته است که اسم آن الایضاح و التکمله می‌باشد.

منابع:

الاعلام، 179/2؛ الارشاد، یاقوت، 9/3؛ الامتاع و المؤانسة، 131/1؛ انباه الرواة، 273/1؛ تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، 190/2؛ تاریخ بغداد، 275/7؛ بغیة الوعاة فی طبقات اللفویین و النحاة، 496/1؛ الذریعة، 255/4 ریاض العلماء، 211/1؛ شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، 88/3؛ معجم الادباء، 232/7؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 24؛ مفسران شیعه، 83؛ میزان الاعتدال، 480/1؛ الفهرست، ابن ندیم، 69؛ النجوم الزاهرة، 151/4؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 83؛ وفیات الاعیان، 80/2؛ نزهة الالباء، 387.
تفسیر کبیر صدوق = تفسیر الجامع الکبیر، اثر شیخ ابوجعفر محمد (م 381 ق) فرزند علی بن الحسین بابویه قمی معروف به صدوق، شیخ فقهای امامیه و از مفسرین شیعه. ابن بابویه به دعای حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) متولد گردید و نیز دارای حافظه‌ی عجیب بود وی از بنیانگزاران فقه جعفری و صاحب کتاب من لایحضره الفقیه یکی از کتب معتبر اربعه‌ی امامیه است. این تفسیر به شیوه‌ی سایر مؤلفات مفسر تفسیری است روائی و آیات قرآن کریم را از طریق احادیث و روایات اهل البیت (علیهم‌السلام) تفسیر می‌نماید. ابن بابویه دارای کتب دیگری نیز در علوم قرآنی و تفسیر آیات بوده است به شرح: مختصر تفسیر القرآن از طریق احادیث و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام)؛ فضائل القرآن در دو مجلد که در کتابخانه‌های ایران و عراق موجود است که مجلد اول آن تا سوره‌ی المؤمن است. کتابی در ناسخ و منسوخ که نسخه‌های آن موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 24/10؛ الاعلام، زرکلی، 274/6؛ جامع الرواة، 154/2؛ امل الآمل، 283/2؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 61/3؛ الذریعة، 279/4؛ رجال، ابن داود، 324؛ رجال، علامه حلی، 147؛ رجال، نجاشی، 311/2؛ فهرست آل بابویه، 53؛ الفهرست، شیخ طوسی، 184؛ معجم الدراسات القرآنیه، 91؛ معجم رجال الحدیث، 316/16؛ مفسران شیعه، 81؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 287.
امثال القرآن، از ابو علی محمد (م 381 ق) فرزند احمد بن جنید اسکافی معروف به ابن الجنید و اسکافی از مشاهیر علمای شیعه (دایرة المعارف تشیع، 142/2). تفسیر وی شامل آیات امثال قرآن کریم است و ابن ندیم در الفهرست خود می‌نویسد (و کتاب الامثال لابن الجنید) و نیز سید حسن صدر کاظمی در کتاب خویش تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام مفسر را از نخستین علمای اسلام یاد کرده است که در فنون فقه و تفسیر تألیف نموده است. اسکافی دارای تفسیر دیگری به نام تفسیر ایضاح خطأ من شنع فی امر القرآن علی الشیعة می‌باشد.

منابع:

الاعلام، 312/5؛ اعیان الشیعة، 124/1، 101/9؛ الذریعة، 247/2؛ رجال، نجاشی، 306/2؛ الفهرست، ابن ندیم، 41؛ الفهرست، شیخ طوسی، 160؛ ریاض العلما، 19/5؛ معجم المؤلفین، 248/8؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 235؛ معجم رجال الحدیث، 318/14.
تفسیر رمانی، اثر ابوالحسن علی (بغداد 276-384 ق) فرزند عیسی رمانی وراق اخشیدی از نحویین و اعاظم متکلمان و مفسران شیعه. ابن حجر در لسان المیزان مفسر را رافضی می‌خواند سپس به جامعیت او در علوم عربی اشاره کرده است. و شرح‌حال‌نویسان سنی و شیعه تصریح به تشیع او نموده و مقام علمی وی را ستوده و تبحر او را در فنون ادب و ابواب علم و لغت و منطق بازگو نموده‌اند و مؤلفات او را بیش از یکصد عنوان یاد کرده‌اند. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی است. نسخه‌ای از این تفسیر نزد شیخ طوسی (م 460 ق) بوده و از آن بهره گرفته است و نیز در مقدمه‌اش بر تفسیر التبیان آن را ستایش نموده است. و نسخه‌ای نزد سید ابن طاووس (م 664 ق) بوده است که در کتاب خود سعد السعود از آن نقل می‌نماید. همچنین طی کتب تفسیرهای عامه و خاصه از آن نقل گردیده است.
تفسیرهای دیگری به رواق اخشیدی نسبت داده‌اند که عبارتند از: اعراب القرآن؛ تفسیر اللغات فی القرآن؛ النکت فی مجاز القرآن؛ الجامع که از دو کتاب اخیر نسخه‌هائی وجود دارد و تفسیر النکت نیز در دهلی با تحقیق دکتر عبدالعلیم چاپ شده است.

منابع:

الاعلام، 317/4؛ انباه الرواة، 294/2؛ ایضاح المکنون، 268/2؛ البدایة و النهایة، 314/11؛ بغیة الوعاة، 180/2؛ تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، 189/2؛ تفسیر التبیان، 3/1؛ الذریعة، 275/4؛ سیر اعلام النبلاء، 533/16؛ شذرات الذهب، 109/3؛ طبقات المفسرین، سیوطی، 24؛ طبقات المفسرین، داوودی، 419/1؛ طبقات النحاة، ابن قاضی شهبه، 177/2؛ العبر، 27/3؛ الفهرست، ابن ندیم، 69؛ لسان المیزان، 73/14؛ کشف الظنون، 111/1؛ مرآة الجنان، 420/2؛ میزان الاعتدال، 149/3؛ نزهة الالباب، 318؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 193؛ وفیات الاعیان، 461/2.
تفسیر ابوالفرج نهروانی = تفسیر الکبیر، از قاضی ابوالفرج معافی (305-390 ق) فرزند زکریا بن یحیی نهروانی جامع علوم و فنون اسلامی و از مفسران شیعه. ابن ندیم دوست و معاصر وی در الفهرست بیش از بیست کتاب از مؤلفات مفسر را نام برده است که از جمله‌ی آنها تفسیر القراآت و تفسیر تأویل القرآن می‌باشند. ابن العماد حنبلی در شذرات الذهب و شمس‌الدین محمد داوودی در طبقات المفسرین تفسیر القرآن الکبیر را شش مجلد از جمله‌ی تفسیرهای مفسر ضبط کرده‌اند. تفسیر الکبیر وی در شش جلد متحد است با تفسیر ابوالفرج نهروانی. وی از جمله‌ی علماء امامیه است که چند تفسیر در فنون قرآن تألیف نموده است: تأویل القران؛ القراآت؛ البیان الموجز عن علوم القرآن المعجز که کتاب اخیر در 6 مجلد و گویا در کتابخانه‌ها موجود است.

منابع:

نوابغ الرواة فی اربعة المئات، 319؛ الکتبخانه، 224/4؛ الاعلام، 260/7؛ انباه الرواة، 296/3؛ بغیة الوعاة، 293/2؛ طبقات القراء، ابن جزری، 302/2؛ طبقات المفسرین، داوودی، 323/2؛ طبقات النحاة، ابن قاضی شبهة، 249/2؛ الذریعة، 256/4؛ شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، 134/3؛ العبر، 249/3؛ الفهرست، ابن ندیم، 292؛ معجم الدراسات القرآنیة، 93؛ مفسران شیعه، 84؛ المنتظم، 213/7؛ نزهة الالباء، 329؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، 221/5.
جامع التأویل، اثر شیخ ابوالحسین احمد (م 390 یا 395 ق) فرزند فارِس بن زکریا قزوینی رازی از ائمه‌ی لغت و نحو و ادب. وی آثار و مؤلفات بسیاری از خود باقی گذاشته است که سید محسن امین عاملی سی و پنج عنوان آن را در اعیان الشیعة نام برده است. منابع شیعی و کتب رجال امامیه تأکید بر تشیع او دارند. شیخ طوسی (م 460 ق) که قریب العصر وی بوده، علی‌رغم اینکه او محدث نیست و شهرت وی در ادب و نحو می‌باشد، چون از علمای شیعه بوده، وی را در فهرست خویش ذکر نموده است. آیت‌الله خویی در معجم رجال الحدیث و نیز سید محسن امین عاملی در اعیان الشیعة دلائل بسیاری را بر تشیع وی اقامه نموده و می‌گویند اگر او شیعه نبود هرگز سلاطین آل بویه وی را معلم فرزندان خویش انتخاب نمی‌کردند.
دکتر هادی حسن حمّودی در مقدمه‌ی خود بر تفسیر ابن فارِس قزوینی می‌نویسد هنگام تحصیل دوره‌ی عالی در دانشگاه سوربون اولیاء دانشگاه به من پیشنهاد کردند که در آثار و مؤلفات ابن فارِس قزوینی تحقیقات وسیعی انجام دهم لذا بر خود واجب دانستم که این اثر با ارزش اسلامی را جمع و تدوین کنم بدین جهت آن را از کتب مختلف استخراج کردم از جمله از کتاب مقاییس اللغة (تحقیق عبدالسلام هارون در شش مجلد) کتاب مجمل اللغة (تحقیق هادی حسن حمودی در پنج مجلد) کتاب الصاحبی (تحقیق هادی حسن حمودی در پنج مجلد) کتاب متخیّر الالفاظ (تحقیق هلال ناجی در یک مجلد). تفسیر جامع التأویل به زبان عربی و به شیوه‌ی ادبی و نحو شامل تمام سوره‌های قرآن کریم به ترتیب آنهاست. پس از مقدمه‌ی دکتر حمودی این تفسیر دارای چند باب است. باب نخست در «اَلقولُ فِی اللُّغَةِ التی نُزِل بِها القرآن» باب دوم «اَلقولُ عَلی الحروفِ المفردةِ الدالَّةِ عَلی المعنی» دارای هفت باب سپس به تفسیر سوره‌ی الفاتحه لغایت سوره‌ی الناس پرداخته است. این اثر در مجله‌ی تراثنا از شماره‌ی دوم و سوم سال دوم (1407 ق) منتشر گردیده است.
تفسیر دیگری به نام غریب اعراب القرآن به ابوالحسن نسبت داده‌اند که در یک جلد و به شیوه‌ی ادبی از شواذ و اعراب و غرائب کلمات و آیات متشابه و مشکله‌ی قرآن بحث نموده و در کتب رجالی و فهارس از آن نام برده‌اند که امروز وجود ندارد.

منابع:

اعیان الشیعة، 60/3؛ الاعلام، 193/1؛ آداب اللغة العربیه، 309/2؛ انباه الرواة، 92/1؛ البدایة و النهایة، 358/11؛ بغیة الوعاة، 352/1؛ التدوین فی اخبار قزوین، 215/2؛ الذریعة، 46/16 به بعد؛ رجال، ابن داوود، 37؛ سر اعلام النبلاء، 103/17؛ شذرات الذهب، 132/3؛ طبقات المفسرین، سیوطی، 4؛ طبقات المفسرین، داوودی، 69/1؛ الفهرست، شیخ طوسی، 60؛ معالم العلماء، 21؛ معجم الادباء، 80/4؛ معجم رجال الحدیث، 186/2؛ نوابغ الرواة فی رابعة المئات، 37؛ النجوم الزاهرة، 212/4؛ مرآة الجنان، 422/2؛ الوافی بالوفیات، 278/7؛ وفیات الاعیان، 118/1.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول