تفاسیر شیعی سده‌ی دهم

الحاشیة علی تفسیر الکشاف، اثر ابوالمعالی محمد صدرالدین ثالث (828-903 ق) فرزند غیاث‌الدین منصور اول حسینی دشتکی بر تفسیر الکشاف تألیف جارالله زمخشری (م 528 ق) می‌باشد که با مذاق فلسفی خویش نگاشته است. نسخه‌ای از این حاشیه در کتابخانه‌ی سلطان سلیمان خان عثمانی در استانبول محفوظ است و در فهرست این کتابخانه ضبط است. فرزندش امیر غیاث‌الدین منصور (م 948 ق) نیز دارای تفسیر حاشیه بر کشاف می‌باشد.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 218؛ الذریعة، 46/6؛ مجالس المؤمنین، 229/2.
قراضة النظیر و خلاصة التفسیر، اثر شیخ تقی‌الدین ابراهیم (840-900 یا 905 ق) فرزند علی بن الحسن عاملی کفعمی، جبعی حارئی حائری معروف به کفعمی، از مفسران و محدثان امامیه. تفسیر مورد بحث در تلخیص و تنقیح تفسیر مجمع البیان لعلوم القرآن شیخ طبرسی (م 548 ق) می‌باشد به اختصار و تنقیح بعضی توضیحات می‌پردازد. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی محفوظ است.
برای کفعمی چند اثر دیگر یاد کرده‌اند: 1) اختصار تفسیر علی بن ابراهیم قمی، تلخیصی است روائی از تفسیر قمی، که در یک مجموعه نزد افندی صاحب ریاض العلما موجود بوده است؛ 2) الواضحة فی شرح سورة الفاتحة، در شرح و بیان سوره‌ی فاتحة الکتاب است که مؤلف آن را جزء منابع کتاب خود البلد الامین (در دعا) قرار داده است؛ 3) اختصار غریب القرآن سجستانی، تلخیص غریب القرآن سجستانی است؛ 4) الوجیز فی قراءة الکتاب العزیز، نام دیگر آن اللفظ الوجیز... است. در قراءات قرآن و ضبط اعراب آن؛ 5) اختصار زبدة البیان، تلخیص تفسیر زبدة البیان و انسان الانسان المنتزع من مجمع البیان تألیف شیخ زین‌الدین عاملی نباطی که مختصر تفسیر مجمع البیان شیخ طبرسی است؛ 6) اختصار جوامع الجامع طبرسی، مختصری است از تفسیر جوامع الجامع امین الاسلام طبرسی که در بعضی موارد افزوده‌هائی بر آن دارد؛ 7) تفسیر سورة الفاتحه، در بیان تفسیر و خواص آیات الفاتحة الکتاب است و غیر از تألیفات دیگر مؤلف است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 6؛ الاعلام، زرکلی، 53/1؛ اعیان الشیعة، 184/2؛ امل الآمل، 28/1؛ ایضاح المکنون، 192/1؛ الذریعة، 65/17؛ روضات الجنات، 20/1؛ ریاض العلماء، 21/1؛ کشف الظنون، 1982؛ معجم الدراسات القرآنیة، 234؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 65/1؛ مفسران شیعه، 137.
جامع البیان فی تفسیر القرآن، اثر معین الدین محمد (832-906 ق) فرزند عبدالرحمن بن محمد ایجی شیرازی، از علمای عصر خود. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و ادبی با بهره از روایات و احادیث فریقین سنی و شیعه و تدوین شده است و آن شامل تمام قرآن از سوره‌ی الحمد لغایت سوره‌ی الناس در نوع خود بسیار محققانه و از تفسیرهای معروف قرن دهم هجری می‌باشد. چند نسخه‌ی خطی از این تفسیر امروزه موجود است از جمله نسخه‌ی کتابخانه‌ی مدرسه‌ی باقریه‌ی مشهد و نسخه‌ی کتابخانه‌ی الخدیویة مصر. این تفسیر نخستین بار در لاهور به سال 1879 م به طبع رسید سپس در حاشیة اکلیل فی استنباط التنزیل سیوطی در دهلی به سال 1296 ق تجدید چاپ گردیده است.

منابع:

الاعلام، 195/6؛ ایضاح المکنون، 303/1؛ الضوءاللامع، 37/8؛ فهرست کتابخانه‌ی الخدیویة، 159/1؛ کشف الظنون، 452/1؛ معجم المطبوعات، 500/1؛ معجم المؤلفین، 153/10.
الواضحة فی تفسیر الفاتحة، اثر ملا محمد معین‌الدین (م 907 ق) فرزند شرف‌الدین محمد هروی فراهی معروف به ملا مسکین یا معین مسکین که در هرات و کنار بقعه‌ی خواجه عبدالله انصاری جنب برادرش نظام‌الدین محمد به خاک سپرده شده است. تفسیر مورد بحث در بیان و تفسیر سوره‌ی الحمد و به فارسی است. امروزه نسخه‌های متعدد از این تفسیر در دست است. از جمله نسخه‌ای در کتابخانه‌ی جعفریه در مدرسه‌ی هندی کربلا.
برای ملا معین مسکین اثرات دیگری ذکر کرده‌اند: 1) بحر الدرر، در چند جلد به زبان فارسی و عربی. آنرا در شهر مزار‌شریف تألیف کرده و آیه‌ی «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى‏ حُبِّهِ مِسْكِیناً وَیَتِیماً وَأَسِیراً» را در حق مولا امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌داند و می‌گوید: به سنان ملک دنیا گرفت و به سه نان ملک عقبی گرفت مسکین تو، که نه سنان داری نه سه نان؛ 2) احسن القصص، که در تفسیر و شرح آیات سوره‌ی یوسف است و در 1278 ق در تهران چاپ سنگی و در 1309 ق در لکنهو که آن را چاپ نقره‌کار گویند و بهترین تصحیح آن به کوشش دکتر سید جعفر سجادی از سوی دانشگاه تهران و سپس مؤسسه امیرکبیر منتشر شده است. 3) حدائق الحقایق فی کشف اسرار الدقائق، این کتاب در چند جلد به زبان فارسی و به شیوه‌ی عرفانی و با استناد به اشعار مؤلف و دیگران تدوین گردیده است. نسخه‌های متعددی از این تفسیر در کتابخانه‌ها موجود است از جمله در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌های 1516 و 9843) و در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی. این کتاب با پیش گفتار دکتر سید جعفر سجادی و توسط دانشگاه تهران طبع و منتشر گردیده است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 230؛ تاریخ حبیب السیر، 340/4؛ الذریعة، 12/25؛ مزارات هرات، 114/2؛ معجم الدراسات القرآنیة، 315؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابا مشار، 261/6؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، منزوی، 67/1؛ مفسران شیعه، 134.
تفسیر دوانی [= تفسیر آیه‌ی اسراف]، اثر مولانا جلال‌الدین محمد (820-908 ق) فرزند اسعد دوانی، از مشاهیر حکمای شیعه. تفسیر مورد بحث در شرح و تفسیر معضلات چند آیه‌ی شریفه از قرآن است که به شیوه‌ی عرفانی و فلسفی تأویل و تفسیر گردیده است. دو نسخه‌ی خطی از این اثر در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی می‌باشد (شماره 1471). نسخه‌های آستان قدس رضوی اختصاص به تفسیر آیه‌ی 31 سوره‌ی اعراف دارد: «یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» و نسخه‌ی کتابخانه‌ی جعفریه‌ی مدرسه‌ی هندی در کربلا شامل تفسیر آیات دیگری نیز می‌باشد که این تفسیر مرتب است بر چندین موقف و فصل:
مولانا جلال‌الدین دوانی را تفسیرهای دیگری است: 1) تحفة روحانی، در علم حروف و اسرار آیات و خواص کلمات و بینات قرآن که با مشرب عرفانی و فلسفی خود اسراری از قرآن را ذکر می‌کند؛ 2) تفسیر قلاقل یا چهارقل، در یک جلد و به زبان عربی و به شیوه‌ی کلامی و فلسفی شامل بحث و شرح چهار سوره‌ی قرآن: قُلْ یَاأَیُّهَا الْكَافِرُونَ، قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ، قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ؛ 3) تفسیر سورة الاخلاص، این کتاب در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی عرفانی و فلسفی سوره‌ی اخلاص را مبسوطاً شرح کرده و به نام السلطان ناصرالدین ابوالفتح عبدالقادر اتحاف کرده است. نسخه‌هائی از این کتاب موجود است از آن جمله در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 6406) چهار نسخه.

منابع:

احیاءالداثر من القرن العاشر، 220؛ الاعلام، زرکلی، 32/6؛ اعیان الشیعة، 122/9؛ البدر الطالع، 130/2؛ ایضاح المکنون، 54/1؛ الذریعة، 331/4؛ شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، 160/8؛ الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، سخاوی،، 133/7؛ کشف الظنون، 39/1؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 47/9؛ مفسران شیعة، 135.
تفسیر سورة الفاتحة، اثر شیخ صدرالدین (زنده در 908 ق) از مفسران شیعة در عصر خویش. تفسیر مورد بحث اختصاص به تفسیر سوره‌ی فاتحه دارد. پایان فراغت از تألیف در 908 ق بوده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخه‌ای را که در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی محفوظ است معرفی می‌نماید.

منابع:

الذریعة، 340/4؛ مفسران شیعة، 135.
معدن العرفان فی فقه مجمع البیان لعلوم القرآن، اثر شیخ ابراهیم (زنده در 909 ق) فرزند حسن وراق، از فقهای عصر خود، و از طرق اجازات علمای امامیه. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی شامل بخشی از آیات قرآن است. مؤلف آیات احکام قرآن را گردآوری نموده سپس پس از ذکر آیه به بیان احکام فقهی آیه می‌پردازد و دارای مقدمه‌ای مشتمل بر چند فن است. وی در مقدمه‌ی خود سبب تألیف را چنین بیان کرده است (... ثانیها: اَنَّ الآیاتِ الفِقهیّة لَم یُفَرِّد لَها اَصحابُنا رضوانُ اللهِ عِلیهمِ مَجمَعاً وافیاً و لا نِصاباً شافیاً مَع اَنَّها اَعظَمُ الطُرُقِ اِلیَ الاَحکامِ الفِقهیّةِ و الالَةِ الاِستِدلالیة عَلی المَسائلِ الاِجتهادیة...) او نظر دارد به اینکه مفسران امامیه کمتر به تفسیر آیات احکام قرآن پرداخته‌اند و تألیفات مستقل در این باب کم است لذا مبادرت به تفسیر فقه قرآن مجید نموده است. ذکری از این تفسیر در الذریعة نیامده است. ظاهراً نسخه‌ی منحصر به فرد مورخه‌ی 968 ق از مخطوطات کتابخانه‌ی دانشگاه لوس آنجلس آمریکا است. و ضمن مجموعه‌ی شماره‌ی 1061 در آن کتابخانه موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 127/2؛ بحارالانوار، 94/108؛ احیاء الداثر من القرن العاشر، 3؛ ریاض العلماء، 15/1؛ مستدرک الوسائل، 417/3؛ مجله‌ی تراثنا، شماره‌ی 2، سال 4، 1409 ق.
جواهر التفسیر، اثر مولی کمال‌الدین (م 910 ق) فرزند علی بیهقی سبزواری مشهور به واعظ کاشفی، از حکما و شعراء مفسران شیعه. این اثر به نام تفسیر العروس و تفسیر الزهراوین (یعنی دو سوره‌ی بقره و آل عمران) نیز شهرت دارد که همگی متحد هستند. مفسر آن را به امر وزیر امیر نظام‌الدین علی شیرنوائی جعتائی وزیر سلطان حسین میرزا بایقرا تألیف نموده است. مفسیر در دیباچه‌ی تفسیر دیگرش موسوم به مواهبٌ علیه می‌گوید که می‌خواسته این تفسیر را در چهار جلد تألیف نماید و موفق به پاک‌نویس مجلد اول گردیده است ولی باقی هنوز پیش‌نویس و غیر مرتب می‌باشد و عمرش به تکمیل آن وفا نکرد و این اثر تا تفسیر آیه‌ی 84 سوره‌ی نساء را دربردارد. مفسر مقدمه‌ی خویش را در چهار اصل که شامل بیست و دو عنوان است مرتب کرده است و به فنون متعلق به تفسیر قرآن و بیان فضیلت انواع علوم قرآن می‌پردازد. اصل اول) در فضائل قرآن و اسامی آن و مباحث حدوث و قدم و سماع در چهار عنوان؛ اصل دوم) در بیان جامعیت قرآن و چگونگی انشعاب علوم از آن در پنج عنوان؛ اصل چهارم) در بیان مطالب متفرقه که شناختن آن لازم است در شش عنوان. سپس به تفسیر بسمله و سوره‌ی فاتحه پرداخته و بعد تفسیر سوره‌ی بقره و آل عمران را به پایان رسانده و در شرح آیه‌ی 84 از سوره‌ی نساء متوقف مانده است. امروزه نسخه‌های متعدد از این تفسیر در دست است از جمله شش نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی. نسخه‌های نفیس دیگری در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار (شماره‌ی 1948 به بعد) موجود است.
تفسیرهای دیگری برای واعظ کاشفی نقل کرده‌اند بدینقرار: 1) تفسیر سوره‌ی یوسف، که در شصت مجلس آن را برای اصحاب خود املاء کرده است که نتیجتاً آن را جامع الستین گویند. تفسیری است عرفانی و ادبی و اخلاقی با استشهاد از قصص و حکایات لطیفه و اشعار فارسی زیبا و شیرین قدما. نسخه‌هایی از آن در دست است از جمله در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار (شماره‌ی 2001) و در کتابخانه‌ی مجلس (شماره‌ی 12722)؛ 2) مختصر التفاسیر: مختصر جواهر التفسیر لتحفة الامیر در بیست هزار بیت که نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی کوپرلی‌زاده در استانبول موجود است؛ 3) المواهب العلیة، مختصر جواهر التفسیر تألیف فوق الذکر که به همان سبک تدوین کرده و به وزیر علیشیر نوائی اهداء کرده است. نسخه‌هائی از آن موجود است که 20 نسخه در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی و در 1317 ش در تهران چاپ شده است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 69؛ الذریعة 265/5؛ ریحانة الادب، 29/5؛ فهرست کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 466/1؛ مزارات هرات، 115/2؛ مفسران شیعه، 127؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی عربی، خانبابامشار، 810/2.
منتخب ترجمان القرآن، اثر عادل (م ح 915 ق) فرزند علی بن عادل حافظ خراسانی، از علمای شیعه ادیب و شاعر. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان فارسی و شیوه‌ی ادبی اصل این تفسیر از علامه میر سید شریف علی جرجانی (740-816 ق) که آن را به ترتیب سوره‌های قرآن کریم تنظیم نموده است می‌باشد سپس عادل خراسانی سبک و تنظیم آن را تغییر داده است و به ترتیب حروف الفبائی درآورده و تنظیم کرده است سپس مقدمه‌ی خود را با حذف بسمله و خطبه الحمد جرجانی به مقدمه‌ی او افزوده است. نسخه‌ی مورخه‌ی سال 1101 ق در دانشگاه تهران موجود است. این تفسیر نخست در سال 1313 ق در تبریز چاپ سنگی گردید سپس در سال 1330 ق تجدید چاپ گشت و در سال 1333 ش با مقدمه‌ی آقای دکتر محمد دبیر سیاقی تجدید طبع گردیده است.

منابع:

منتخب ترجمان القرآن، چاپی؛ احیاء الداثر من القرن العاشر، 116؛ الذریعة، 384/22؛ فهرست دانشگاه، 5352/3.
تفسیر شبستری، اثر شیخ برهان‌الدین ابراهیم (شهید در 915 یا 917 ق) فرزند حسن شبستری نقشبندی ملقب به سیبویه ثانی، از علمای نحو و صرف و لغت و ادیب شاعر. وی ایرانی‌تبار و از مردم شبستر آذربایجان است و به جهت تشیعش به قتل رسید. اشعار بسیاری در مدح و ثناء و ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) دارد که تشیع او را می‌رساند از جمله این بیت در (التائیه) او موسوم به (نهایة البهجة) در نظم الکافیه

و قد حُذِفَ التَّنوینُ فی مِثلِ قُولِنا *** شفیعی حسینُ بنُ علیٍ فَتَمَّتْ

تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی عرفانی شامل بخشی از قرآن کریم است که تا پایان سوره‌ی یوسف نگاشته شده و این آخرین اثر مؤلف است که ناتمام به شهادت رسیده است. شیخ نجم‌الدین الغزّی در الکواکب السائرة باعیان المئة العاشرة به شرح حال وی پرداخته او را از فضلاء عصر خود می‌خواند که دارای مصنفات در صرف و نحو و صاحب قصیده‌ی تائیه در نحو که بی‌نظیر است ذکر کرده سپس تفسیر قرآن کریم او را یاد کرده و تصریح نموده است که تا سوره‌ی یوسف نگاشته و بعد شهادت او را بدست خوارج در ارزنجان که همان تصحیف آذربایجان باشد ذکر نموده است. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی شیخ محمد صالح برغانی در کربلا موجود است و نسخه‌های دیگر در کتابخانه‌ی ترکیه.

منابع:

اعیان الشیعة، 127/2؛ الاعلام، 35/1؛ ایضاح المکنون، 308/1؛ الذریعة، 201/3؛ شذرات الذهب، 68/8؛ کشف الظنون، 208/1؛ الکواکب السائرة باعیان المئة العاشرة، 110/1؛ معجم المؤلفین، 22/1.
قصص الانبیاء، از شیخ عبداللطیف (زنده در 917 ق) فرزند شیخ شمس‌الدین علی واعظ بیرجندی، از متکلمین و مفسرین شیعه در قرن دهم هجری. (دایرةالمعارف تشیع، 569/3). تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان فارسی و شیوه‌ی کلامی و داستانی شامل بخشی از قرآن کریم مرتب بر مقدمه و چند باب. مؤلف آیات داستانهای پیغمبران را گردآوری نموده و سپس با بهره از روایات و اخبار ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به تفسیر و شرح می‌پردازد. نسخه‌های متعددی از این تفسیر موجود است کهن‌ترین آنها مورخه‌ی 947 ق در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 6833) موجود است.

منابع:

الذریعة، 103/17؛ فهرست الفبائی و خطی فارسی کتب خطی آستان قدس، 445، 513؛ احیاء الداثر من القرن العاشر، 135.
تفسیر تستری، اثر سید ضیاءالدین یا جمال‌الدین نورالله (م ح 925 ق) فرزند سید شمس‌الدین محمد شاه حسینی مرعشی تستری، از علمای شیعه جد قاضی نورالله شوشتری (شهید 1019 ق). تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و کلامی شامل آیه‌ی 34 سوره‌ی بقره (وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُوْا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَى‏ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِینَ) که به طور مبسوط به تفسیر و بیان این آیه پرداخته است. و نسخه‌ی این تفسیر از مخطوطات کتابخانه‌ی قاضی نورالله شوشتری موجود بوده و در مجالس المؤمنین می‌نویسد (... که آن را به التماس یکی از اعیان آن دیار تألیف نموده و در آنجا بسیاری از حقایق و دقایق درج فرموده...).

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 270؛ الذریعة، 323/4؛ مجالس المؤمنین، 519/1.
الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم، ترجمه و نگارش شیخ احمد (زنده در 926 ق) فرزند حاج محمد سکاکی طبسی، از علمای عصر صفویه. این اثر ترجمه و نگارش بر مبنای تفسیر عربی از ابوالسعادات عفیف‌الدن عبدالله یافعی تمیمی (668-768 ق) از عرفاء و صوفیه که به تفسیر الدر النظیم فی فضائل القرآن و الذکر الحکیم معروف است. شیخ احمد سکاکی (در 926 ق) عربی آن را به فارسی ترجمه نموده و چندین مقدمه و دیباچه بر آن افزوده است و در مقدمه می‌نویسد که آن را به خواهش جمعی از بزرگان به فارسی ترجمه کرده است. چند نسخه نفیس از این ترجمه در دست است. از جمله نسخه‌ی مورخه‌ی 930 ق عصر مؤلف از کتب خطی کتابخانه‌ی کاتب این سطور در کربلاست. نسخه‌ی دیگر کهن بدون تاریخ که در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 8654) محفوظ است.

منابع:

الذریعة، 101/4؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 245؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 67؛ احیاء الداثر من القرن العاشر، 13.
شرح الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم، اثر شیخ نظام‌الدین عبدالعلی (م 932 یا 934 ق) فرزند محمد بیرجندی، از علمای اعلام، حکیم و منجم. اسماعیل پاشا بغدادی به غلط وی را از علمای حنفی ذکر نموده و خیرالدین زرکلی نیز به تبع از بغدادی وی را حنفی مذهب می‌خواند. حال آنکه مفسر از علمای شیعه در عصر صفوی بوده و آثار بسیاری از خود باقی گذاشته است. قسمتی از مؤلفات و مصنفات وی در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی محفوظ است. آقا بزرگ تهرانی، در طبقات اعلام الشیعه به شرح حال وی پرداخته و مؤلفات وی را در الذریعه یاد کرده است (بیرجندی). تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی شرحی است مزجی بر تفسیر الدر النظیم فی فضائل القران و الذکر الحکیم که متن از ابوالسعادات عفیف‌الدین عبدالله یافعی تمیمی (668-768 ق) است. بیرجندی به شرح الدر النظیم یافعی پرداخته و متعرض خواص سوره‌ها نیز می‌گردد. در سوره‌ی الاعراف، آیه‌ی 180 (وَلِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنَى) به تفصیل اسماء و صفات خداوند را یاد کرده است. نسخه‌ای از این تفسیر نزد شیخ احمد سکاکی طبسی بوده که در ترجمه‌ی خود از آن نقل می‌نماید. و نسخه‌ی مورخه‌ی 1053 ق در کتابخانه‌ی کاتب ابن سطور در کربلا محفوظ است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 125؛ الاعلام، زرکلی، 30/4؛ الذریعة، 245/13؛ کشف الظنون، 41/1؛ کتبخانه جور لیلی علی پاشا، 25؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 266/5؛ نور عثمانیه کتبخانه، 171؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستانه قدس، 16.
جامع الفوائد و دافع المعاند اثر شیخ علم (نده در 937 ق) فرزند سیف بن منصور نجفی حلی، از محدثین و فضلای امامیه. این تفسیر تلخیص و انتخابی است از تفسیر تأویل الآیات الباهرة فی العترة الطاهرة اثر سید شرف‌الدین علی حسینی استرابادی که به ترتیب سوره‌های قرآن کریم است. این اثر از منابع علامه مجلسی در مجلد اول بحارالانوار بوده و امروزه نسخه‌ی خط مؤلف در نجف اشرف از مخطوطات کتابخانه‌ی مولی محمد علی خوانساری و دو نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1544) و نسخه‌ی کتابخانه‌ی سپهسالار (شماره‌ی 2005) محفوظ است.

منابع:

احیاءالداثر من القرن العاشر، 143؛ الذریعة، 66/5، 149/18؛ ریاض العلماء، 321/3؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی، 473؛ مفسران شیعه، 136.
روضة القلوب، مفسر ابن همام (زنده در 940 ق) از عرفا و شعرای شیعه. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان فارسی و شیوه‌ی عرفانی شامل سوره‌ی یاسین که مفسر در 206 بیت آیات سوره‌ی یاسین را نظماً تفسیر نموده است. نسخه‌ی این تفسیر ضمن کلیات او شامل شرح حدیث مالحقیقه، حکایت آل عبا، روضة القلوب (همین تفسیر)، هدایة العارفین، اسرار دل، مثنوی شهادتنامه، تحفة الملوک، مصابیح الهدی، فتح نامه، ترجمه‌ی اربعین میر سیدعلی در کتابخانه‌ی دانشگاه تهران (شماره‌ی 2654 ق) موجود است.
تفسیر دیگری که به نام فتح نامه موسوم گردیده از ابن همام در کلیات فوق ذکر گردیده که مؤلف در آن سوره‌ی الفتح را طی 1350 بیت شعر تأویل و تفسیر نموده است.

منابع:

الذریعة، 128/18؛ فهرست دانشگاه تهران، 1524/10، 1525؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 49/1، 52.
تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العترة الطاهرة، اثر سید شرف‌الدین علی حسینی استرابادی نجفی (م ب 940 ق)، از علماء و فقهای شیعه در قرن دهم هجری. این تفسیر در بیان و شرح آیات وارده در فضائل خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) است که از اخبار و احادیث وارده از طریق فریقین عامه و خاصه بدست رسیده است. مفسر از کتب کنز الفوائد کراچکی (م 449 ق) و کتاب ما نُزِل من القرآن فی اهل بیت (علیهم‌السلام)، تألیف ابن الحجام و کتاب کشف الغمه اربلی و مصنفات علامه حلی و سایر کتب نقل می‌نماید. این تفسیر از منابع علامه مجلسی در بحارالانوار می‌باشد و توسط شیخ علم منصور نجفی، خلاصه کرده است که آن را جوامع الفوائد و دافع المعاند نامیده است. امروزه از تفسیر مورد بحث شش نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1449) موجود است. این اثر به تحقیق حسین استاد ولی، در 1409 ق از دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین قم انتشار یافته است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاسر، 145؛ امل الآمل، 131/2؛ الذریعة، 304/3؛ روضات الجنات، 27/4؛ ریاض العلماء، 66/4؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 101، 418/1؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، 30؛ معجم الدراسات القرآنیة، 48؛ مفسران شیعه، 136؛ هدیة العارفین، 845/1.
ترجمة الخواص [= تفسیر زواری]، اثر ابوالحسن علی (زنده در 947 ق) فرزند حسن زواری، از مفسران و علمای امامیه. تفسیر مورد بحث در دو مجلد بزرگ به شیوه‌ی روائی تألیف شده است. نام آن ترجمة الخواص است ولی به اسم تفسیر زواری نیز مشهور می‌باشد. زواری در بیان گفتار خویش و تفسیر آیات قرآن از اخبار و روایات وارده از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) نقل نموده و به شرح فضائل خاندان عصمت و نبوة (علیهم‌السلام) می‌پردازد.
انجام اثر، این دو بیتی سروده‌ی مؤلف است:

این نافه رقم نمود بر لوح بیان *** کشاف دقایق معانی نهان
از فضل اله چون به اتمام رسید *** تاریخ وی از (فضل اله) است عیان (947 ق)

امروزه هفت نسخه از این کتاب در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌های 1217 تا 1220) و دو نسخه در مجلس شوری (شماره‌های 14338 و 14817) و نسخه‌ی مورخه‌ی 1020 ق در کتابخانه‌ی بشیر آغا در استانبول محفوظ است.
تفسیر دیگری به نام مجمع الهدی یا قصص الانبیاء به ابوالحسن زواری نسبت می‌دهند که در یک جلد و به زبان فارسی و به شیوه‌ی کلامی و قصه‌ای در مورد داستانهای پیامبران و امامان (علیهم‌السلام) از آیات قرآن جمع‌آوری کرده و به شرح آیات پرداخته است. صاحب الذریعة درباره‌ی این کتاب می‌نویسد: «... کبیرٌ حَسَن الفوائد...» آقای منزوی یک نسخه از این تفسیر را در کتابخانه‌ی اکسفورد (شماره‌ی 598) یاد کرده است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 152؛ الذریعة، 100/4؛ فهرست کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 123، 423/1؛ اعیان الشیعة، 318/8.
تفسیر دشتکی، اثر غیاث‌الدین منصور ثانی (م 948 ق) فرزند صدرالدین محمد ثالث دشتکی شیرازی معروف به غیاث الحکماء. این تفسیر در شرح و بیان بعضی از آیات قرآن است که دشتکی آنها را انتخاب و با آراء فلسفی خویش شرح کرده است. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی جعفریه‌ی مدرسه‌ی هندی در کربلا موجود است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة به نسخه‌ی دیگری در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی اشاره دارد. و احتمال اتحاد آن را با تفسیر دیگر مفسیر یعنی تفسیر سوره‌ی هل اتی داده است.
غیاث الحکما دشتکی اثرهای دیگری نیز دارد: 1) حاشیه بر تفسیر کشاف، که حواشی و تعلیقاتی بر تفسیر جارالله زمخشری است و قاضی نورالله شوشتری به آن اشاره کرده است. نسخه‌ای ازین اثر در مجموعه‌ی شماره 13708 از موقوفات ابن خاتون در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی محفوظ است؛ 2) تفسیر سوره‌ی هل اتی، که آمیخته با آراء فلسفی مفسر است و صدرالدین محمد دشتکی فرزند غیاث‌الدین قسمتی از مناجات آخر این کتاب را در اثر خویش (الذکری) نقل نموده است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 354؛ الاعلام، زرکی، 304/7؛ اعیان الشیعة، 141/10؛ ایضاح المکنون، 50/1؛ الذریعة، 296/4، 208/6؛ فوائد الرضویة، 668؛ مجالس المؤمنین، 230/2؛ معجم الدراسات القرآنیة، 93؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 19/13.
تفسیر الهی اردبیلی، اثر مولانا شیخ جمال‌الدین و یا کمال‌الدین حسین (م 950 ق) فرزند شرف‌الدین خواجه عبدالحق معروف به الهی اردبیلی، از علمای عصر صفوی. این تفسیر در دو مجلد به زبان فارسی می‌باشد و میرزا عبدالله افندی نسخه‌ی خط مؤلف را در اردبیل مشاهده نموده و می‌گوید تفسیر تمام قرآن کریم می‌باشد و مفسر نخستین شخصی است که در عصر صفویه به تألیف تفسیر فارسی و سایر علوم اسلامی پرداخته است.
الهی اردبیلی تفسیر دیگری بنام تفسیر کبیر دارد که به زبان عربی در شرح و بیان سوره‌ی فاتحة الکتاب و بعضی از آیات سوره‌ی بقره و ناتمام مانده است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 60؛ تحفة سامی، 49؛ الذریعة الی تصانیف الشیعة؛ 261/4؛ ریاض العلماء، 98/2؛ مفسران شیعه، 136.
تفسیر آیةالکرسی، اثر سید محمد (زنده در 952 ق) فرزند سید حسین معروف به فخرالدین حسینی استربادی امامی، از فلاسفه و مفسران شیعه در عصر صفوی. این تفسیر در بیان و تفسیر آیةالکرسی و به فارسی می‌باشد که مفسر آن را به نام شاه طهماسب صفوی نگاشته و در سال 952 ق از تألیف آن فراغت یافته است. نخست به خواص آیة الکرسی سپس به بیان توحید و اثبات واجب می‌پردازد. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه‌ی شیخ محمدعلی بن محمد جعفر قمی در کربلا و نسخه‌ی دوم در کتابخانه‌ی علامه محمد حسین قمشی نجفی در نجف موجود بوده و به نظر شیخ آقا بزرگ تهرانی رسیده است.

منابع:

الذریعة، 330/4؛ معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعة الامامیه، 75؛ احیاء الداثر، 179.
الدر الثمین فی اسرار الانزع البطین، اثر شیخ تقی‌‌الدین (م ح 955 ق) فرزند عبدالله حلبی، از علمای شیعه. این تفسیر منتخب از کتاب مشارق انوارالیقین و تفسیر الرد الثمین شیخ رجب بُرسی می‌باشد که شامل پانصد آیه از آیات قرآن کریم است که در فضائل حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و خاندان عصمت و طهارت می‌باشد. و نیز مفسر قوائد دیگری به آن افزوده است و نام آن را الدر الثمین فی اسرار الانزع البطین نهاده. نسخه‌ای از این تفسیر را میرزا عبدالله افندی در قریه‌ی تیمجان گیلان مشاهده کرده است. نسخه‌ای دیگر مورخه‌ی 1010 ق از مخطوطات کتابخانه‌ی شیخ محمد سماوی در نجف بوده که از نظر شیخ آقا بزرگ تهرانی گذشته است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 34؛ الذریعة الی تصانیف الشیعة، 65/8؛ ریاض العلماء، 307/2.
تفسیر آیةالکرسی، اثر شیخ شمس‌الدین محمد (م 942 یا 957 ق) فرزند احمد خفری حکیم و مفسر محقق، از ائمه‌ی فتوی و هیئة و نجوم و شاگرد صدرالدین محمد دشتکی (م 903 ق). تفسیر مورد بحث در بیان و شرح و خواص آیة الکرسی است که مفسر با مذاق فلسفی خویش به تفسیر آن پرداخته است و آنرا مرتب نموده بر یک مقدمه و دو مقصد و نیز در اول آن سه مطلب را بیان می‌نماید. شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخه‌ی مورخه‌ی 1093 ق را در کتابخانه‌ی شیخ جعفر سلطان العلماء در تهران مشاهده کرده است.

منابع:

تحفة سامی، 49؛ احیاء الداثر من القرن العاشر، 217؛ تتمیم امل الآمل، 64؛ الذریعة، 331/4؛ مجالس المؤمنین، 233/2؛ مفسران شیعه، 137.
التکمیل الشاف فی معانی الکشاف، اثر شیخ سراج الدین محمد (م 957 ق) فرزند یحیی معروف به تمیمی بصری و بهران زیدی، از علمای زیدیه و متکلمین و مفسران یمن. این تفسیر در شش جلد بزرگ به زبان عربی است. مفسر آن را عمدتاً بر مبنای دو تفسیر یعنی تفسیر الکشاف جارالله زمخشری (م 538 ق) و تفسیر ابن کثیر تدوین کرده است. سپس به مناسبت هر آیة از آیات قرآن روایات و احادیثی نقل کرده و نکات و فوائدی بر وفق مشرب زیدی خود بر آن افزوده است. جلد اول مورخه‌ی 999 ق (شماره‌ی 173) در کتابخانه‌ی الجامع الکبیر صنعاء موجود است.

منابع:

الاعلام، 140/7؛ ایضاح المکنون، 269/1؛ البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، 278/2؛ معجم المؤلفین، 109/12؛ مؤلفات الزیدیة، 323/1؛ هدیة العارفین، 243/6.
تفسیر شهید ثانی، اثر شیخ زین‌الدین (911 - شهید 966 ق) فرزند نورالدین علی عاملی معروف به شهید ثانی، از ارکان طائفه‌ی جعفریه و اعاظم علمای شیعه. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و کلامی است. مفسر در این اثر به بیان معنی و شرح مبسوط بسمله سپس به تفسیر آیه‌ی (وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ...) پرداخته و در 940 ق از تألیف آن فراغت یافته است. نسخه‌های این تفسیر امروزه در دست می‌باشد.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 90؛ اعیان الشیعة، 143/7؛ امل الآمل، 92/1؛ الذریعة، 327/4؛ ریاض العلماء، 365/2؛ الاعلام، 64/3؛ الکنی و الالقاب، 381/2؛ لؤلؤة البحرین، 28؛ معجم رجال الحدیث، 372/7.
خواص الآیات، اثر شیخ احمد (زنده در 972 ق) فرزند محمد تمیمی قزوینی، از علمای عصر صفوی. این تفسیر در یک جلد به زبان فارسی و شیوه‌ی روائی و کلامی است. و در پایان تفسیر خود نظماً به شرح خواص اسماء الله تعالی پرداخته است. سال فراغت از تألیف سنه‌ی 972 ق می‌باشد. نسخه‌ای از این کتاب نزد سید ابوالقاسم ریاضی خوانساری در نجف از نظر صاحب الذریعة گذشته است و نسخه‌ی اصل در کتابخانه‌ی وقفی شیخ محمد صالح قزوینی در کربلا موجود است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 10؛ الذریعة، 270/7؛ معجم الدراسات القرآنیه عندالشیعة الامامیة، 152.
تفسیر شاهی [= تفسیر آیات الاحکام]، اثر امیر ابوالفتح (م 976 یا 978 ق) فرزند میرزا محمد علی معروف به امیر مخدوم حسینی جرجانی، از فقهای امامیه. پدرش امیر مخدوم سنی مذهب و صاحب کتاب نواقص الروافض بود ولی امیر مخدوم به تشیع گروید. او سبط شمس‌الدین محمد معروف به سید شریف جرجانی است. تفسیر مورد بحث به زبان فارسی در بیان آیات احکام و فقه قرآن و شامل شرح معانی مفردات و اعراب آیات و نقل احادیث و روایات مرویه از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) می‌باشد. و به امر شاه طهامسب صفوی تألیف گردیده لذا به تفسیر شاهی شهرت دارد. نسخه‌ای از عصر مؤلف (974 ق) از مخطوطات کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره 1252) است، که نیز اهدائی نادرشاه افشار می‌باشد. و در نسخه‌ی دیگر به شماره 1251 و 1523 محفوظ در همان کتابخانه است. این تفسیر در 1380 ق به اهتمام حاج میرزا ولی الله اشراقی سرابی در دو مجلد در تبریز به چاپ رسیده است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 176؛ فهرست کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 441/1؛ ریاض العلماء، 486/5؛ مفسران شیعه، 121؛ الذریعة، 41/1، 277/4.
منهج الصادقین، اثر مولی فتح الله (م 988 ق) فرزند شکرالله معروف به ملا فتح الله کاشی، از مفسران و علمای شیعی. مفسر از برجستگان علمای دربار شاه طهماسب صفوی بود تاریخ وفات او را 988 ق ضبط کرده‌اند که مطابق است با کلمه‌ی ملاذ الفقهاء و یکی از شعرا ماده‌ی تاریخ وفات مفسر را در قطعه‌ای چنین سروده است:

فقها را چو ملاذی بجز آن قدوه نبود *** بهر تاریخ نوشتند ملاذ الفقهاء

تفسیر مورد بحث به زبان فارسی در پنج جلد می‌باشد که نسخه‌ی مورخه‌ی 983 ق ازین کتاب از مخطوطات کتابخانه‌ی آستان قدس (شماره‌ی 1558) می‌باشد. این تفسیر مکرراً به چاپ رسیده است. چاپ آخر آن در ده مجلد به تحقیق ابوالحسن شعرانی با مقدمه‌ی ناشر (اسلامیه) در سالهای 1340-1341 ش به شیوه‌ی حروفی و مجدد در ده مجلد در تهران به سال 1351 ش به تحقیق علی اکبر غفاری با مقدمه و پاورقی ابوالحسن مرتضوی از سوی همان ناشر تجدید طبع یافته است.
ملافتح الله کاشانی تفسیرهای دیگری از اینقرار دارد: 1) زبدة التفاسیر، به زبان عربی بعد از دو تفسیر دیگرش نگاشته و نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 11223) موجود است؛ 2) خلاصة المنهج، یا خلاصة منهج الصادقین، در سه جلد که خلاصه‌ی تفسیر بزرگ منهج الصادقین و به زبان فارسی نوشته است و اکنون 20 جلد از آن در کتابخانه‌ی آستان قدس موجود است. این کتاب در تهران و تبریز مکرراً چاپ شده است که چاپ اخیر آن به تصحیح شادروان ابوالحسن شعرانی در 6 مجلد توسط انتشارات اسلامیه انجام و منتشر گردیده است؛ 3) ترجمه‌ی قرآن، که ترجمه‌ی بعضی از آیات قرآن به زبان فارسی است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 177؛ اعیان الشیعة، 393/8؛ الذریعة، 193/23؛ روضات الجنات، 345/5؛ ریاض العلماء، 318/4؛ فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، 566، 583/1؛ کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب، 568؛ معجم الدراسات القرآنیة، 293؛ مفسران شیعه، 132.
الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم، اثر مجهول المؤلف از مفسران شیعه در عصر صفوی (م ح 990 ق). شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد اگرچه در مقدمه‌ی تفسیر الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم (به زبان فارسی) آن را به ابوالسعادات عفیف‌الدین عبدالله یافعی تمیمی (668-768 ق) نسبت داده و مدعی است که خود مؤلف آن را به فارسی ترجمه کرده است. ولی پس از تطبیق آن با تفسیر عربی وی بطور قطع برمی‌آید که ترجمه‌ی اصل عربی نیست. چون از اول فصل خواص سوره‌ی حجرات تا پایان کتاب تفسیر عربی هفت صفحه است اما در تفسیر فارسی از اول سوره‌ی حجرات تا پایان کتاب سی و یک صفحه می‌باشد با اینکه صفحات فارسی به قطع بزرگ‌تر است. همچنین خیلی بعید به نظر می‌رسدا که یافعی تألیفات فارسی داشته باشد. زیرا یافعی از مردم یمن است و تمام عمر خویش را در حجاز و شام و قاهره سپری کرده است و آموختن فارسی در این بلاد دشوار است. چنانچه فرض کنیم این امکان هم بود سبک نگاشته‌ی این تفسیر با قرن هشتم انطباق ندارد و از نظر ادبی به سبک صفوی نزدیک‌تر می‌باشد و همچنین در اصل عربی یافعی روایاتی از حضرت امام رضا (علیه‌السلام) یاد نکرده است ولی در تفسیر فارسی در فصل ذکر خواص اسماء الحسنی این جمله مکرراً آمده است. «... و حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) فرموده» و همچنین در اصل عربی به نقل از البرق اللامع غسائی و از کتاب فواتح السور غزالی و کتاب مستوجبة المجاهد و شفاء الصدور و دیگر منابع زیاد نقل شده که در ترجمه‌ی فارسی آن از منابع مطلقاً بهره نگرفته است. آنچه که مسلم است این تفسیر فارسی الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم از یافعی نیست و مفسر آن از علماء و مفسران عصر صفوی می‌باشد. همچنین این تفسیر غیر از ترجمه‌ی الدر النظیم شیخ احمد سکاکی طبسی است که آن را در 926 ق به فارسی ترجمه کرده است. امروزه نسخه‌هایی از این تفسیر در دست است و در 1311 ق در بمبئی چاپ سنگی گردیده است.

منابع:

الذریعة، 83/8؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، خانبابامشار، 2103/2؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 941/3.
زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، اثر شیخ احمد (م 993 ق) فرزند محمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی، از مشاهیر علما و فقهای امامیه. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و اختصاص به آیات فقهی و احکام قرآن دارد. و آن را به ترتیب کتب فقهیه بر هجده کتاب تنظیم نموده طوری که آغاز آن کتاب طهارت و پایان آن کتاب قضاء و شهادات است. مفسر در حکم و تفسیر آیات احکام از احادیث و روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) بهره‌ی بسیار گرفته است. و به فقه و نیز در آغاز تفسیر خویش، جهت تیمن، به تفسیر سوره‌ی فاتحه پرداخته است و این اثر از کتب معتبر آیات احکام می‌باشد که مورد توجه علمای امامیه بوده و حواشی بسیاری بر آن نگاشته شده از جمله: حاشیه‌ی فیض کاشانی (م 1091 ق) و حاشیه‌ی ملاعبدالفتاح تنکابنی (م 1124 ق) و حاشیه‌ی سید نعمت الله جزائری و حاشیه‌ی میرزا فضل الله استرآبادی و دیگران و همچنین این تفسیر به فارسی ترجمه شده و سید محمد سعید طباطبائی قهبائی (1012-1092 ق) شرح مبسوطی به نام مفاتیح الاحکام بر آن نگاشته است مفسر مباحث خویش را در هر کتاب از این تفسیر در چند بخش تقسیم نموده سپس آیه‌های هر بخش را گردآوری کرده و در هر مبحثی عنوان می‌کند و نیز بعضی از مباحث مانند کتاب الصوم و کتاب الخمس را در یک عنوان تفسیر نموده است. وی احتمالاً از کتاب کنزالعرفان فاضل مقداد (م 826 ق) بسیار بهره‌مند شده است. نسخه‌های خطی این تفسیر شایع است از جمله شانزده نسخه در کتابخانه‌ی آستان قدس (شماره‌های 1208 و 1209) و پنج نسخه در کتابخانه‌ی آیت‌الله مرعشی در قم موجود است. این تفسیر نخستین بار در 1305 ق چاپ سنگی شده است. و در 1386 ق به تحقیق محمد باقر بهبودی تصحیح و طبع گردیده است. همچنین نسخه‌ای از ترجمه‌ی قدیمی این اثر (قبل از 1240 ق) در کاظمین در کتابخانه‌ی سید حسن صدر کاظمی محفوظ است.

منابع:

احیاء الداثر، 8؛ اعیان الشیعة، 80/3؛ امل الآمل، 23/2؛ الذریعة، 21/12؛ روضات الجنات، 79/1؛ ریاض العلماء، 56/1؛ فهرست کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار، 83/1؛ فهرست الفبائی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس، 295؛ فهرست کتابخانه‌ی مرعشی قم، 377/8؛ لؤلؤة البحرین، 148؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 461/1.
آیات الاحکام، اثر شیخ ملامحمد بن حسن طبسی (م ق 993 ق) از فقهای امامیه و مفسران شیعه. این اثر در یک جلد و به زبان عربی است. مفسر آن را به شرح و بیان و تفسیر آیات فقهیه‌ی قرآن اختصاص داده و براساس کتب فقهیه از طهارت تدوین نموده و پایان آن باب قضاء و شهادات می‌باشد. نسخه‌ای از این تفسیر نزد مقدس اردبیلی (م 993 ق) موجود بوده است و آن را از منابع تفسیر زبدة البیان فی براهین احکام القرآن قرار داده است و از آن در ابواب مختلف نقل نموده است. این تفسیر غیر از زبدة البیان در آیات قصص قرآن طبسی می‌باشد که در سال 1083 ق تألیف کرده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة نسخه‌ای را در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی معرفی کرده است.

منابع:

الذریعة، 43/1؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 3؛ مفسران شیعه، 136.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول