روش تفسيري «امالي» سيد مرتضي
نويسنده: هادي محسني
1- امالي:
\امالي عنواني است براي برخي کتابها که در آن سخنان شنيده شده از استاد گردآوري مي شود و معمولا موضوعهاي بسيار متنوع را فرا مي گيرد. که از آن ميان داستانهاي معتبر و مهم تاريخي، معني اخبار، تفسير و تاويل آيات قرآني و نکته هاي ادبي و موارد ديگر را مي توان نام برد. اين گونه سخنان را استاد يا شيخ در مجلسهاي جداگانه از بر مي گويد و “املاء” مي کند و شاگردان مي نويسند. سپس نوشته را بر شيخ عرضه مي دارند و اجازه روايت آن را از شيخ مي گيرند. از اين رو آن را “مجالس” يا “عرض المجالس” نيز مي خوانند. اين گونه کتب از نظر صحت و اعتبار مانند کتابهاي روايي مکتوب و مسند است. البته بدان شرط که به قدرت حفظ، نگهداري، دقت وامانت استاد، اطمينان کافي حاصل باشد.(1)
برخي از مهمترين کتب امالي عبارتند از: 1-امالي سيد شريف ابومحمد ناصر کبير (د 304 ه) 2-امالي شيخ صدوق ابوجعفر محمد بن علي (د 381 ق) 3-امالي شيخ مفيد (د 413 ق) 4-امالي سيد شريف مرتضي علم الهدي حسيني موسوي (د 436 ق) نام کتاب او عزرالفوائد و دررالقائد است که به عنوان “امالي سيد مرتضي” يا “امالي المرتضي” شهرت دارد. 5-امالي شيخ طوسي ابوجعفر محمد بن حسن (د 460 ق()2)
2- امالي سيد مرتضي:
اين کتاب به همين نام در مصر توسط ابوالفضل ابراهيم در دو جلد چاپ و منتشر شده است. همان کتاب مشهور و گرانقدر او “عزر و درر” است که در اصل “عزر و دررالقلائد” است. اين کتاب گنجينه اي از علوم، متون شعر، لغت، ادب، تفسير، تاريخ و حديث است. اين کتاب به تنهايي گواه بر احاطه و تسلط و مهارت سيد مرتضي، در فنون ياد شده است. از اين کتاب مي توان مطالب ارزنده بسياري را که گاهي منحصر به فرد است استخراج نمود و گوشه هايي از موضوعات علمي و ادبي را بدان وسيله تصحيح کرد.(3)
کتاب امالي سيد مرتضي جزو تفاسير غير جامع محسوب مي شود. يعني همه سوره ها و آيات قرآن کريم تفسير نشده است. بلکه آياتي که به نوعي فهم آن مشکل باشند و از لحاظ کلامي مورد بحث و توجه باشند، در اين کتاب، تفسير شده اند. پس در اين کتاب موضوعات مهمي در زمينه مشکلات قرآن کريم و حديث مورد بررسي قرار گرفته است. براي نمونه آيات زير در امالي سيد مرتضي تفسير شده اند:
-”واذا ارحنا ان نهلک قريه امر ناتر فيها ففستوافيها”.(4- ) آيه الست “و ءاذاخذ ربک من بني آدم...”(5)
-آيه 7 آل عمران: “هوالذي انزل عليک الکتاب منه آيات کلمات...”.
-امراء، 17:/85 “”ويسالونک من الروح...” و آيات مختلف ديگر.
امالي سيد مرتضي از هشتاد مجلس تشکيل شده است. سيد مرتضي در هر مجلسي، ابتدا يک آيه را تفسير مي کرد سپس به توضيح و تاميل يک حديث مي پردازد. او در هر مجلس تحت عنوان “مسئله” يک بحث اندکي مانند رويت حق تعالي و ... را مطرح مي کند و به تبيين آنها مي پردازد.
سيد مرتضي در تفسير آيات و توضيح احاديث از اشعار عربي بخصوص اشعار جاهلي بسيار کمک مي گيرد. او به شيوه لغوي در تفسير و توضيح آيات بسيار عنايت دارد.
ذهبي صاحب کتاب التفسير و المفسرون هنگام معرفي مهمترين کتب معتزلي، از امالي سيد مرتضي ياد مي کند. او مي نويسد: “کتاب عزرالفوائد و دررالقلائد شامل املاها و القائاتي است که سيد شريف مرتضي در ضمن هشتاد جلسه آنها را القاء نموده است. کتابي پر سود و نافع است که محتوي تفسير، حديث و ادبيات است. اين کتاب دلالت بر فضل زياد و گسترش و معلولت مي کند. اين کتاب شامل تفسير همه آيات قرآني نيست. بلکه عمدتا پيرامون آياتي است که جنبه اعتقادي و کلامي دارد. او خواسته است آراء اعتزالي خود را با آيات قرآن جمع آوري و هماهنگ سازد.”(6)
جمله پاياني سخن ذهبي، جفا در حق سيد بزرگوار است. ميان اعتزال و تشيع تقاوت هست. اشتراک اجمالي آن دو در برخي از مبادي و مقدمات، دليل وحدت اين دو مکتب نيست. اين دو مکتب فرهنگ ها با هم فاصله دارند و اشتراک آنان در مسائلي مانند امتناع رويت خداوند متعال، آزادي انسان در زندگي و ... نمي تواند دليل وحدت و يگانگي آنها شمرده شود.(7)
همان طور که در صفحه قبلي بيان داشتيم، يکي از روشهاي تفسيري سيد مرتضي، شيوه لغوي است. ذهبي مي نويسد: “قدولع بالطريقه الغويه في تفسيره الآيات القرآنيه”(8) به عنوان نمونه: در مجلس 23 سيد مرتضي در مورد آيه “تعلم ما في نفسي و لااعلم ما في نفسک”(9) مي فرمايد: “مراد از نفس در اين آيه چيست؟ آيا معني نفس همان معناي نفس در آيه يتخذ و کم الله نفسه”(10) مي باشد؟
آيا مراد از نفس در دو آيه مزبور همان معنايي است که در روايت ابوهريره از پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله وسلم بيان شده که حضرت فرمود: قال الله تعالي: “اذا احب العبد لتائي احببت لقاء ه و اذا ذکرني في نفسه ذکرته في نفسي و اذا ذکرني في ملا ذکرکه في ملا خيرمنه و اذا تقرب الي شبرا تقربت اليه ذراعا و اذاتقرب الي ذراعا تقربت اليه باعا” يا اينکه معني نفس در دو آيه با معناي نفس در روايت متضاد است؟”(11) سيد مرتضي سپس معناي نفس را در لغت بيان مي کنند و معناي تخلفي براي آن ارائه مي دهد. از جمله مي فرمايد: گاهي مراد از نفس، نفس انسان و هر حيواني است. نفسي است که اگر آن را از دست بدهد از زنده بودن وحي بودن خارج مي شود. در آيه “کل نفس ذائقه الموت” نفس به همين معنا است. گاهي نفس ذات شي است که از آن خبر داده مي شود.
گاهي مقصود از نفس، چشم زخم مي باشد. “النفس العين التي نصيب الانسان يقال اصابت فلذنا نفس اي عين” گاهي نفس به معني غيب است. “النفس الغيب يقول القائل: اني لاعلم نفس فلدني اي غيبه و علي هذا تاميل قوله تعالي “تعلم ما في نفسي ولا اعلم ما في نفسک اي تعلم غيبي و ما عندي و لااعلم غيبک”(12) گفته شده نفس به معني عقوبت هم آمده است. مانند اخدرک نفسي اي عقوبتي و بعضي از مفسران آيه “يحذرکم الله نفسه”(13) را به همين معنا حمل کرده اند.(14)
يکي ديگر از روشهاي سيد مرتضي در امالي اينست که گاهي برخي اشکالات و ايرادها بر ظاهر نظم آيات وارد مي شود. به طوري که به نظر مي رسد نوعي اختلاف و تناقض ميان اين آيات وجود دارد. سيد مرتضي در اين موارد با حقي خاص و بالا و مهارت لغوي به رفع اين اختلافها و تناقضهاي ظاهري ميان آيات مي پردازد.(15)
مثلا: در مجلس سوم تناقض ميان دو آيه “خالقي عصاه فاذاهي ثعبان مبين” و “ان الق عصاک فلمار آهاتهتز کانهاجان ولي مديرا و لم يعقب”(17) را مطرح مي کند و به آن پاسخ مي دهد. سيد مرتضي مي فرمايد: “ثعبان به مار بزرگ عظيم الجثه گفته مي شود و جان به مار کوچک. چگونه دو وصف مختلف در مورد يک قصه، با هم جمع مي شوند؟ چطور جايز است عصا در يک حالت هم صفت براي مار بزرگ و هم صفت براي مار کوچک باشد؟ چگونه تناقض را برطرف مي کنيد؟”(18)
سيد مرتضي در رفع اين تناقض چندين وجه ذکر مي کند. يکي از آنها اينکه: دو آيه بالا در مورد يک قصه و يک حالت نيستند. بلکه مربوط به دو حالت مختلف هستند. آنجا که عصا را به صفت “جان” بيان کرده، در ابتداي نبوت حضرت موسي عليه السلام بود و در آن حالتي که عصا را به صفت “ثعبان” بيان کرد، زمان ملاقات موسي با فرعون و ابلاغ رسالت به او بوده است. پس وقتي دو آيه مربوط به دو قصه مختلف است. تناقضي ميان آنها نيست. وجه ديگري که سيد مرتضي در رفع تناقض ميان دو آيه ذکر مي کند اينست که: “خداوند متعال، مار را در آيه 32 شعرا، به ثعبان تشبيه کرد. به خاطر بزرگ بودن جسم آن و وحشتناک بودن مشکل و منظر آن و در آيه 31 قصص، همان مار را به “جان” تشبيه کرد در سرعت حرکت و نشاط آن مار. پس تناقض ميان دو آيه وجود ندارد. “(19)
البته وجوه ديگري را سيد مرتضي در رفع تناقض مي آورد که ما از آوردن آنها صرف نظر کرديم.
خاتمه و نتيجه گيري
سيد مرتضي از بزرگان علماي اماميه در قرن چهارم است. او در سال 355 هـ به دنيال آمد و در سال 436 هـ از دنيا رفت. او برادر سيد رضي گردآوري کننده کننده نهج البلاغه است. نسب وي از طرف پدر به امام هفتم و از طرف مادر به امام چهارم مي رسد. مادر او بانوي علوي نژاد بود که شيخ مفيد کتاب احکام النساء را به درخواست ايشان مي نويسد. سيد مرتضي از محضر علما و اساتيد عصر خود بخصوص شيخ مفيد، بهره هاي فراوان برده است. او توانست شاگردان زيادي از جمله شيخ طوسي تربيت کند. او تاليفات زيادي در علم کلام، فقه، اصول و فقه و تفسير دارد. سيد مرتضي علاوه بر فعاليتهاي علمي، مسئوليتهاي اجتماعي هم بر عهده داشت. او پس از فوت برادرش سيد رضي، مسئوليت فقابت، امارت حج و نظارت بر ديوان مظالم را به عهده گرفت.
امالي به کتابهايي گفته مي شود که در آنها سخنان شنيده شده از استاد گردآوري مي شود موضوعهاي مختلفي را در بر دارند. يکي از بهترين اين کتابها، امالي سيد مرتضي است. نام اصلي اين کتاب “عزرالفوائد و دراقلائد است. کتاب امالي سيد مرتضي جزو تفاسير غير جامع محسوب مي شود. صبغه غالب در اين کتاب، صبغه کلامي - ادبي است. او علاوه بر آيات، به تاميل و توضيح بعضي احاديث نيز مي پردازد. امالي سيد مرتضي از هشتاد مجلس تشکيل شده است. او در تفسير و تبيين آيات و احاديث از اشعار عربي خصوصا اشعار جاهلي بهره هاي فراوان مي برد.
سيد مرتضي در امالي به لغت اهتمام خاص دارد و به آيات مختلفي که به نوعي تناقض و اختلاف ميان آنها وجود دارد عنايت ويژه اي دارد و اقدام به رفع تناقض در اين کتاب مي کند.
منابع و مآخذ:
1-دايره المعارف تشيع، ج 2، مدخل امالي، ص 335
2-همان، ص 336
3-دواني، علي، مفاخر اسلام، ج 3، ص 285
4-اسراء، 17/16
5-اعراف، 7/172
6-ذهبي، محمد حسين، التفسير والمفسرون، ج 1، ص 263
7-عقيقي بخشايشي، طبقات مفسران شيعه، ج 2، ص 66
8-ذهبي، همان، ص 268
9-مائده، 5/116
10-آل عمران، 3/28
11-شريف مرتضي، علي بن حسين، عزرالفوائد و دررالقلائد، ج 1، ص 324
12-شريف مرتضي، همان ص 326
13-آل عمران، 3/28
14-شريف مرتضي، همان، ص 326
15-ذهبي، همان، ص 274
16-شعراء، آيه 32
17-قصص، آيه 31
18-شريف مرتضي، همان، ص 25
19-همان، ص 26
منبع : روزنامه رسالت الف
\امالي عنواني است براي برخي کتابها که در آن سخنان شنيده شده از استاد گردآوري مي شود و معمولا موضوعهاي بسيار متنوع را فرا مي گيرد. که از آن ميان داستانهاي معتبر و مهم تاريخي، معني اخبار، تفسير و تاويل آيات قرآني و نکته هاي ادبي و موارد ديگر را مي توان نام برد. اين گونه سخنان را استاد يا شيخ در مجلسهاي جداگانه از بر مي گويد و “املاء” مي کند و شاگردان مي نويسند. سپس نوشته را بر شيخ عرضه مي دارند و اجازه روايت آن را از شيخ مي گيرند. از اين رو آن را “مجالس” يا “عرض المجالس” نيز مي خوانند. اين گونه کتب از نظر صحت و اعتبار مانند کتابهاي روايي مکتوب و مسند است. البته بدان شرط که به قدرت حفظ، نگهداري، دقت وامانت استاد، اطمينان کافي حاصل باشد.(1)
برخي از مهمترين کتب امالي عبارتند از: 1-امالي سيد شريف ابومحمد ناصر کبير (د 304 ه) 2-امالي شيخ صدوق ابوجعفر محمد بن علي (د 381 ق) 3-امالي شيخ مفيد (د 413 ق) 4-امالي سيد شريف مرتضي علم الهدي حسيني موسوي (د 436 ق) نام کتاب او عزرالفوائد و دررالقائد است که به عنوان “امالي سيد مرتضي” يا “امالي المرتضي” شهرت دارد. 5-امالي شيخ طوسي ابوجعفر محمد بن حسن (د 460 ق()2)
2- امالي سيد مرتضي:
اين کتاب به همين نام در مصر توسط ابوالفضل ابراهيم در دو جلد چاپ و منتشر شده است. همان کتاب مشهور و گرانقدر او “عزر و درر” است که در اصل “عزر و دررالقلائد” است. اين کتاب گنجينه اي از علوم، متون شعر، لغت، ادب، تفسير، تاريخ و حديث است. اين کتاب به تنهايي گواه بر احاطه و تسلط و مهارت سيد مرتضي، در فنون ياد شده است. از اين کتاب مي توان مطالب ارزنده بسياري را که گاهي منحصر به فرد است استخراج نمود و گوشه هايي از موضوعات علمي و ادبي را بدان وسيله تصحيح کرد.(3)
کتاب امالي سيد مرتضي جزو تفاسير غير جامع محسوب مي شود. يعني همه سوره ها و آيات قرآن کريم تفسير نشده است. بلکه آياتي که به نوعي فهم آن مشکل باشند و از لحاظ کلامي مورد بحث و توجه باشند، در اين کتاب، تفسير شده اند. پس در اين کتاب موضوعات مهمي در زمينه مشکلات قرآن کريم و حديث مورد بررسي قرار گرفته است. براي نمونه آيات زير در امالي سيد مرتضي تفسير شده اند:
-”واذا ارحنا ان نهلک قريه امر ناتر فيها ففستوافيها”.(4- ) آيه الست “و ءاذاخذ ربک من بني آدم...”(5)
-آيه 7 آل عمران: “هوالذي انزل عليک الکتاب منه آيات کلمات...”.
-امراء، 17:/85 “”ويسالونک من الروح...” و آيات مختلف ديگر.
امالي سيد مرتضي از هشتاد مجلس تشکيل شده است. سيد مرتضي در هر مجلسي، ابتدا يک آيه را تفسير مي کرد سپس به توضيح و تاميل يک حديث مي پردازد. او در هر مجلس تحت عنوان “مسئله” يک بحث اندکي مانند رويت حق تعالي و ... را مطرح مي کند و به تبيين آنها مي پردازد.
سيد مرتضي در تفسير آيات و توضيح احاديث از اشعار عربي بخصوص اشعار جاهلي بسيار کمک مي گيرد. او به شيوه لغوي در تفسير و توضيح آيات بسيار عنايت دارد.
ذهبي صاحب کتاب التفسير و المفسرون هنگام معرفي مهمترين کتب معتزلي، از امالي سيد مرتضي ياد مي کند. او مي نويسد: “کتاب عزرالفوائد و دررالقلائد شامل املاها و القائاتي است که سيد شريف مرتضي در ضمن هشتاد جلسه آنها را القاء نموده است. کتابي پر سود و نافع است که محتوي تفسير، حديث و ادبيات است. اين کتاب دلالت بر فضل زياد و گسترش و معلولت مي کند. اين کتاب شامل تفسير همه آيات قرآني نيست. بلکه عمدتا پيرامون آياتي است که جنبه اعتقادي و کلامي دارد. او خواسته است آراء اعتزالي خود را با آيات قرآن جمع آوري و هماهنگ سازد.”(6)
جمله پاياني سخن ذهبي، جفا در حق سيد بزرگوار است. ميان اعتزال و تشيع تقاوت هست. اشتراک اجمالي آن دو در برخي از مبادي و مقدمات، دليل وحدت اين دو مکتب نيست. اين دو مکتب فرهنگ ها با هم فاصله دارند و اشتراک آنان در مسائلي مانند امتناع رويت خداوند متعال، آزادي انسان در زندگي و ... نمي تواند دليل وحدت و يگانگي آنها شمرده شود.(7)
همان طور که در صفحه قبلي بيان داشتيم، يکي از روشهاي تفسيري سيد مرتضي، شيوه لغوي است. ذهبي مي نويسد: “قدولع بالطريقه الغويه في تفسيره الآيات القرآنيه”(8) به عنوان نمونه: در مجلس 23 سيد مرتضي در مورد آيه “تعلم ما في نفسي و لااعلم ما في نفسک”(9) مي فرمايد: “مراد از نفس در اين آيه چيست؟ آيا معني نفس همان معناي نفس در آيه يتخذ و کم الله نفسه”(10) مي باشد؟
آيا مراد از نفس در دو آيه مزبور همان معنايي است که در روايت ابوهريره از پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله وسلم بيان شده که حضرت فرمود: قال الله تعالي: “اذا احب العبد لتائي احببت لقاء ه و اذا ذکرني في نفسه ذکرته في نفسي و اذا ذکرني في ملا ذکرکه في ملا خيرمنه و اذا تقرب الي شبرا تقربت اليه ذراعا و اذاتقرب الي ذراعا تقربت اليه باعا” يا اينکه معني نفس در دو آيه با معناي نفس در روايت متضاد است؟”(11) سيد مرتضي سپس معناي نفس را در لغت بيان مي کنند و معناي تخلفي براي آن ارائه مي دهد. از جمله مي فرمايد: گاهي مراد از نفس، نفس انسان و هر حيواني است. نفسي است که اگر آن را از دست بدهد از زنده بودن وحي بودن خارج مي شود. در آيه “کل نفس ذائقه الموت” نفس به همين معنا است. گاهي نفس ذات شي است که از آن خبر داده مي شود.
گاهي مقصود از نفس، چشم زخم مي باشد. “النفس العين التي نصيب الانسان يقال اصابت فلذنا نفس اي عين” گاهي نفس به معني غيب است. “النفس الغيب يقول القائل: اني لاعلم نفس فلدني اي غيبه و علي هذا تاميل قوله تعالي “تعلم ما في نفسي ولا اعلم ما في نفسک اي تعلم غيبي و ما عندي و لااعلم غيبک”(12) گفته شده نفس به معني عقوبت هم آمده است. مانند اخدرک نفسي اي عقوبتي و بعضي از مفسران آيه “يحذرکم الله نفسه”(13) را به همين معنا حمل کرده اند.(14)
يکي ديگر از روشهاي سيد مرتضي در امالي اينست که گاهي برخي اشکالات و ايرادها بر ظاهر نظم آيات وارد مي شود. به طوري که به نظر مي رسد نوعي اختلاف و تناقض ميان اين آيات وجود دارد. سيد مرتضي در اين موارد با حقي خاص و بالا و مهارت لغوي به رفع اين اختلافها و تناقضهاي ظاهري ميان آيات مي پردازد.(15)
مثلا: در مجلس سوم تناقض ميان دو آيه “خالقي عصاه فاذاهي ثعبان مبين” و “ان الق عصاک فلمار آهاتهتز کانهاجان ولي مديرا و لم يعقب”(17) را مطرح مي کند و به آن پاسخ مي دهد. سيد مرتضي مي فرمايد: “ثعبان به مار بزرگ عظيم الجثه گفته مي شود و جان به مار کوچک. چگونه دو وصف مختلف در مورد يک قصه، با هم جمع مي شوند؟ چطور جايز است عصا در يک حالت هم صفت براي مار بزرگ و هم صفت براي مار کوچک باشد؟ چگونه تناقض را برطرف مي کنيد؟”(18)
سيد مرتضي در رفع اين تناقض چندين وجه ذکر مي کند. يکي از آنها اينکه: دو آيه بالا در مورد يک قصه و يک حالت نيستند. بلکه مربوط به دو حالت مختلف هستند. آنجا که عصا را به صفت “جان” بيان کرده، در ابتداي نبوت حضرت موسي عليه السلام بود و در آن حالتي که عصا را به صفت “ثعبان” بيان کرد، زمان ملاقات موسي با فرعون و ابلاغ رسالت به او بوده است. پس وقتي دو آيه مربوط به دو قصه مختلف است. تناقضي ميان آنها نيست. وجه ديگري که سيد مرتضي در رفع تناقض ميان دو آيه ذکر مي کند اينست که: “خداوند متعال، مار را در آيه 32 شعرا، به ثعبان تشبيه کرد. به خاطر بزرگ بودن جسم آن و وحشتناک بودن مشکل و منظر آن و در آيه 31 قصص، همان مار را به “جان” تشبيه کرد در سرعت حرکت و نشاط آن مار. پس تناقض ميان دو آيه وجود ندارد. “(19)
البته وجوه ديگري را سيد مرتضي در رفع تناقض مي آورد که ما از آوردن آنها صرف نظر کرديم.
خاتمه و نتيجه گيري
سيد مرتضي از بزرگان علماي اماميه در قرن چهارم است. او در سال 355 هـ به دنيال آمد و در سال 436 هـ از دنيا رفت. او برادر سيد رضي گردآوري کننده کننده نهج البلاغه است. نسب وي از طرف پدر به امام هفتم و از طرف مادر به امام چهارم مي رسد. مادر او بانوي علوي نژاد بود که شيخ مفيد کتاب احکام النساء را به درخواست ايشان مي نويسد. سيد مرتضي از محضر علما و اساتيد عصر خود بخصوص شيخ مفيد، بهره هاي فراوان برده است. او توانست شاگردان زيادي از جمله شيخ طوسي تربيت کند. او تاليفات زيادي در علم کلام، فقه، اصول و فقه و تفسير دارد. سيد مرتضي علاوه بر فعاليتهاي علمي، مسئوليتهاي اجتماعي هم بر عهده داشت. او پس از فوت برادرش سيد رضي، مسئوليت فقابت، امارت حج و نظارت بر ديوان مظالم را به عهده گرفت.
امالي به کتابهايي گفته مي شود که در آنها سخنان شنيده شده از استاد گردآوري مي شود موضوعهاي مختلفي را در بر دارند. يکي از بهترين اين کتابها، امالي سيد مرتضي است. نام اصلي اين کتاب “عزرالفوائد و دراقلائد است. کتاب امالي سيد مرتضي جزو تفاسير غير جامع محسوب مي شود. صبغه غالب در اين کتاب، صبغه کلامي - ادبي است. او علاوه بر آيات، به تاميل و توضيح بعضي احاديث نيز مي پردازد. امالي سيد مرتضي از هشتاد مجلس تشکيل شده است. او در تفسير و تبيين آيات و احاديث از اشعار عربي خصوصا اشعار جاهلي بهره هاي فراوان مي برد.
سيد مرتضي در امالي به لغت اهتمام خاص دارد و به آيات مختلفي که به نوعي تناقض و اختلاف ميان آنها وجود دارد عنايت ويژه اي دارد و اقدام به رفع تناقض در اين کتاب مي کند.
منابع و مآخذ:
1-دايره المعارف تشيع، ج 2، مدخل امالي، ص 335
2-همان، ص 336
3-دواني، علي، مفاخر اسلام، ج 3، ص 285
4-اسراء، 17/16
5-اعراف، 7/172
6-ذهبي، محمد حسين، التفسير والمفسرون، ج 1، ص 263
7-عقيقي بخشايشي، طبقات مفسران شيعه، ج 2، ص 66
8-ذهبي، همان، ص 268
9-مائده، 5/116
10-آل عمران، 3/28
11-شريف مرتضي، علي بن حسين، عزرالفوائد و دررالقلائد، ج 1، ص 324
12-شريف مرتضي، همان ص 326
13-آل عمران، 3/28
14-شريف مرتضي، همان، ص 326
15-ذهبي، همان، ص 274
16-شعراء، آيه 32
17-قصص، آيه 31
18-شريف مرتضي، همان، ص 25
19-همان، ص 26
منبع : روزنامه رسالت الف
