نظریه‌ی فضاهای ذهنی

عکس
در این مثال، قالبِ «سوارشدن» به دو عنصر نیاز دارد: یکی کسی که سوار می‌شود؛ یعنی سوارکار و دیگر، چیزی که بر آن سوار می‌شود. نقش سوارکار بر روی عنصر اول (a) و نقش چیزی سوارکار که بر روی آن سوار می‌شود بر روی عنصر دوم (b) نگاشته شده است. این نکته موجب شده که در فضای ذهنی میان دو عنصر رابطه‌ای به وجود بیاید.

4. شبکه‌های فضاهای ذهنی

به محض اینکه یک فضای ذهنی ساخته شده، با فضاهای ذهنی دیگر موجود در ضمن گفت‌وگو ارتباط برقرار می‌کند. در هر مرحله از گفت‌وگو یکی از این فضاها پایه قرار می‌گیرد. وقتی گفت‌وگو پیش می‌رود فضاهای ذهنی درون یک شبکه تکثیر می‌شوند و روابطی میان آنها پیدا می‌شود. نمودار زیر نحوه‌ی تکثیر فضاهای ذهنی را نشان می‌دهد. خط‌چین‌ها روابط موجود میان این فضاها را نشان می‌دهد.  

5. نظایر (قرینه‌ها) و رابط‌ها

برای ایضاح این نکته که چگونه عناصر فضاهای ذهنی مختلف با هم ارتباط پیدا می‌کنند باید توجه داشته باشیم که این ارتباط همواره توسط رابط‌هایی (12) صورت می‌گیرد. رابط‌ها نگاشت‌هایی را میان عناصر نظیر هم از فضاها برقرار می‌کنند. نظایر (قرینه‌ها) براساس وظیفه‌ی کاربردی (13) پیدا می‌شوند؛ بدین معنا که دو یا چند عنصر از فضاهای متفاوت وظیفه‌ی کاربردی مرتبط دارند نظیر (قرینه) ستند.

6. اصل دسترسی

فوکونیه این ویژگی فضاهای ذهنی را با اصل دسترسی (14) بیان می‌کند که مفاد آن چنین است:
اگر دو عنصر «الف» و «ب» از دو فضا با هم ارتباط یابند، در این صورت عنصر «ب» را می‌توانیم از راه نامگذاری یا توصیف یا اشاره به نظیر آن (یعنی الف) تشخیص دهیم. (15)

7. نقش - ارزش

به عنوان مثال، «بزرگ‌ترین شاعر فارسی» نقش و «حافظ» ارزش است. رابطه‌ی این دو در تلفیق به صورت یکتایی درمی‌آید؛ بدین معنا که یک شخص در تلفیق پیدا می‌شود که هر دو عنوان بر او صدق می‌کند.

حل برخی مشکلات

برخی از مشکلاتی که می‌توانیم با استفاده از فضاهای ذهنی آنها را حل کنیم، عبارتند از: (16)
1.تعبیرهای غیرعادی و تناقض‌آمیز؛
2. ابهامات دلالی؛
3. زمان و وجه؛
4. محمولات حاکی از تغییر؛
5. ضمایر انعکاسی.

1.تعبیرهای غیرعادی و تناقض‌آمیز؛

یکی از مواردی که می‌توان به کمک فضاهای ذهنی آن را تحلیل کرد، تعبیرهای غیرعادی و تناقض‌آمیز در زبان است. غیرعادی بودن یا تناقض‌آمیز بودن این تعبیرهای زبانی بدین جهت است که ما گمان می‌بریم آنها به یک فضا مربوط می‌شوند، ولی وقتی دو فضای جداگانه‌ی: واقعی و ذهنی را در آنها تشخیص می‌‌دهیم، غیرعادی بودن و تناقض‌آمیز بودن آنها برطرف می‌شود. مثال زیر در ظاهر تناقض در بردارد:
1.من قد بلندتر از آنم که هستم.
2. سعید گمان می‌برد که من قدبلندتر از آنم که هستم.
جمله‌ی (1) غیرعادی و بلکه تناقض‌آمیز است، اما (2) جمله‌‌ای عادی و متعارف است. این دو جمله در این نکته تفاوت دارند که (1) به یک فضای ذهنی - فضای واقعی - را در بر می‌گیرد و نمی‌توانیم دو فضا را در آن تصور کنیم؛ اما برای (2) دو فضای مختلف تصور می‌شود. عبارتِ «گمان می‌برد...» یک فضای ذهنی متمایز از فضای واقعی می‌سازد. در هر یک از این دو فضا مقیاس‌های جداگانه‌ای برای اندازه‌گیری قد گوینده وجود دارد.
سعید گمان می‌برد من قدبلندتر از آنم که هستم

2. ابهام دلالی

یکی از مزایای فضاهای ذهنی این است که ابزار سودمندی برای تبیین ابهام‌های دلالی فراهم می‌آورد. مثال زیر از ابهام برخوردار است:
1.نخست وزیر در سال 1350 ده ساله بود.
دو قرائت متفاوت از این جمله وجود دارد که یکی مقبول و دیگری نامقبول است. قرائت نخست این است که «شخصی که اکنون نخست‌وزیر است در 1350 ده ساله بود». شنونده برای اینکه این تفسیر را بسازد، باید میان شخصی (آغازگر) که اکنون نخست‌وزیر است و شخصی (هدف) که در 1350 ده ساله بود و در آن زمان نخست‌وزیر نبود، این همانی برقرار کند. قرائت نامقبول این است که: «شخص موردنظر در 1350 ده ساله و در آن زمان نخست‌وزیر بود». در این صورت فقط یک فضای زمانی ذهنی داریم.

3. وجوه زمان

در یک زبان زمان‌هایی که به کار می‌روند وجوه مختلفی می‌توانند داشته باشند و همین امر گاهی مشکلاتی به بار می‌آورد. مثال زیر این نکته را نشان می‌دهد:
1.او می‌خواهد با یک فرد خارجی ازدواج کند. (وجه اخباری)
2.او می‌خواهد با یک فرد خارجی ازدواج کند. (وجه التزامی)
هر دو جمله در ظاهر یکی هستند، اما از لحاظ معنا تفاوت دارند. (1) بدین معناست که شخص موردنظر در حال ازدواج با یک فرد خارجی است. این جمله اخباری است و از حادثه‌ای که در حال رخ دادن است، خبر می‌‌دهد؛ بنابراین، کسی خارجی در واقع هست که او می‌خواهد با او ازدواج کند؛ اما (2) بدین معناست که او تمایل دارد که با یک نفر خارجی ازدواج کند. در نتیجه، این جمله وجه التزامی (17) است و صرفاً آرزوی شخص مورد نظر را بیان می‌کند. در این مورد، فرد خارجی فعلاً وجود ندارد که بخواهد با او ازدواج کند. او آرزوی کلی خودش را بیان می‌کند، نه اینکه قصدش به ازدواج با شخص معین را بیان کند. طرح تصویری زیر این نکته را نشان می‌دهد.

4. محمولات حاکی از تغییر

برخی از محمولات؛ مانندِ «بزرگ‌تر شدن»، «قدبلند شدن» و غیره، بر تغییر دلالت می‌کنند. به مثال زیر توجه کنید:
1.خانه‌ی سعید بی‌وقفه بزرگ‌تر می‌شود.
می‌توانیم دو تفسیر متفاوت از این مثال ارائه دهیم: (1) سعید بی‌وقفه اتاق‌ها و بخش‌های خانه‌اش را افزایش می‌دهد و آن را بزرگ‌تر می‌کند. (2) سعید بی‌وقفه از خانه‌ای به خانه‌ی بزرگ‌تر نقل مکان می‌کند. در تفسیر نخست، مدلول «خانه‌ی سعید» ثابت و مشخص است؛ ولی در تفسیر دوم تغییر می‌کند و در برابر تعدادی از خانه‌ها قرار می‌گیرد.
واژه‌ی «بی‌وقفه» در مثال بالا «فضاساز» (18) نام دارد؛ چرا که به طور هم‌زمان فضاهای ذهنی منظمی را به وجود می‌آورد. اندازه‌ی «خانه‌ی سعید» در هر فضا از فضای قبلی بزرگ‌تر است.

5. ضمایر انعکاسی

ضمایر انعکاسی در زبان نقش مهمی دارند. مثال‌های زیر این نکته را نشان می‌دهند:
1.من به خودم صدمه زدم.
2. شما به خودتان صدمه زدید.
3. ما به خودمان صدمه زدیم.
گاهی کاربرد این ضمایر مشکلاتی به بار می‌آورد. جمله‌ی زیر این نکته را نشان می‌دهد:
4.اگر به جای تو بودم خودم را می‌کشتم.

پی‌نوشت‌ها:

1.conceptual blending Theory.
2.Mappings.
3.Evans, Vyvyan & Green, Melanie. Cognitive Linguistics, p. 368.
4.Trigger.
5.Target.
6.Nunberg.
7.pragmatic functions.
8.Evans, Vyvyan & Green, Melanie. Cognitive Linguistics, p. 368.
9.Evans, Vyvyan & Green, Melanie. Cognitive Linguistics; An Introduction, pp. 371-382.
10.Space builders.
11.noun phrases.
12.connectors.
13.pragmatic function.
14.access principle.
15.fauconnier, Gilles, Mappings in Thought and Language, p. 42.
16.Lee, David, Cognitive Linguistics; An Introduction, pp. 98-113.
17.وجه التزامی در این کاربرد اعم از شرطی و وصفی و امری و غیره است. ر.ک: انوری و گیوی؛ دستور زبان فارسی؛ ج 2، ص 72.
18.space builder.

منبع مقاله :
قائمی‌نیا، علیرضا؛ (1390)، معناشناسی شناختی قرآن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول