ياد خدا بودن بهتر از ياد کردن پدران است

پيش از اسلام اعراب پس از اعمال حج چند روزي در مني مي ماندند و با بيانات گوناگون از شعر و نثر به پدرانشان افتخار مي کردند. خداوند در برابر اين کار نکوهيده دستور مي فرمايد که، مسلمانان پس از مراسم حج به ياد خدا سرگرم شوند که بالاتر از ياد کردن اعراب از پدرانشان است؛ زيرا خداوند مربي انسانها و خالق نعمت هاي بي پايان است اما پدر وسيله اي است که بر تربيت و پرورش فرزند همت مي گمارد و از اين جهت هم مسخر حضرت آفريدگار بوده و در حقيقت همين پرورش هم، مانند ساير نعمت هاي بيرون از شمار خداوند است. پس بايد هميشه به ياد پروردگار عالم بود و او را ستود و به او باليد و اميدوار بود:
واذکروه کما هديکم؛ (1)
خدا را ياد کنيد چنان که شما را راهنمايي فرموده .
يعني خداي را در نعمت هدايت که از نعمت هاي معنوي است فراموش نکنيد. در جاي ديگر مي فرمايد:
چون نماز پايان يافت، در زمين (براي تجارت و کسب و کار) پراکنده شويد و از فضل خدا بجوييد (با کار روزي خود را از خدا بطلبيد) و خداوند را زياد ياد کنيد تا رستگار شويد. (2)
لذا مي بينيم که خداوند براي تقويت ذکر قلبي نماز شب را بر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم واجب کرد و در مورد ساير افراد واجب نيست، اما تأکيد بسيار بر آن شده که در سايه ي مداومت آن، توجه به خدا و ياد او زياد و حضور قلب پيدا مي شود؛ زيرا کسي که نماز شب مي خواند و مقداري از شب را به راز و نياز و دعا و ذکر خداوند مي گذراند چنين انساني گويا بيمه شده و روز هم ناخودآگاه براعمال و رفتار خود آثار تهجد و شب زنده داري و عبادت شبانه را مي بيند.
و اذکر ربک في نفسک تضرعا و خيفة و دون الجهر من القول بالغدو والاصال ولا تکن من الغافلين (3)
پروردگار خويش را با تضرع و بيم (در ضمير خود) و با صداي بلند در بامدادان و شامگاهان ياد کن و از غفلت زدگان مباش.
با تأمل در آيه، اين نکات به دست مي آيد:
1. خداوند ذکر را دو قسم نموده و به هر دو امر فرموده است: ياد خدا در دل و ياد خدا به زبان و آهسته (ذکر قولي و لساني) .
2. ذکري که همراه با تضرع و خيفه باشد، يعني بايد به ذکر به گونه اي باشد که هم ميل و رغبت به نزديک شدن به خدا در آن وجود داشته باشد و هم با بيم و ترس آميخته باشد.
3. ذکر قولي در دو زمان است: صبح و شام.
4. در پايان آيه خداوند پيامبر را از اين که در زمره ي غافلين باشد منع فرموده است. غافلين کساني هستند که غفلت در دل هاي آنها خانه کرده است. بنابراين چنين استفاده مي شود که ذکر قلبي بايد دايمي باشد و انسان در همه ي لحظات به ياد خداوند بوده و اگر غفلتي دست داد مجددا به ذکر بپردازد و نگذارد غفلت در دلش رسوخ نمايد. به طور حتم کسي که قلب و زبانش به ياد خدا باشد تمام دستورهاي الهي را انجام مي دهد و نواهي را مرتکب نمي شود. خداوند مي فرمايد:
الم يأن للذين امنوا ان تخشع قلوبهم لذکر الله و ما نزل من الحق و لا يکونوا کالذين أوتوا الکتاب من قبل فطال عليهم الأمد فقست قلوبهم و کثير منهم فاسقون ؛ (4)
آيا وقت آن نرسيده که دل هاي افراد باايمان در برابر ذکر خدا و آنچه ازحق نازل شده خاشع شود و همانند کساني (يهود و نصارا) نباشند که در گذشته کتاب آسماني به آنها داده شد آن گاه در ميان آنها و پيامبران فاصله افتاد و عمرهاي طولاني کردند (و خدا را فراموش نموده) و قلب هاي آنان قساوت پيدا کرد و بيشتر آنان گناهکار بودند.
روشن است ياد خدا اگر در عمق جان ريشه گيرد و به درستي در آنها تدبر شود، خشوع را ثمر مي دهد. قرآن گروهي از مؤمنان را ملامت مي کند که چرا در برابر اين امور خاشع نمي شوند. رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم به اصحاب خود فرمود:
آيا به بهترين اعمال شما را خبر ندهم که بيش از هر عملي درجات شما را بالا مي برد و نزد خدا از همه چيز پاکيزه تر و مرغوب تر و براي شما از درهم و دينار بهتر و حتي از جهاد در راه خدا افضل است؟ عرض کردند: يا رسول الله بفرماييد. فرمود: خدا را زياد ياد و ذکر کنيد.(5)
بنده ي مؤمن ذاکر است و شاکر و سپاسگزار نعمت هاي الهي؛ مثلا يکي از نعمت الهي دستگاه تنفس است که در شبانه روز 24 هزار مرتبه اين عمل تنفس صورت مي گيرد با آن که قسمتي از آن در خواب است و در بيداري هم اشتغالات انسان مانع است که التفاتي به اين نعمت داشته باشد. در اين مورد سعدي چنين مي گويد:
هر نفسي که فرو مي رود ممد حيات است و چون برمي آيد مفرح ذات. پس در هر نفسي دو نعمت موجود است و بر هر نعمتي شکري واجب.
از دست و زبان که برآيد
کز عهده ي شکرش به در آيد
به ياد خداوند ونعمتهاي بي پايان او بودن موجب زيادي معرفت و محبت وسعادتمندي دو جهان مي شود و در برابر آن، فراموشي خداوند بدبختي و محروميت وخودفراموشي را به بار مي آورد و در نتيجه در مقام تحصيل سعادت خود ـ که ايمان و عمل صالح است ـ برنمي آيد. خداوند مي فرمايد:
و لا تکونوا کالذين نسوا الله فأنسيهم أنفسهم ؛ (6)
نباشيد مانند کساني که خداي را فراموش کردند پس خداوند به فراموشي خودشان مبتلايشان کرد (از دنيا بهره ي آخرتي نداشتند.)
مردي خدمت رسول خدا آمد و پرسيد: بهترين اهل مسجد چه کسي است؟ فرمود: آن کسي که بيشتر از ديگران ذکر خدا را مي گويد و فرمودند: آن کس که زبان ذاکر داشته باشد خير دنيا و آخرت به او عطا شده است . امام صادق عليه السلام فرمودند:
من کان ذاکرا لله علي الحقيقة فهو مطيع، و من کان غافلا عنه فهو عاص (7)؛
هرکس که واقعا ذاکر خدا باشد مطيع او نيز خواهد بود و هر کس که غافل باشد گناهکاراست.
چطور ممکن است زباني که به معناي واقعي لا اله الا الله و سبحان الله را مي گويد به غيبت يا دروغ يا تهمت آلوده شود و اگر خطايي هم از روي غفلت از او سر زد فورا متوجه شده توبه و استغفار مي نمايد. پس ذکر و ياد خدا فوايد و نتايج زير را در بر دارد:
1. موجب قرب بنده به پروردگار مي شود؛
2. بنده ي ذاکر، ناخودآگاه گرد معاصي نمي گردد؛
3. اگر از روي غفلت خطايي مرتکب شد، فورا نفس لوامه او را بيدار نموده و در صدد جبران برمي آيد؛
4. تلاش اين بنده ي عابد جلب رضايت پروردگارش است.

پي نوشت ها:

1- بقره (2) آيه ي 198.
2- جمعه (62) آيه ي 10.
3- اعراف (7) آيه ي 205.
4- حديد (57) آيه ي 15.
5- بقره
6-حشر (59) آيه ي 19.
7- بحارالانوار، ج 93، ص 158.
/خ