نويسنده: محمدتقي فعّالي

اوقات فراغت به بخشي از اوقات انسان گفته مي‌شود که در آن از اشتغال‌هاي فردي رها شده، به تفريح، سرگرمي، سفر و مشارکت‌هاي اجتماعي مي‌پردازد. آدمي نياز به استراحت و سرگرمي دارد. همچنين مشارکت‌هاي اجتماعي او را به سمت استفاده از اوقات فراغت مي‌کشانند. مباني ديني به ما مي‌گويد مي‌توان براي اوقات فراغت برنامه ريزي کرد و از اين زمان براي ارتقاي فکر، انديشه و معنويّت بهره برد. مهم ترين مسئله درباره‌ي اوقات فراغت، نحوه‌ي گذران آن است.
فراغت، زماني است که فرد از تعهدات شغلي، خانوادگي و اجتماعي رهاست و در آن به انجام فعاليت‌هاي فرح بخش و نشاط آور مي‌پردازد. فراغت زماني است که فرد آن را طبق سلايق، تمايلات و علايق خود برنامه ريزي مي‌کند و اين برنامه ريزي به نيازهاي روحي، سن، موقعيت و پايگاه اجتماعي و توانايي‌هاي مالي وي نيز بستگي دارد. اين فعاليت‌ها، به طور کلي سبب ابراز وجود و خود شکوفايي فرد مي‌شود. امام رضا (عليه السلام) فرمود:
فرزند آدمي يک روز است، هر کس صبح کند و در منزلش آرام گيرد و بدنش سالم باشد و روزي يک روز را هم داشته باشد اين مرد به همه نيک‌هاي دنيا رسيده است. (1)

1) تفکّر

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
عبادت آن نيست که انسان، نماز و روزه‌ي بسيار به جا آورد؛ بلکه عبادت، انديشيدن بسيار درباره‌ي امور الهي است. (2)

2) بازي

يک) نهي از قمار

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
«ميسر» (3) (که در قرآن از نهي شده است) قمار است. (4)

دو) اجتناب از شطرنج

امام رضا (عليه السلام) در پاسخ به سؤالي در مورد بازي شطرنج فرمود:
هر کس سخني مي‌گويد، بايد حاوي ذکر خدا باشد و نيز هر کس سکوت مي‌کند، بايد سکوتش براي غير خدا نباشد. (5)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که شطرنج بازي کند همانند کسي است که وارد آتش دوزخ شود. (6)

سه) راهکاري جالب

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس از شيعيان ما بايد از شراب خواري و بازي شطرنج اجتناب کند و اگر در او تمايلي به اين دو باشد متذکّر حسين (عليه السلام) شود تا خداوند گناهان او را از بين ببرد، هر چند به اندازه‌ي ستارگان آسمان باشد. (7)

3) ورزش

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اوقات روز خود را به چهار قسمت تقسيم کنيد: ساعتي براي عبادت، ساعتي براي تأمين معاش، ساعتي براي معاشرت و ساعتي را به تفريح‌ها و لذائذ اختصاص دهيد تا با مسرّت، نشاط و آرامش قادر به انجام سه وظيفه‌ي ديگر شويد. (8)

4) سفر و سياحت

يکي از ياران امام رضا (عليه السلام) مي‌گويد: نامه‌ي حضرت رضا (عليه السلام) را خواندم، در آن نامه چنين آمده بود:
به شيعيان من بگو زيارت من به اندازه‌ي هزار حج پاداش دارد. (9)

يک) انواع سفر

الف) سفرهاي تجاري و اقتصادي

امام رضا (عليه السلام) به نقل از نبي مکرم اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) مي‌فرمايد:
کسي که براي رفاه و آسايش خانواده‌اش تلاش مي‌کند همانند کسي است که در راه خداوند جهاد مي‌کند. (10)

ب) سفرهاي تفريحي

ابراهيم بن ابي محود نقل مي‌کند که به همراه امام رضا (عليه السلام) براي تفريح به خارج شهر مي‌رفتند. (11)

دو) سفر در فرهنگ رضوي

الف) برگشت از مسير

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
من از مسيري که رفته ام بازنمي گردم و اکثراً مسير ديگري را انتخاب مي‌کنم، زيرا در اين صورت رزق انسان افزايش مي‌يابد. (12)

ب) ايام سفر

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس اخرين چهارشنبه‌ي هر ماه براي سفر خارج شود، برخلاف آنچه که برخي مي‌گويند، از تمامي آفت‌ها در امان و از هر بلايي محفوظ بماند و نيز خداوند حاجت او را ادا مي‌کند. (13)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر مؤمني که روز جمعه قبل از نماز، سفر خويش را آغاز کند، خداوند او را در سفر حفظ نمي‌کند و از فضل خود براي او روزي مهيا نمي‌کند. مؤمن، روز سوم هر ماه سفر نمي‌کند، زيرا در اين از آدم و حواء لباس سلب شد. مؤمن، روز چهارم هر ماه براي سفر از منزل خارج نمي‌شود، زيرا در آن احتمال نزول بلا است. همچنين روزهاي بيست و يکم و بيست و پنجم هر ماه بايد از سفر اجتناب جست، زيرا در اين روزها فرعون و فرعونيان غرق شدند. اگر در اين روزها براي سفر مجبور شديد، از خداوند عافيت و سلامت طلب کنيد، صدقه دهيد و با اسم خدا سفر خويش را آغاز کنيد. (14)

ج) دعاي سفر

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اگر کسي براي سفر از منزلش خارج شود از اين دعا استفاده کند: بِسمِ اللهِ آمَنتُ بِاللهِ تَوَکَّلتُ عَلَي اللهِ مَا شَاءَ اللهُ لَا حَولَ وَ لَا قُوَّ^َ إِلَّا بِالله.
سپس آن حضرت (عليه السلام) آثار و فوائدي براي دعاي سفر بيان فرمودند:
با خواندن دعاي سفر، شيطان از انسان منصرف مي‌شود و ملائکه براي کمک، در مسير انسان قرار مي‌گيرند، زيرا آنان، اسم خدا را از بنده اي شنيده اند. (15)

د) سفر دريا

علي بن اسباط اظهار مي‌دارد که روزي براي تجارت قصد سفر کردم اما پيش از آن نزد ابي الحسن الرضا (عليه السلام) رفتم و به ايشان اظهار داشتم که قصد سفر براي مصر دارم، از خشکي بروم يا دريا؟ امام رضا (عليه السلام) فرمود:
چه زيباست سفر کاري براي طلب روزي از مسير دريا! (16)

هـ) خوردني‌هاي سفر

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اگر مسافر بخواهد در تابستان سفر کند بايد به صورت متعادل معده‌اش با طعام باشد. در اين هنگام لازم است از غذاهاي سرد استفاده کند. مناسب است مسافر مقداري از خاک سرزمين خويش را بردارد تا هر گاه مايل بود آب بنوشد مقدار کمي از آن را در آب ريخته تا آب خاصيت سرزمين او را به خود گيرد و آبي نوشد که متناسب با مزاج وي باشد. بهترين آب‌ها، آبي است که سرچشمه‌اش از مشرق و زلال باشد. (17)

و) جوانمرد مسافر

حضرت رضا (عليه السلام) سه چيز را از ويژگي‌هاي جوانمرد مسافر مي‌شمرند:
گشاده دستي، حسن خلق و شوخ طبعي در غير معصيت. (18)

پي‌نوشت‌ها:

1. طوسي، الامالي، ص588؛ مجلسي، بحارالانوار، ج67، ص318.
2. حرّاني، تحف العقول، ص442.
3. مائده/90.
4. کليني، الکافي، ج5، ص124؛ بحراني، تفسير برهان، ج1، ص 498؛ عياشي، تفسير عياشي، ج1، ص 339.
5. کليني، الکافي، ج6، ص437؛ فيض کاشاني، الوافي، ج17، ص231.
6. کليني، الکافي، ج6، ص437؛ فيض کاشاني، الوافي، ج17، ص322. (لازم به ذکر است که وضعيت شطرنج در آن زمان با امروز متفاوت بوده است).
7. صدوق، عيون اخبار الرضا (عليه السلام)، ج2، ص22؛ صدوق، المواعظ، ص153؛ صدوق، الفقيه، ج4، ص301.
8. مجلسي، بحارالانوار، ص75، ص321.
9. صدوق، الامالي، ص64.
10. فقه الرضا (عليه السلام)، ص208.
11. کليني، الکافي، ج6، ص326.
12. ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص590؛ طوسي، تهذيب الاحکام، ج7، ص226؛ فيض کاشاني، الوافي، ج17، ص111.
13. صدوق، الخصال، ص 386.
14. کفعمي، المصباح، ص245؛ مفيد، المزار، ص 46.
15. برقي، المحاسن، ج2، ص 350؛ کليني، الکافي، ج2، ص543.
16. کليني، الکافي، ج5، ص256.
17. مجلسي، بحارالانوار، ج55، ص268.
18. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 27؛ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج11، ص436.