نویسنده : حجت الاسلام یدالله حبیبی
شیوه های اطلاع رسانی بعدازرحلت پیامبراسلام (صلّی الله علیه و آله و سّلم)
1. فن خطابه و سخنوری :
شیوه گفتگوو حفظ روحیه علمی وبیان معارف ازطریق خطابه , بعدازپیامبراسلام (ص )نیز ادامه یافت .درراس این حرکت آگاهی بخش , خطابه های علی (علیه السّلام) است و سخنان کوتاه آن حضرت که به مناسبتهای مختلف انشا کرده است .مسعودی در «مروج الذهب »می نویسد: «آنچه مردم ازخطابه های علی درمقامات مختلف حفظ کرده اندبالغ بر چهارصدوهشتادواندی می شود.علی (علیه السّلام) آن خطابه هارابالبداهه وبدون یادداشت وپیش نویس انشامی کردومردم هم الفاظ آنرامی گرفتندوهم عملاازآن بهره مند شدند.(1)شاگردان آن حضرت نیزازاین طریق امر هدایت وآگاهی بخش را انجام می دادند.یکی دیگر ازمقاطع تاریخ که خطابه و سخنرانی درآن مهمترین عامل بیداری وروشنگری راداشته است .نهضت امام حسین (ع )است . خطابه های امام حسین در مسیرنهضت کربلاوسخنان آن حضرت تاروزشهادت ونیزنامه هایی که ارسال نمود,بیانگرانگیزه قیام و وضع جامعه مسلمان آن روزبودوباعث پیوستن افرادی به آن حضرت گردید.نقش خطابه و سخنرانی بعدازنهضت عاشورانیزهویداست . حضرت امام سجاد(علیه السّلام) و زینب کبری (سلام الله علیها) با خطبه های آتشین وافشاگر, وقایع وحوادث ایام عاشورارابه افکارعمومی منتقل نمودندوزمینه های شورش علیه بنی امیه ازاین خطبه هاشکل گرفت .مرحوم شیخ عباس قمی در«نفس المهموم » می نویسد:«زینب کبری با این منطق آتشین وپرمعنای خود,انقلاب راآغازکردو اول نتیجه ای که گرفت این بودکه خاندان نبوت رااز خطربزرگی که آنهاراتهدید می کردنجات داد.(2)
2. تدوین علوم
الف )علم قرائت :
در میان علوم اسلامی اولین علمی که تکوین یافت ,علم قرائت بود.این علم مربوط به لفظ قرآن است که چگونه خوانده شود.اصول و قواعدوقف ,وصل ,تشدید, ادغام وغیره درآن بیان میشود.کسانیکه قرآن رااز پیامبراکرم (صلّی الله علیه و آله و سّلم) آموخته بودندشفاهاوسینه به سینه به دیگران منتقل کردندو بعدهاعلم قرائت تدوین گردید.مرحوم سیدحسن صدر,ابان بن تغلب راکه از اصحاب امام سجاد(علیه السّلام) بود مولف ومدون علم قرائت می داند.ب )علم نحو:
خط قرآن درابتدانقطه نداشت واعراب گذاری نیزمعمول نبود«ابوالاسوددئلی »یکی ازاصحاب امیرالمومنین (علیه السّلام) بودکه تحت نظرآن حضرت نقطه گذاری قرآن وتدوین علم نحوراانجام دادتا مردم بافراگرفتن قواعدآن علم ,قرآن رادرست بخوانند.ج )علم تفسیر:
بعداز علم قرائت ,تفسیربوجود آمدکه مربوط به مفاهیم و معانی کلام الله مجیداست . درزمان حیات پیامبراسلام مردم نوعاشاهدشان نزول بودندوقرآن بازبان مادری آنان نازل شدلذادرفهم معانی قرآن کمتردچار اشکال می شدندو سئوالات راازحضرت می پرسیدندامابعداز رحلت پیامبراکرم (صلّی الله علیه و آله و سّلم) و دوری ازدوران نزول وحی وروبروشدن بااحتیاجات جدیدآنان راواداربه تعمق درآیات قرآن می کردکسانی هم که عرب زبان نبودندو به اسلام گرویده بودنددر فهم آیات مشکل داشتند این امورمقدمات شکل گیری علم تفسیررا فراهم نمودامام المفسرین علی (علیه السّلام) بودوبعدازایشان ابن عباس ابن مسعود,ابی ابن کعب وجابربن عبدالله انصاری رامی توان نام برد. ابن عباس درتفسیر, صاحب کتاب شد.د)حدیث ودانش حدیث :
حدیث درلغت به معنی سخن وسخن تازه است و دراصطلاح فقه شیعه به سخنان ,رفتارهاو کردارهای پیامبر(ص )و امامان معصوم اطلاق می شودودانش حدیث یعنی تحقیق وبررسی اسناد ومنابع حدیث ,احادیث دومین وبعدازقرآن مهمترین منبع معرفتی و استنباط احکام شرعی است احادیث اگرچه در عرض قرآن نیستندلیکن در تبیین جملات قرآن وتفسیر آیات قرآنی موثرترین نقش رادارندبگونه ای که قرآن بدون عترت واحادیث شارح آن موجب گمراهی پیروان قرآن می شود. اهتمام به ضبط وحفظ حدیث دربین مسلمانان از زمان رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سّلم) وجود داشت ابتدا شفاهاوبعدها مکتوب گردیده وامروز شاهدبزرگترین مجامع حدیثی شیعه وسنی هستیم که نتیجه زحمات طاقت فرسای ائمه اطهار(علیهم السّلام) وشاگردان آن است .دوران شکوفایی ودرخشش حدیث ودانش حدیث مربوط به زمان امام باقر(علیه السّلام) وامام صادق (علیه السّلام) است که از فرصت زمانی پیش آمده کمال استفاده رانموده و دوران فترت زمان امام حسن مجتبی (علیه السّلام) تاامام سجاد(علیه السّلام) رابه دوران شکوفایی علوم اسلامی در حوزه معرفتی وعلمی تبدیل کردند,فقه ,کلام , تفسیر,شیمی ,طب ,اصول فقه و...محصول این دوره وتربیت هزاران شاگرد متخصص درعلوم اسلامی ازافتخارات این مقطع تاریخی است .مستندسازی احادیث ,تبویب احادیث , فهرست نویسی , موضوع بندی ,حفظ و انتقال آن ,کتابت حدیث و نشرآن ازجمله کارهایی است که درموضوع اطلاع رسانی این علم انجام شده است .3. کتاب وکتابخانه :
حرکت فرهنگی عظیم اسلامی همراه بودباپی ریزی نظام تازه مبتنی برطرزفکرویژه وجهان بینی خاص ,ازاین روباعث شدتاارکان عمده یک فرهنگ متکامل در قلمرواسلام درقالب کتاب وکتابخانه پدیدآید. مسلمانان این کاررانخست باضبط ونگهداری نسخه ای ازقرآن مجیدآغاز کردندوسپس نوشته های حدیث ووقایع صدراسلام وهمینگونه دیگرآثار مکتوب رانسخه می کردند. درباره اهمیت وعظمت و وسعت کتابخانه دراسلام و تاسیس این بنیادفرهنگی و اندیشه ای نیازمندبحث چندانی نیستیم زیرااین مسئله امروزشناخته شده است .4. فهرست نویسی :
آثار دانشمندان که بسیارشدو افزونی یافت ,نوبت ضبط کردن نام این آثاروشناختن وشناساندن آنهامی رسد. بدینوسیله کار فهرست نویسی و کتابشناسی رخ می نماید.در دامن یک فرهنگ گسترده و غنی ,بیگمان پژوهشگرانی تربیت می شوندکه به نوشتن فهرست آثارتالیفی آن حوزه فرهنگی دست بزنند.بطورکلی شناختن کتابهاونوشته های علمی و ادبی وموضوعات آنهاو ضبط نام درست آنهاو روشن کردن انتساب آنهابه مولفان ازکارهای عمده علمی است که ازآن به کتاب شناسی و فهرست نویسی تعبیر می کنیم .این فهرستها,یا آماری است که تنهابه ذکر نام ومشخصات کتابها بسنده می شودویاتحقیقی وتوصیفی است .فهرست ابوغالب زراعی ,فهرست ابن ندیم ,فهرست ابن الخضائری ,فهرست شیخ طوسی ,کشف الفنون و الذریعه الی تصانیف الشیعه شیخ آقابزرگ تهرانی از جمله این فهرستهاست .5. فن ترجمه :
پرورش در دامن کتب علمی و عالم پروراسلام واشتیاق به فراگیری وروح جستجوگری درمسلمانان , آنان راوادارمی کندکه علوم ومعارف رادرسایر حوزه هانیزدنبال کنندو برای تعمیم وگسترش فرهنگ اسلامی از دانشمندان ملل دیگرنیز بهره مندشوند.فن ترجمه با این نگاه موردتوجه مسلمانان قرارگرفت . نخستین کسی که اقدام به این کارنموداستغان قدیم بودکه به دستورخالدبن یزیددرزمان حکومت بنی مروان کتاب «کیمیا»را ازیونانی به عربی ترجمه نمود,غیرازاین کتاب کتابهادیگری رانیزدرزمینه علوم طبیعی ازیونان و قبطی به عربی ترجمه کرده است .ترجمه دردوران بنی عباس به اوج خود رسیدکه بدستورخلفاو دیگررجال کتابهای زیادی ازیونانی ,فارسی ,هندی , نبطی ,قبطی ,عبری ,و سریانی به عربی ترجمه شدند.
6.جامعه اطلاعاتی دوران حکومت واحدجهانی اسلام :
به اعتقادشیعه وبه موجب قانون هدایت عمومی که درهمه انواع آفرینش جاری است ,بشر ازروزی که دربسیط زمین سکنی گزیده ,پیوسته در آرزوی یک زندگی اجتماعی مقرون به سعادت بوده است وبه امیدرسیدن چنین روزی قدم برمی دارد واگراین خواسته تحقق خارجی نداشت ,هرگز چنین آرزووامیدی درنهاد وی نقش نمی بست . چنانچه اگرغذایی نبود, گرسنگی نبود.اگرآبی نبود, تشنگی تحقق نمی گرفت . بنابراین درآینده جهان روزی خواهدرسیدکه جامعه بشری پرازعدل و دادشده وباصلح وصفا همزیستی نمایدوافراد انسانی غرق فضیلت و کمال شوند.ازویژگیهای این جامعه ,توسعه همه جانبه وشکوفایی درحد اعلی خواهدبود.همه استعدادهابه فعلیت خواهد رسید,زمین وآسمان برکات خودراتماماظاهر خواهندکردوعلم و اطلاعات درحدکمال در اختیاربشرخواهدبودو حکومت واحدجهانی شکل خواهدگرفت .امام صادق (علیه السّلام) فرمود تاقبل ازظهورمهدی (عج) وجه حکمت کشف نخواهد شد.(3)ودربیان این آیه کریمه «وله اسلم من فی السموات والارض طوعاو کرها(4)»فرمودهرگاه قائم (عج)قیام کند سرزمینی نیست مگراینکه ندای شهادت لااله الاالله و محمدرسول الله (ص )در آن به صدادرمی آید(5)ودر پاسخ سئوالی ازحضرت که پرسیدندچراآن حضرت را «مهدی »نامیده اندفرمود: زیرااوبه هرامررهنمون می شود.(6)آنچه دراین بخش گذشت شمه ای بوداز خدمات جامعه دینی و مسلمانان دراهتمام به موضوع اطلاعات و اطلاع رسانی واتخاذ روشهایی متناسب بازمان برای روشنگری افکار عمومی راروشنگری .
ادامه دارد
پی نوشت :
1سیری درنهج البلاغه ,مرتضی مطهری ,ص 4
2نفس المهموم ,شیخ عباس قمی , ص 507
3بحارالانوار,ج 52ص 91
4آل عمران ,83
5میزان الحکمه ,محمدی ری شهری ,ج ,1ص 29
6همان ,ص 277
/س
