مغناطیس در پزشکی و زیست‌شناسی - 3

مگنتیت در انواع مختلف موجودات از خزه گرفته تا زنبورها و پرنده‌ها دیده شده است. مطالعات وسیعی روی رفتار جانوران تحت تأثیر میدان‌های مغناطیسی انجام گرفته و بعضی انواع زنبورها و ماهی‌ها طوری تربیت شده‌اند که در مقابل محرک‌های مغناطیسی واکنش نشان بدهند. کوشش فراوانی متوجه درک ابزار مغناطیسی مورد استفادهٔ کبوتران قاصد در راه‌یابی شده است، چرا که شواهد زیادی حاکی از وجود چنین ابزاری است. مؤلف یک محقق آمریکایی را می‌شناسد که گواهی‌نامهٔ خلبانی هواپیمای سبک را گرفت و یک هواپیمای کوچک تهیه کرد تا بتواند رفتار کبوتران مورد مطالعه‌اش را حین پرواز از نزدیک مشاهده کند!
این تحقیقات فعلا فقط به این نتیجه رسیده است که چند نوع کبوتر قاصد به درجات مختلف نسبت به میدان‌های مغناطیسی مختلف حساسیت نشان می‌دهند. در مورد سازوکار احتمالی احساس میدان این نظر مطرح شده است که این پرنده‌ها احتمالاً گیرنده‌های مغناطیسی‌ای به شکل «سلول‌های مویی» دارند که شاید حاوی مگنتیتند، و در نتیجه می‌توانند به راحتی به موازات میدان مغناطیسی خارجی درآیند، البته چنین سلول‌هایی هنوز کشف نشده‌اند و تصور چگونگی ارتباط میان این گیرنده‌های پیشنهادی و سلسله اعصابی که ما می‌شناسیم کار مشکلی است.
مغناطیس و بشر
انسان در معرض قوی‌ترین میدان‌های مغناطیسی هم که قرار بگیرد احساس فیزیکی چندانی از آن‌ها نخواهد داشت. یک‌بار یک فیزیک‌دان برجسته و برندهٔ جایزهٔ نوبل سر خود را در میدان ۲ تسلایی یک سیکلوترون فرو کرد و بعداً گفت که تنها احساس فیزیکی‌ای که به او دست داده سوزش مختصری ناشی از جریان‌های گردابی القا شده در پرکردگی‌های دندان‌هایش بوده که در حین داخل و خارج کردن سرش آن را با نوک زبانش احساس می‌کرده است، اما هیچ عارضهٔ کوتاه‌مدت و یا بلندمدت دیگری اتفاق نیفتاد. یک اثر شناخته شدهٔ دیگر میدان مغناطیسی تولید فوسفین است که غالباً به "ستاره دیدن" تشبیه می‌شود. نظر بر آن است که این پدیده ناشی از جریانی است که یک میدان مغناطیسی متغیر در عصب بینایی القا می‌کند.
اخیرا بر مبنای اظهارات بعضی بیمارانی که مورد تصویرگیری تشدید مغناطیسی (MRI) قرار گرفته‌اند. عوارض دیگری هم برای میدان‌های مغناطیسی گزارش می‌شود، اما این گزارش‌ها به اندازهٔ کافی، مستند نیستند. یکی از مواردی که نیاز به بررسی دقیق‌تر دارد تأثیر احتمالی میدان‌های مغناطیسی قوی بر گردش خون در موی‌رگ‌هاست. از ظواهر امر چنین برمی‌آید که نیروهای مغناطیسی وارد بر گلبول‌های سرخ ممکن است منجر به توقف گردش خون در موی‌رگ‌های عمود بر جهت میدان مغناطیسی شود. نکتهٔ قابل توجه در این مورد این است که میان ناراحتی‌هایی که بعضی بیماران پس از دریافت MRI از آن شاکی بوده‌اند و عوارضی که غواصان پس از صعود سریع به سطح آب به آن دچار می‌شوند (کاهش ناگهانی فشار هم باعث اختلالات موی‌رگی می شود) مشابهت‌هایی وجود دارد.
تأثیرات احتمالی میدان‌های مغناطیسی بر مغز و سلسله اعصاب نیز احتیاج به بررسی دارد. تحریک مستقیم عصب‌های کنترل کنندهٔ اندام‌ها با میدان مغناطیسی ممکن شده است و احتمالاً به زودی بخشی از آزمایش‌های عادی سلسله اعصاب خواهد شد. تغییرات یک در علائم تحریکی مغز در میدان‌های مغناطیسی خارجی نیز اخیراً گزارش شده‌ اما هنوز معلوم نشده است این تغییرات معلول چه سازوکاری است.
بیومغناطیس آماده است که حضوری چشم‌گیر در عرصه تشخیص پزشکی و بهداشت عمومی داشته باشد. وقت آن است که جامعهٔ علمی و عامهٔ مردم به اهمیت این تحول عمده پی ببرند. تحولی که اخیراً با کشف ابررساناهای گرم مهیج‌تر هم شده است. این دو با هم دههٔ آینده را دههٔ مغناطیس خواهند کرد‌.
دیدگاهی است که مغناطیس به چشم خویشاوند حقیر الکتریسیته نگریسته شده، و حالا وقت آن رسیده است که دریابیم که این دو برادر توأمانند و هیچ‌یک را بر دیگری تشخصی نیست!