نویسنده: سیما داد
گونه‌ای از نظریه‌ی خواننده محور که رویکردی تاریخی دارد. این نظریه ابتدا توسط‌هانس روبرت جاس در مقاله «تاریخ ادبی در چالش با نظریه ادبی» (71- 1970) پیش کشیده شد.
اساس نظریه دریافت مبتنی بر این عقیده است که آثار ادبی دارای ارزش‌ها و معانی ثابتی نیستند. این ارزش‌ها و معانی بر حسب ارتباطی که متن ادبی با مخاطبین خود در طول زمان برقرار می‌کند دائماً در حال «شدن» و تحول است یعنی متن در هر دوره‌ای واکنش خاصی را در خوانندگان خود برمی‌انگیزد. خوانندگان دوره‌های بعد هم متن را در اختیار دارند و هم تفسیر خوانندگان پیش تر از خود را. در نتیجه این جریان تفسیر مداوماً در طول زمان در حال اضافه شدن و رشد است و در طول تاریخ به حیات پویای خود ادامه می‌دهد. از نظر جاس اگر چه متن موجودیتی بیطرف (objective) نیست و حیات آن در گرو تعاملی است که با مخاطبین خود برقرار می‌سازد، دارای مؤلفه‌های قابل توصیف بصورت عینی و بیطرف می‌باشد. پس واکنش خواننده‌ای خاص نسبت به متن حاصل تلاقی «افق توقعات» خواننده و تأییدها، نومیدی‌ها، تکذیب‌ها و دوباره سازی‌های این توقعات است در مواجهه با مؤلفه‌های خودِ متن. به سخن دیگر مؤلفه‌های موجود در متن در پاسخ به افق توقعات خواننده در ایجاد معنی مشارکت می‌کنند. حال ازآنجا که توقعات زیباشناسانه و زبانشناسانه خوانندگان در طول زمان متغیر است خوانندگان دوره‌های بعد که دائماً هم به متن دسترسی دارند و هم به دیدگاههای انتشار یافته پیشینیان خود، تعبیرهای تازه‌ای به متن می‌افزایند. در نتیجه، یک «سنت» رو به تکامل تاریخی از تفسیرها و ارزش گذاری‌های مربوط به متنی معین شکل می‌گیرد. جاس این سنت را به «گفتگو» و «تعامل» بین متن و طیف خوانندگان تعبیر می‌کند و نتیجه می‌گیرد متن به تنهائی ارزش و معنی ثابت و غائی ندارد.
این حالت دریافت ادبی بعنوان گفتگو یا «دخول» دامنه‌های توقعات خوانندگان، جنبه‌ای دوگانه دارد. از حیث زیباشناسی دریافت (recoption aesthetics)، معنی و کیفیت‌های زیباشناختی هر متن مجموعه‌ای است از توانمندیهای بالقوه معنی شناسیک و زبانشناسیک که تنها بر اثر افزایش تدریجی عکس العمل خوانندگان نسبت به آن متن در طول زمان تعریف می‌شود. و از جنبه دریافت – تاریخ (reception- history) این حالت از قرائت ادبی موجب دگرگونی تاریخ ادبیات می‌شود زیرا تاریخ ادبیات به طور سنتی بمنزله‌ی شرح تولید متوالی آثار گوناگونی است که معانی و ارزشهای یکسان دارند. این قرائت موجب می‌شود چنین تعبیری از تاریخ ادبیات دگرگون شود و آن را تبدیل به تاریخی کند که نیازمند یک «بازگوئی مستمّر» است زیرا این تاریخ به روایتِ شیوه‌ی متغیر و در عین حال رو به افزایشی بدل می‌شود که متون مورد نظر برحسب آن ارزیابی و تعبیر می‌شود چرا که دامنه‌ی نسل پی در پی خوانندگان در گذر زمان تغییر می‌کند.
تفاوت نظریه‌ی دریافت با نظریه‌ی خواننده محور در آنست که نظریه‌ی دریافت واکنش خوانندگان خاص را در زمانی خاص در نظر نمی‌گیرد بلکه واکنش تمامی خوانندگان را در طول زمان بندی مبنای نظریه می‌گیرد. سابقه‌ی تاریخی نظریه دریافت به قرائت انجیل و تعبیر و تفسیر از آن در قرون وسطی و در مدارس دینی بازمی گردد: آنچه دریافت می‌شود صرفاً بستگی به نحوه دریافت دریافت کننده دارد. این نظریه بعدها در مباحث قانونگذاری و تعبیر از قوانین طرح شد و بالاخره در قرن نوزدهم دامنه‌ی آن رفته رفته به مباحث ادبی کشیده شد، و در دهه‌ی 1960 به طور جدّی رایج گردید.
مخالفان عمده این نظریه سه گروه بوده‌اند: پیروان نقدنو ساختگرائی، خودکفائی متن، و استقلال متن. (صص 53- 69 Literary Theory Today / 272- 273 Glossary of Literary Terms)
منبع مقاله :
داد، سیما (1378)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید، چاپ چهارم.
