ریشه‌های تاریخی و سرآغاز آیین هندو

نویسنده: عبدالرحیم سلیمانی اردستانی

آیین هندو در میان ادیان زنده جهان از دو ویژگی برخوردار است؛ یکی اینکه این آیین در طی تاریخ طولانی خود مراحل متعددی از تحول و تطور را پشت سر گذاشته و در هر مرحله با حفظ عناصر و متون قبلی عناصر و متون جدیدی را در خود پذیرفته است. در واقع، اگر دیگر ادیان را به ساختمانی تشبیه کنیم که در زمانی بنا شده‌اند، این دین را باید به درختی تشبیه کنیم که به مرور زمان از نهالی کوچک به درختی تنومند تبدیل شده است. ویژگی دوم این آیین آن است که بنیان‌گذار خاصی ندارد، بلکه اساساً اشخاص در آن مطرح نیستند. برخلاف بیشتر ادیان این دین الگو و اسوه انسانی معرفی نمی‌کند، بحث درباره تاریخ این آیین را در چند محور پی می‌گیریم.

1. بستر پیدایش

آیین هندو در سرزمین پهناور و شگفت‌انگیز هندوستان پدید آمده است. نخستین ریشه‌های آیین هندو، که شاید زمان پدید آمدن آن به هزاره دوم پیش از میلاد بازگردد، در بستری از تلاقی دو فرهنگ متفاوت شکل گرفته است: یکی تمدن آریایی، که به آن سرزمین مهاجرت کرده بود و دیگری تمدن بومی سرزمین هند. بنابراین، برای شناخت بستری که در آن آیین هندو پدید آمد، باید به اختصار به این دو تمدن اشاره نماییم.

الف) تمدن بومیان هند باستان

حدود دوهزار سال پیش از میلاد و قبل از ورود آریاییان به سرزمین هند، قومی موسوم به دراویدی‌ها (1) در این سرزمین می‌زیستند. گفته می‌شود بازماندگان این مردم که دارای قدی به نسبت کوتاه و موهای مجعد و رنگی تیره بودند امروزه، در نیمه جنوبی هند فراونند. درباره تمدن و فرهنگ این قوم اطلاع اندکی در دست است و آن هم در پی کشفیات باستانی اخیر به دست آمده است.
حفاری‌های اخیر در دو منطقه «موهنجو- دارو» (2) (تپه مردگان) و «هرپا» (3) در دره‌ی سند نشان داده است که حدود چهارهزار سال پیش در این منطقه تمدن بسیار پیشرفته‌ای وجود داشته است. آثار باقی‌مانده نشان می‌دهد که این تمدن در معماری، صنعت، هنر و جنبه‌های دیگر بسیار مترقی بوده است. دیرینه‌شناسان پیوستگی خاصی را بین این تمدن و تمدن بین‌النهرین و مصر یافته‌اند؛ به گونه‌ای که می‌گویند گستره‌ای از تمدن در جنوب وجود داشته که از هند تا مصر را در بر می‌گرفته است.
از آثار به دست آمده، دین تمدن دره سند تا حدّی مشخص شده است. مجسمه‌های «الهه مادر»، که در پهنه وسیعی یافت شده، عمومیت پرستش خدای مؤنث را نشان می‌دهد. اصل اساسی این آیین اعتقاد به نیرویی مؤنث به عنوان سرمنشأ آفرینش می‌باشد؛ اصلی که بعدها به آیین هندو نیز راه یافت. همچنین، بر روی یکی از مهره‌های به دست آمده تصویری از خدای مذکر وجود دارد که یادآور شیوه (4) (خدای مذکر) در آیین هندوست. افزون بر این، نشانه‌هایی از «آنیمیسم» و «روح‌دارانگاری» نیز در این تمدن به دست آمده است. (5)

ب) تمدن هند و اروپایی و ورود آریاییان به سرزمین هند

به موازات تمدن جنوب، که از دره سند تا مصر را در بر می‌گرفته، تمدن دیگری در شمال وجود داشت که امروزه، تمدرن «هند و اروپایی» خوانده می‌شود. این تمدن به قدرتمندی تمدن جنوب نبود و اگرچه شاید نتوان آن را تمدنی بدوی خواند، در مقایسه با تمدن جنوب بسیار عقب‌مانده‌تر بود. زندگی اقوام هند و اروپایی چادرنشینی و شغل اصلی آنان دام‌پروری بود. در طول هزاره دوم پیش از میلاد، به دلایل نامعلومی (شاید نامناسب بودن آب و هوا) حرکت‌ها و جابه‌جایی‌های وسیعی در میان این اقوام رخ داد که مناطق وسیعی از جهان- از اروپا تا هند- را تحت تأثیر قرار داد. در این میان، شاخه‌ای از هند و اروپاییان، که خود را آریایی (نجیب و شریف) می‌خواندند، به سوی جنوب و شرق حرکت کردند که بخشی از آنان وارد فلات ایران و بخشی دیگر به سوی هند سرازیر گشتند. آریاییان چادرنشین در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد وارد دره سند شدند و با بومیان آن منطقه، یعنی دراویدی‌ها- که مردمی شهرنشین و متمدن بودند- به نبرد پرداختند و بر آنان غلبه یافتند. برخورد دو تمدن شمال و جنوب در دره سند بستر پیدایش آیین هندو شد.

2. آیین وده‌یی

«وده» (6) [ودا]، که به معنای دانش و دانایی است، نام قدیمی‌ترین متن مقدس هندوهاست این مجموعه چهار کتاب را شامل می‌شود به نام‌های «ریگ وده» (7) (دانش سرودهای ستایش)، «سامه وده» (8) (دانش آهنگ‌ها)، «یجور وده» (9) (دانش قواعد قربانی) و «اتهروه وده» (10) (دانش قواعد سحر و جادو).
قدیمی‌ترین بخش این مجموعه همان ریگ وده است که 1028 سرود را شامل می‌گردد و گفته می‌شود در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد نوشته شده است. هرچند مورخان معتقدند سرودهای این کتاب مدت‌ها قبل و حتی قبل از مهاجرت آریاییان در حافظه آنان وجود داشته است.
سرودهای ریگ وده ستایش خدایان متعددی است که مظاهر طبیعت‌اند. در این سرودها خدایان برای در امان ماندن از خشم آنان و برخورداری از لطف آنان و اینکه کشاورزی و دام‌پروری رونق بگیرد، ستایش می‌شوند. همچنین، در میان اینان هر یک از پدیده‌ها و موجودات طبیعی مانند آسمان، زمین، خورشید، باد، آتش و... شخصیت می‌یابند و پرستیده می‌شوند. شکل‌گیری «ریگ وده» مربوط به قبل از مهاجرت آریاییان است، اما سه کتاب دیگر پس از آن به وجود آمده‌اند. «سامه وده» سرودهای ریگ وده را تکرار کرده و 75 سرود بر آن افزوده است. «یجور وده» در واقع، کتاب مناسک است و به آیین قربانی می‌پردازد. «اتهروه وده» نیز کتاب سحر و جادوست و مشتمل بر اوراد و اذکاری است که با آن می‌توان از شر ارواح و دیوان در امان ماند. (11)

عقاید و اعمال در عصر وده‌یی

1. خدایان و خدای واحد

در وده‌ها بیشتر سخن از خدایان متعدد است و در هر یک خدا نیایش می‌شود. اما در آخرین سرودهای ریگ وده سخن از خدای یگانه سرود به میان آمده است خدایی که خالق و پروردگار عالم است. این خدای یگانه، که به نام‌های «ویشوه- کرمه» (12)، «پوروشه» (13) و «پره جاپتی» (14) خوانده می‌شود، آفریننده جهان است و همه‌چیز را می‌بیند و در هرجا حضور دارد. (15)

2. آفرینش جهان

از برخی سرودهای وده‌یی بر می‌آید که همین خدای واحد، جهان را از نیستی به ‌وجود آورده است:
آن هنگام نه نیستی بود و نه هستی؛ نه هوایی بود و نه آسمانی که از آن برتر است؛ چه پنهان بود؟ در کجا؟ در ظل حمایت کی؟
آیا آب ژرف بی‌پایانی وجود داشت؟ آن هنگام نه مرگ بود و نه زندگی جاویدی و نه نشانه‌ای از شب و روز. به نیروی ذات خود، فرد یگانه بی‌حرکت (باد) تنفس می‌کرد؛ جز او هیچ چیز وجود نداشت. در آغاز، تاریکی در تاریکی نهفته بود؛ هیچ علامت مشخصی نبود؛ همه‌جا آب بود. آن فرد به نیروی حرارت به وجود آمد. در ابتدا، خواهش (خواستن) در آن فرد پیدا شد. آن اولین بذر بود که فکر محصول آن است. دانشمندان که در دل خویش به نیروی دانش جست‌وجو می‌کنند، قید وجود را از عدم دریافته‌اند. شعاع آن‌ها روشنایی را در تاریکی گسترش داد، ولی آیا فرد یگانه در بالای آن بود، یا در زیر آن؟ قدرت خلاقه وجود داشت و نیروی ایجاد؛ در زیر قدرت بود و در بالا امر. کیست که به یقین بداند و کیست که آن را در اینجا بیان کند؟ در کجا تولد یافت و در کجا این آفرینش به وجود آمد؟ خدایان بعد از خلقت جهان پیدا شدند؛ پس که می‌داند آفرینش از کجا سرچشمه گرفته است؟ هیچ‌کس نمی‌داند که آفرینش از کجا برخاسته است، و آیا او آن به وجود آورده است یا نه؟ آن که بر عرش اعلی ناظر بر آن است، تنها او می‌داند و شاید او هم نداند. (16)

3. دیوها یا خدایان شر

در بخش‌هایی از «ریگ وده» سخن از خدایان شری است که با خدایان خیر در نبردند. در وده‌ها داستان‌هایی درباره جنگ این دو گروه از خدایان آمده است. (17)

4. فرجام شناسی

در «ریگ وده» انسان تنها یک بار زندگی می‌کند و یک بار نیز می‌میرد، اما پس از مرگ، جاودانه می‌ماند و تنها پیکر او از بین می‌رود. در این کتاب از بهشت در آسمان، و دوزخ، در جهان زیرین سخن رفته است. بهشت که آن را نوری ابدی فرار گرفته، جایگاه نیکوکاران و دوزخ که فروترین تاریکی است، جای بد‌کاران است (18)

5. عبادت و پرستش

عبادت در این دوره بیشتر خانوادگی بوده و پرستش و نیایش برای خدایان، که بیشتر به هنگام طلوع و غروب خورشید صورت می‌گرفت، عمده‌ترین عمل عبادی در این زمان به شمار می‌رفته است. البته، گاه هدایایی نیز به خدایان تقدیم می‌شد و قربانی‌هایی انجام می‌گرفت، اما این اعمال فردی بوده و به کاهن و روحانی کمتر نیاز می‌شد. (19)
در این دوره عبادت منحصر به نیایش و قربانی بوده و هدف از این اعمال پرداختن به زندگی دنیوی بوده است؛ تا جایی که، در میان آنان کمتر به زندگی دیگر و سعادت اخروی توجه می‌شده است. این مطلب حتی در سرودی که خطاب به خدای یگانه جهان‌آفرین است، دیده می‌شود:
پس، ستایش و نذر به سوی چه خدایی تقدیم نماییم؟ آن که به قدرت خویش آب‌ها در اطراف نگاه‌داشت و شامل نیروی خلاقه بود و قربانی به وجود آورد؛ آن که در میان خدایان بالاترین خدای یکتا بود. پس، ستایش و نذر خود را به سوی چه خدایی تقدیم نماییم؟ او که پدر زمین است و بی‌اشتباه، جهان بر او متکی است و آسمان به وجود آورده و آب‌های بی‌پهنا و ژرف و دل‌انگیز را آفریده است؛ باشد که او ما را گزندی نرساند. پس، ستایش و نذر خود را به سوی چه خدایی تقدیم نماییم؟ هیچ‌کس جز تو ای «پره جاپتی» وجود را به همه این موجودات نداده است؛ باشد که حاجات ما، که به منظور آن‌ها برای تو قربانی می‌کنیم، روا گردد؛ باشد که صاحب ثروت شویم. (20)

منابعی برای مطالعه بیشتر

1. شایگان، داریوش، «ادیان و مکتب‌های فلسفی هند»، ج 1، فصل 2.
2- سن ک. م. «هندوئیسم»، ترجمه ع، پاشایی، فصل‌های 7-9.
3- شاتوک، سیبل، «آیین هندو»، ترجمه محمدرضا بدیعی، ص 31-42.
4- بی. ناس، جان، «تاریخ جامع ادیان»، ص 130-146.
5- هیوم، رابرت ا. «ادیان زنده جهان»، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی، ص 37-42.
6- اباذری، یوسف و دیگران، «ادیان جهان باستان»، ج 1، ص 209-230.

پی‌نوشت‌ها:

1- Dravidians.
2- Mohenjo-daro.
3- Harappa.
4- S, iva.
5- ر. ک. شاتوک، سیبل، «آیین هندو»، ترجمه محمدرضا بدیعی، تهران، امیرکبیر، 1380ص 32-33؛ سن. ک. م. «هندوئیسم»، ترجمه ع. پاشایی، تهران، فکر روز، 1375. ص 53-55؛ بهار، مهرداد، «ادیان آسیایی»، تهران، نشر چشمه، 1357. ص 16-20.
6- Veda.
7- Rig Veda.
8- Sama Veda.
9- Yajur Veda.
10- Atharva Veda.
11- همان، ص 35-36.
12- Vis, va -Karma.
13- Purusa.
14- Prajapati.
15- ر. ک. شایگان، داریوش، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1380، ج 1، ص 78.
16- «گزیده سرودهای ریگ ودا» ترجمه و تحقیق دکتر محمدرضا جلالی نایینی، تهران، نشر نقره، 1372، ص 4-5.
17- بهار، مهرداد، همان ، ص 166.
18- ر. ک. همان، ص 168.
19- ر. ک. جمعی از نویسندگان، جهان مذهبی، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ج 1، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374. ج 1، ص 153.
20- گزیده سرودهای ریگ ودا، ص 7-8.