الف- مقدمه:
در اسلام به علم پزشکی اهمیت بسیار داده شده و پس از علم حلال و حرام یعنی علم فقه از شریفترین علمها بشمار آمده و در حدیث شریف «علم ابدان» در کنار «علم ادیان» قرار گرفته است چه آنکه اگر تن سالم نباشد نمی‌تواند درباره مبدأ جهان بیندیشد و او را ستایش و پرستش کند. حکیم میسری پزشک بزرگ و نامدار ایرانی در مقدمه دانشنامه پزشکی خود چنین می‌گوید:پزشکی را و دین را گر ندانی *** زیانست این جهان و آن جهانی
پزشکی دانشش تن را پناهست *** و دین دانستنش جان را سپاهست
تنی باید درست و راست کردار *** نه بار ریش و نه با درد و نه بیمار
که دین ایزدی بتواند آموخت *** به دانش جان خود بتواند افروخت
یکی از منابع مهم پزشکی در جهان اسلام آثار پزشکی ایرانی بوده چه آنکه در پیش از اسلام در ایران، علم پزشکی و داروشناسی و گیاهان دارویی رونق و رواج فراوانی داشته و «پجشگان» یعنی پزشکان یکی از طبقات ممتاز جامعه به شمار می‌آمده‌اند. داستان برزویه طبیب در آغاز کلیله و دمنه نشان دهنده شرافت علم پزشکی و مبانی اخلاق و آداب آن در ایران پیش از اسلام است و بیمارستان جندی شاپور اهواز یکی از مراکز مهم این علم در ایران بوده که در آن دانشمندان ایرانی و یونانی و هندی با هر آئین و مذهبی به این پیشه شریف اشتغال داشته‌اند و آثار آن مرکز علمی و سایر مراکز دیگر حتی قرنها پس از اسلام باقی بوده است. از شاپور بن سهل که در سال 255 هجری وفات یافته کتابی تحت عنوان «القرافادین فی البیمارستان» باقی مانده و او که خود را در آغاز کتاب «کبیر بیمارستان جندی‌شاپور بمدینة اهواز» معرفی می‌کند. در این کتاب داروهای مرکبی را که برای بیماریهای مختلف به کار می‌رود و در بیمارستان نگهداری می‌شود به تفصیل یاد کرده است.
اسلام که حد و مرزی برای بهره‌برداری از علم و دانش نمی‌شناخت نه تنها از طب ایرانی بلکه از طب هندی نیز استفاده کرد. علی‌بن ربن طبری که از قدیم‌ترین دانشمندانی است که در علم پزشکی کتابی جامع در طب تألیف کرده گفتار چهارم از کتاب خود «فردوس الحکمه» را تحت عنوان «من جوامع کتب الهند» قرار داده و در آن از دو منبع مهم هندی یعنی «کتاب سسرد» و «کتاب چرک» که ترجمه‌های عربی آن موجود بوده مطالب فراوانی را نقل می‌کند ولی مهمترین منبع پزشکی اسلامی آثار دانشمندان یونانی بویژه بقراط و جالینوس بوده است. از حنین‌بن اسحاق رساله‌ای در دست است که او در آن متجاوز از یکصد کتاب از جالینوس را برمی‌شمارد که بوسیله او و یارانش از زبان یونانی به زبان عربی ترجمه شده است. این آثار مورد استفاده دانشمندان بزرگ اسلامی همچون علی‌بن عباس مجوسی اهوازی در کتاب «کامل الصناعه» و محمدبن زکریای رازی در «الحاوی» و ابن‌سینا در قانون و ابوریحان بیرونی در «الصیدنه» قرار گرفت و این کتابها منبع مهمی برای تألیفات دانشمندان بزرگ ایرانی که پزشکی را به زبان فارسی برای مردمان این مرز و بوم تألیف کردند گردید که از مهمترین این تألیفات می‌توانیم از «الابنیة عن حقائق الادویة» ابومنصور موفق هروی و «هدایةالمتعلمین» اخوینی بخاری و «ذخیره‌ی خوارزمشاهی» سیداسماعیل جرجانی را نام ببریم.
با توجهی که دانشمندان بزرگ اسلامی به علم پزشکی داشتند این علم گسترش فراوانی پیدا کرد و شعبه‌ها و فروع زیادی در آن پیدا شد که این تشعب و تنوع گاه به موضوعات آن علم مرتبط می‌شود همچون پزشکی و دامپزشکی و داروشناسی و معرفت عقاقیر و گیاهان داروئی، گاه به کیفیت درمان همچون کیّ (= داغ کردن) جبر «= شکسته‌بندی» عمل الید «= جراحی»، و گاه به روش درمان همچون روش اصحاب قیاس و اصحاب تجارب و اصحاب طب حیلی، و گاه به حالت‌های مختلف انسانها هنگام معالجه و درمان همچون «تدبیرالاصحاء» یعنی پزشکی و نگاهداشت سلامتی کسانی که از تندرستی برخوردارند، و «تدبیر الحبالی» یعنی پزشکی و نگاهداشت سلامتی زنان آبستن به منظور سالم نگه داشتن کودک در رحم، و «تدبیر المولودین» پزشکی نوزادان، و «تدبیرالصبیان» پزشکی کودکان، «تدبیر المشایخ» پزشکی سالخوردگان.
دانشمندان اسلامی آنچه را که در قرآن و احادیث درباره‌ی حفظ صحت و سلامتی و جلوگیری از بیماریها وارد شده بود گردآوری کردند که از میان مهمترین این مجموعه‌ها می‌توانیم «الطب فی الکتاب و السنة» عبداللطیف بغدادی، «الطب النبوی»، ابن القیم و «الرحمة فی الطب و الحکمة» سیوطی را نام ببریم. در این کتابها دستورهای کلی برای حفظ و نگاهداشت سلامتی داده شده از جمله آنکه در خوردن و آشامیدن نباید اسراف ورزید، و معده آغاز هر درد و پرهیز از خوردن آغاز هر درمانی است و تا آنجا که امکان دارد بیماری را با غذا درمان بخشید نباید به داروی روی آورد.
گذشته از مجموعههای طبی مانند کامل الصناعه، حاوی قانون هدایه المتعلمین و ذخیره‌ی خوارزمشاهی که پیش از این به آنها اشاره شد پزشکان بزرگ کتابهای مفرد یا تک‌نامه‌ها درباره بیماریهای گوناگون تألیف کرده‌اند همچون «فی المرض المسمی دیابیطا» عبداللطیف بغدادی و «فی المعده و مداواتها» این جزّار قیروانی، و «الحمّیات» (تب‌ها) اسحق‌بن سلیمان، و «فی النبض و التفسره (= ادرار)، علی‌بن رضوان، و «العمده فی الجراحة» ابن القف، و «عشر مقالات فی العین» حنین بن اسحق و چون مسلمانان معتقد به تأثیر روح و جسم در یکدیگر بودند توجه فراوانی به درمان نفس و طب روحانی معطوف داشتند و آثار فراوانی در این زمینه تألیف کردند که از مهمترین آنها می‌توان از «الطب و الاحداث النفسانیة» ابوسعید بن بختیشوع و «الطب الروحانی» رازی و «الطب الروحانی» ابن‌جوزی را نام برد، و همچنین به آداب و اخلاق پزشکی عنایت فراوانی معطوف شده و کتابهای زیادی در این باب تألیف گشته است از جمله: «فی التطرق بالطب الی السعادة» ابن رضوان و «ادب الطبیب» رهاوی و «التشویق الطبی» صاعدبن الحسن و نیز در مورد تعلیم پزشک و تربیت پزشکان کتابهائی همچون «مفتاح الطب و منهاج الطلاب» ابن هندو و «النافع فی کیفیة تعلیم صناعة الطب» ابن رضوان تألیف گشته است.
در همه این کتابها تأکید شده است که پزشکان در نگاهداشت شرافت پزشکی و نفروختن آن به مال و جاه دنیا باید بقراط را اسوه و پیشوای خود قرار دهند که پادشاهی صد هزار دینار برای او فرستاد که یونان را ترک کند و به سرزمین آن پادشاه بیاید و وعده داد که صد هزار دینار دیگر به او تسلیم خواهد کرد بقراط در پاسخ گفت: «من فضیلت را به مال نمی‌فروشم» و در روستاهای یونان به درمان رایگان فقیران می‌پرداخت و نیز می‌گفتند که پزشک واقعی باید فقر با حلال را بر ثروت با حرام ترجیح دهد زیرا ذکر جمیل که باقی می‌ماند بهتر از مال نفیس است که فانی می‌گردد، مال نزد سفیهان و جاهلان فراوان یافت می‌شود ولی حکمت است که آن را فقط نزد اهل فضل و کمال می‌توان یافت. و چون امر پزشکی در ارتباط با جان و زندگی مردمان بوده، پزشک ضامن و مسئول شناخته شده و پیغمبر اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «کسی که به حرفه پزشکی بپردازد در حالی که دانش آن را پیش از آن نداشته است ضامن و مسئول است» از این جهت به امتحان پزشکان و باز شناختن پزشکان از پزشک نمایان و حسبت (=بازرسی) پزشکان اهمیت فراوانی داده شده است. در آزمایش پزشکان کتابی تحت عنوان «فی محنة الطبیب» و در شناسائی پزشک نمایان کتابی به نام «فی مخاریق المشاتین» بوسیله رازی نوشته شده و در کتابهای مهم حسبت مانند «معالم القربة فی احکام الحسبة» و «نهایة الرتبة فی طب الحسبة» شیزری فصلی درباره شرایط پزشک و بازرسی پزشکان و مجازات پزشکان متخلف و پزشک نمایان آمده است.
با توجه به اهمیت و گستردگی سابقه علوم پزشکی و فنون وابسته به آن در جهان اسلام عموماً و کشور ایران خصوصاً ضرورت نشر دائرةالمعارف تاریخ پزشکی که در آن همه ابعاد موضوع مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد احساس می‌شد که در آن مجموعه دانشمندان بزرگ و کتابهای ارزنده و اندیشه‌های ابتکاری آنان معرفی می‌شود و بدین وسیله اصالت اندیشه و تفکر مردم مسلمان و نبوغ علمی آنان به جهانیان معرفی گردد، تا بیش از این سرمایه علمی این مرز و بوم و میراث معنوی نیاکان ما را به دیگران منسوب ندارند و نیز نسل آینده ما با توجه به غنای علمی گذشته بر خود ببالد و در راه فراگرفتن دانش کوشش بیشتری مبذول دارد، انشاء الله تعالی.
ب- مواد و مطالبی که در دائرةالمعارف تاریخ پزشکی خواهد آمد
1- شرح احوال و آثار پزشکان در تمدن اسلامی بر اساس منابعی همچون ابن‌ندیم و قفطی و ابن‌ابی اصیبعه.2- معرفی کتابهای مهم پزشکی و داروشناسی براساس منابع بالا و نیز کشف الظنون و الذریعه و بروکلمان و سزگین.
3- نام بیماریها و تعاریف و راههای درمان آنها براساس منابعی مانند حاوی و کامل الصناعه و قانون و هدایة المتعلمین و ذخیره خوارزمشاهی.
4- شرح احوال پزشکان یونانی که آثارشان مورد استفاده مسلمانان قرار گرفته است مانند بقراط و جالینوس.
5- نام بیمارستانها و دارالشفاها براساس متون تاریخی و کتاب تاریخ البیمارستانات احمد عیسی بک.
6- ادویه مفرده و مرکبه براساس منابعی مانند حاوی و قانون و الابنیه هروی و مفردات ابن سمجون و ابن‌بیطار و غافقی و شریف ادریسی.
7- قراباذینها مانند قراباذین شاپوربن سهل و قراباذین کندی و قراباذین سمرقندی.
8- آلات و ابزار جراحی براساس منابعی مانند التصریف زهراوی و العمدة فی الجراحة ابن القف کرکی.
9- دانشمندان اسلامی که تاریخ طب به زبان عربی نوشته‌اند مانند می‌شوکت شطی و سامی حمارنه.
10- دانشمندان اروپائی که تاریخ طب اسلامی به زبانهای خارجی نوشته‌اند مانند لکلرک و برون و الگود و دیتریش و اولمان.
11- دانشمندان ایرانی که در تاریخ طب اسلامی کتاب و مقاله نوشته‌اند مانند دکتر محمود نجم‌آبادی و دکتر علی‌اکبر ولایتی و دکتر مهدی محقق و دکتر محمدتقی میر و دکتر ابوتراب نفیسی.
12- تحلیل کتابهای مربوط به طب اسلامی به زبانهای خارجی و ذکر مشاهدات بالینی و موارد بیماریها و مؤلفان آن کتب.
13- معرفی فهرست کتب طبی نظیر پیناکس جالینوس و رساله حنین و رساله بیرونی.
14- گیاهانی داروئی با ذکر معادل خارجی و سوابق لاتینی و یونانی و خواص و تحلیل و قاروره (= ظرف ادرار) تجزیه آنها براساس منابعی مانند الصیدنه چاپ دکتر زریاب و گیاهان داروئی دکتر زرگری.
15- اصطلاحات خاص مربوط به علم پزشکی مانند خادم (= پرستار) دستور (= نسخه طبیب).
16- کلمات قصار و پند و اندرز و امثال مربوط به پزشکی براساس اخلاق پزشکی در اسلام و در طی کتابهای طبی.
17- آیات و احادیث مربوط به پزشکی با استفاده از کتابهای طب النبی و طب النبوی.
18- اخلاقیات پزشکی (= ادب الطبیب) با استفاده از منابعی مانند اصلاح الصناعه الطبیة و التشویق الطبی.
19- معرفی مقالات و تحقیقات مربوط به طب اسلامی که در کنگره‌های بین‌المللی تاریخ پزشکی مورد بحث قرار گرفته است.
20- معرفی مراکز تحقیق درباره پزشکی اسلامی و فعالیتهای علمی آن مراکز مانند مؤسسه همدرد هند و پاکستان و مؤسسه تاریخ میراث علمی عربی حلب و مؤسسه میراث علمی عربی فرانکفورت و مؤسسه ولکام لندن.
ج- برخی از منابع که در مرحله اول مورد مطلب‌یابی و بهره‌برداری قرار خواهد گرفت.
1- بقراط کتاب فی‌الاجنة یا جنین‌شناسی (کمبریج 1987م)، فی حبل علی حبل یا آبستنی روی آبستنی (کمبریج 1968م)، فی طبیعة الانسان (کمبریج 1968م)، فی تدبیر الامراض الحادة (کمبریج 1966م)، فی الاخلاط (کمبریج 1971م)، فی الغذاء (کمبریج1971م، فی الامراض البلدیة (کمبریج1971م).2- جالینوس فی فرق الطب (قاهره 1978م)، فی النبض للمتعلمین (قاهره1986م)، الی اغلوقن فی التاتی لشفاء الامراض (قاهره1982م)، الاسطقسات علی رای بقراط (1987م)، فی اختلاف الاعضاء المتشابهة (برلن1970م)، فی ان قوی النفس تابعة لمزاج البدن (بیروت 1981م)، فی التجربة الطبیة (آکسفورد 1944م)، فی ان الطبیب الفاضل یجب ان یکون فیلسوفا (گوتینگن1966م)، فی اجزاء الطب (برلن 1969م)، فی الاسباب الماسکة (برلن 1969م)، فی عمل التشریح (لیپزیک1906م)، فی الاسماء الطبیة (برلن1931م)، فی محنة التی یعرف بها افضل الاطباء (برلن 1988م)، فی الصناعة الصغیرة (قاهره1988م).
3- طب نبوی، الطب من الکتاب و السنة، عبداللطیف بغدادی (بیروت1406ه)، الطب النبوی، الحافظ الذهبی (قاهره1404م) الطب النبوی، ابن القیم الجوزیة (قاهره1398ه)، الرحمة فی الطب و الحکمة، جلال‌الدین سیوطی (قاهره 1357ه)، الاحکام النبویة فی الصناعه الطبیة، ابن طرخان الحموی (قاهره1955م)، الاربعین الطبیة، البرزالی (قاهره1392)، المنهل الروی فی الطب النبوی، ابن طولون (حیدرآباد 1987).
4- علی‌بن ربن طبری فردوس الحکمه (برلن 1928م).
5- محمدبن زکریای رازی الحاوی (حیدرآباد1974م)، الفارق و الفرق بین الامراض (حلب1987م)، منافع الاغذیة و دفع مضارها (بیروت1984م)، الطب المنصوری (1986م).
6- علی‌بن عباس المجوسی کامل الصناعة الطبیة (قاهره 1294م).
7- ابن‌سینا القانون (قاهره1294هـ)، الارجوزة فی الطب (پاریس1956م)، دفع المضارالکلیة عن الابدان الانسانیه (حلب1984م)، الادویة القلبیة (حلب 1984م).
8- ابن رشد اندلسی تلخیصات ابن رشد الی جالینوس (مادرید1984م)، تلخیص کتاب فی اصناف المزاج (قاهره1987م)، در مجموعه «رسائل ابن رشد الطبیة».
9- ابن‌زهر الاندلسی التیسیر فی المداوة و التدبیر (دمشق1403هـ).
10- ابن رضوان مصری دفع مضارالابدان (کالیفرنیا 1984م)، کفایة الطبیب (لون1978م).
11- ابن نفیس شرح تشریح القانون (قاهره1988م)، الموجز فی الطب (قاهره1986م).
12- پزشکی اطفال تدبیر الحبالی (= زنان آبستن) و الاطفال، احمدبن محمد البلدی (بغداد1980م)، خلق الجنین و تدبیر الحبالی و المولودین، عریب بن سعد القرطبی (الجزایر 1956م)، سیاسة الصبیان و تدبیرهم، ابن‌جزار قیروانی (تونس 1968م).
13- چشم‌پزشکی عشر مقالات فی العین، حنین بن اسحق (قاهره1928م)، تذکرة الکحالین، علی‌بن عیسی (حیدرآباد1983م).
14- جراحی المعدة فی الجراحة، ابن القف (حیدرآیاد 1356هـ)، التصریف لمن عجز عن التالیف، خلف بن عباس زهراوی (کالیفرنیا1972م).
15- کتابهای مفرد (= تک‌نامه، مونوگراف) در بیماریهای گوناگون فی‌المرض المسمی دیابیطا، عبداللطیف بغدادی (بون1971م)، فی المعدة و امراضها و مداواتها، ابن‌جزار قیروانی (بغداد1980م)، مصالح الابدان و الانفس ابوزید بلخی (فرانکفورت 1984م)، الحمیات (= تب‌ها)، اسحق‌بن سلیمان (کمبریج 1981م)، فی‌المالیخولیا، اسحق‌بن عمران (هامبورک1977م)، الاغذیة، اسحق‌بن سلیمان (فرانکفورت1986م)، فی النبض و التفسرة (= ادرار) علی‌بن رضوان مصری (بون1984م).
16- اخلاق و آداب پزشکی النافع فی کیفیة تعلیم صناعة الطب، ابن‌رضوان مصری (بغداد1984م) التشویق الطبی، صاعدبن الحسن (بون1968م)، ادب الطبیب، ایوب رهاوی (فرانفکورت1985م)، المقالة الصلاحیة فی احیاء الصناعة الطبیة، ابن جمیع (ویسبادن1983م)، فی التطرق بالطب الی السعادة، ابن رضوان مصری (حلب 1978م)، النوادر الطبیة، یحیی بن ماسویه (ژنو1980م)، عمل من طب لمن حب، ابن الخطیب (سلمنقه1972م).
17- متفرقات الدستور البیمارستانی، ابن ابی البیان (قاهره1933م)، دعوة الاطباء ابن بطلان (ویسبادن1985م)، خمس رسائل ابن بطان بغدادی و ابن رضوان مصری (قاهره1937م)، الذخیرة، ثابت بن قرة (قاهره1928م)، مقالة فی تدبیر الامراض العارضة للرهبان الساکنین فی الدیرة و من بعد عن المدینة (میشیگان 1968م)، الروضة الطبیة، عبیدالله بن جبرائیل بختیشوع (قاهره1927م)، رسالة فی الطب و الاحداث النفسانیة، ابوسعید بن بختیشوع (بیروت1977م)، مقالتان فی الحواس عبداللطیف بغدادی (کویت1392هـ)، مفتاح الطب، ابن هندو (تهران1368ش)، بستان الاطباء، ابن مطران (تهران1369ش).
18- کتابهای داروشناسی، مفردات الادویة ابن بیطار، مفردات الادویة غافقی، النبات، ابوحنیفه دینوری، جامع اسماء النبات، شریف ادریسی، مفردات الادویة ابن سمجون، الصدینة، ابوریحان بیرونی، المعتمد فی الادویة المفردة، غسانی، تذکره داود انطاکی.
از معاصران: احیاء التذکره فی النباتات الطبیة و المفردات العطاریة الدکتور رمزی مفتاح، گیاهان داروئی دکتر علی زرگری.
19- منابع متفرقه فهرستهای عمومی برای شناسائی نسخ خطی طبی مانند فهرست بروکلمان و فهرست فوادسزگین و فهرست مؤسسه ولکام لندن در تاریخ پزشکی و مؤسسه اسلر دانشگاه مک گیل در تاریخ پزشکی و فهارس نسخ خطی داخلی و خارجی و شناسائی مقالات مربوط به تاریخ از ایندکس اسلامیکوس برای مقالات خارجی و فهرست مقالات فارسی آقای افشار برای مقالات داخلی.
20- کتابهای فارسی الابنیة عن الحقائق الادویة، ابومنصور موفق هروی، التنویر، ابومنصور حسن بن نوح قمری بخاری. دانشنامه حکیم میسری، ترجمه تقویم الصحة، ابن‌بطلان، ذخیره خوارزمشاهی، سیداسماعیل جرجانی، اغراض الطبیة، سیداسماعیل جرجانی، خفی علائی، سیداسماعیل جرجانی، هدایة المتعلمین، اخوینی بخاری، مخزن الادویة، عقیلی خراسانی، تحفة المؤمنین، حیکم مومن و مانند اینها.
د: مراحل بعدی
گردآوری کتابهای یاد شده و کتابهای چاپی دیگر در این موضوع، تهیه میکروفیلم و نسخه‌های عکسی از نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های داخل و خارج، تصویرگیری از مقالات داخلی و خارجی، تعیین عناوین و مداخل دائرةالمعارف، تعیین سبک و اسلوب و روش تحریر مقالات، نشر طرح تفصیلی دائرةالمعارف، استخراج مواد و مطالب از منابع، تشکیل پرونده علمی برای هر یک از مداخل و عناوین و ضبط مواد و مطالب در آنها، تعیین سرپرست برای هر یک از شعب فرعی موضوع، تعیین نویسنده مقالات برای مداخل و عناوین مربوط به هر یک از شعبه‌ها، مراحل ویراستاری و چاپ دائرةالمعارف.در پایان یادآور می‌شود که تحقق این هدف علمی بزرگ که معرفی میراث عظیم علمی چهارده قرن کوشش مسلمانان خاصه ایرانیان را در بردارد منوط به یاری و همکاری همه علما و دانشمندان فن و استادان دانشگاهها و اعضای علمی فرهنگستانها و سایر علاقه‌مندان به علم و دانش و کمک وزارتخانه‌های مربوط به مراکز علمی و پژوهشی کشور است. نویسنده این مختصر انتظار دارد که از ارشاد و راهنمائی، کمک و مساعدت آنان در همه مراحل طرح برخوردار گردد تا این هدف هرچه بهتر و زودتر به مرحله اجرا و عمل درآید. بعون الله و توفیقه تعالی.
پی‌نوشت‌ها:
1- استاد دانشگاه تهران و عضو انجمن بین‌المللی تاریخ پزشکی
منبع مقاله :گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.
