نویسنده: دکتر نفیسی (1)
کمی تعداد مبتلایان به بیماری «کرونر» قلب و انواع ترومبوز عروقی در اسکیموهای گروئنلاند دانشمندان را متوجه نوع رژیم آنان ساخته و در چند سال اخیر مطالعات چندی بر روی این موضوع بعمل آمده است. از نظر سنتی بیشتر خوراک این اسکیموها فوک (seal یا خوک دریائی)- بال (Whale) و ماهی است. این حیوانات اگرچه میزان چربی بدن آنها و از جمله کلسترول آنها نسبتاً زیاد است ولی ساختار شیمیائی چربی آنها مقدار زیادی از یک نوع چربی مخصوص با زنجیر طولانی و اسیدهای چرب نوع اشباع نشده امگا- سه تشکیل شده polyunsaturated (omeag-3) این رژیم با رژیم معمولی غربی (مخصوصاً آمریکائی) فرق‌هائی دارد که لااقل دوتای آنها مهمتر از همه است: یکی آنکه تا حدودی از نظر اسیدهای چرب اشباع شده کم مایه‌تر است و دوم آنکه اسیدهای چرب اساسی رژیم اسکیموئی بیشتر از گروه «امگا» است که به عوض اسیدهای چرب لینوئیک 18:2 omega-6 رژیم آمریکائی که فراوانترین اسید چرب آنست دارای دو نوع دیگر اسید چرب از گروه امگا-3 است که بنامهای: ایکوزاپنتاانوئیک اسید(1) (20:5 omega) و دوکوزاهکزانوئیک اسید(2) (omega 25:5) نامیده می‌شوند.
در ظرف سه رفع قرن اخیر مطالعات زیادی نشان داده‌اند که وجود مقادیر زیاد چربیهای «چند غیراشباعی» در رژیم غذایی اثرات واضح کم کننده چربی خون دارند و این مطالعات علمی و تجربی بیشتر روی روغن‌های نباتی غیراشباعی قوی مانند روغن ذرت و روغن کافشه safflower متمرکز شده که مقادیر زیادی اسیدهای چرب گروه امگا-6 و اسید لینولئیک دارند- روغن‌های ماهی نیز دارای اثر کم کننده لیپید خون می‌باشند ولی اثر متابولیسمی آنها تا این اواخر کاملاً مورد توجه قرار نگرفته بود تا اینکه در اواسط سال 1985 با مطالعات زیادی که انجام گرفت ثابت شد که هم روغن ماهی قزل‌آلا و ماهی آزاد SALMON و هم روغن کلم قمری میزان کلسترل ولیپوپروتئین‌های کم وزن مخصوص LDL خون افراد طبیعی را پائین می‌آورند ولی روغن ماهی بعلت داشتن مقدار زیادتر امگا-3 علاوه بر آن هم مقداری گلیسرید و هم لیپوپروتئین‌های با وزن مخصوص خیلی پائین VLDL را پائین می‌آورد اما میزان لیپوپروتئین‌های با وزن مخصوص بالا (HDL) تغییری نمی‌کند.
از همین‌رو، از سالهای گذشته به بعد روغن ماهی و ماهی آزاد جزو رژیمهای پائین آورنده «هیپرگلسیریدمی» درآمدند. از طرف دیگر مطالعات بعدی نشان داد که رژیمهای حاوی روغن ماهی زیاد دارای خاصیت ضدالتهابی نیز هستند و این خاصیت را از راه متوقف ساختن تولید آنزیم لیپواکسیژنازپنج (5-Lipo oxygenase) در گلبول‌های سفید چند هسته‌ای و تک هسته‌ای وقفه در پیشرفت التهاب بعمل می‌آورند و در نتیجه ماهی بعنوان ضد ترومبوز و کم کننده چربی خون شناخته شده اما همین روغن ماهی ممکنست میزان کلسترل را بالا برد.
علاوه بر آنچه درباره اسیدهای چرب نوع (امگا-3) ذکر شد منابع دیگری نیز ممکنست بدینمنظور استعمال شوند مانند: روغن گردو و مغز گردو- روغن جوانه گندم (سمنو) لسیتین یا روغن سویا و روغن کلم یا شلغم- لوبیای معمولی، دانه‌های گیاه دریائی و Butternut (نوعی گردوی سفید) که عموماً مقادیر زیادی اسید چرب امگا-3 دارند. ولی خوشبختانه کلسترل را بالا نمی‌برند و از این روی ماهی امتیازاتی بیشتر دارند.
طی یکسال و نیم گذشته مطالعات بسیاری درباره گیاهان خشک (یعنی غیردریائی و آبی) شده و به این نتیجه رسیده‌اند. عده‌ای از آنها نه فقط دارای اسید لینولئیک (18:2 w6) هستند بلکه مقادیر قابل توجهی از ترکیبات امگا-3 الفالینولئیک اسید چند غیراشباعی با فرمول 18:3 w3 نیز دارا هستند که این آخری بعوض اینکه در روغن دانه گیاه باشد در غشاء کلروپلاست دانه است که در موقع گرفتن روغن دور ریخته می‌شوند.
در مطالعه‌ای که از طرف دپارتمان کشاورزی آمریکا منتشر شده تعدادی از گیاهان نامبرده شده که حاوی اسیدهای چرب امگا-3 هستند اما اسید لینولئیک آنها کم است و از آنجمله اسفناج- کاهوهای مختلف و خردل را می‌توان نام برد. و اخیراً در سپتامبر (1986) دکتر ارتیس سیموپولس (A.Simopoulos) و همکاران طی مطالعه‌ای که انجام داده‌اند و در شماره 13 جلد 315 مجله نیوانگلند جورنال طبی (N.E.J.M) منتشر شده درباره گیاه دیگری نیز مطالعات آنها را در ذیل می‌آوریم و آن اثر گیاه معروف «خرفه» است که در بسیاری از مناطق ایران اغلب به صورت خود رو می‌روید و معروف همه است. این بررسی چنانکه از صورت زیر برمیاید نشان می‌دهد خرفه دارای 8/5 میلیگرم است چرب امگا-3 است که می‌تواند بهترین و ارزانترین منبع این ماده در یونان و جزائر آن و در لبنان و فلسطین و عراق و ایران خودمان باشد و از خصوصیات آن اینست که در اغلب زمین‌ها می‌روید و مقاومت آن نسبت به بیماریهای گیاهی نسبتاً زیاد است برای آنهائیکه گیاه خوار هستند و گوشت مصرف نمی‌کنند غذای انتخابی است.
میزان 18:3 w3 در هر گرم وزن گیاه تر بعضی از گیاهان مصرفی انسان را در زیر می‌آوریم:
خرفه 4/05، اسفناج 0/89، کاهوی معمولی 0/26، کاهوی بزرگ قرمز 0/31، خردل 0/48، همانطوریکه ملاحظه می‌شود خرفه از این نظر ردیف اول را دارد.
حال ببینیم خرفه از نظر سنتی ایران چیست و چه موارد استعمال دارد:
خرفه که به لاتین Portulaca oleraced نامیده می‌شود و به انگلیسی purs lane و به فرانسه pourpier و به هندی lonia و به فارسی خرفه و تورک و به عربی فرفخ و رجله و حسیب بقله اللیه و بقله المبارکه و بقله فاطمه و بقله الزهرا نامند- از آن رو بقله الحقاء (دانه نادانان) نامیده شده که در کنار سیل‌گاهها و وانیها و رودخانه‌ها و جاهای نمناک بیجا می‌روید و اختصاص به محلی ندارد- دو نوع از این گیاه در ایران و هندوستان مخصوصاً در بنگال و خاورمیانه مصرف می‌شود که بهترین آنها از نظر طبی همان نوع Oleracea است و یک نوع دیگر آن که بنام خرفه تلخ نامیده می‌شود poallcsa در گوادلوپ می‌روید و بعنوان تب بر بجای گنه گنه مصرف می‌شودو.
خواص آن در کتاب مخزن الادویه چنین آمده است:
برگ و ساق آن جلا دهنده و مسکن صفرا و دفع کننده صفرا و تسکین دهنده حرارت و ضد تب مخصوصاً تب‌های گرم و عطش و دیابت و سردرد است- ضد خونریزی از سینه و خون دماغ و چرک سینه نتیجه سرماخوردگی و دفع کننده سنگ و در دو جهت سرفه و سوزش ادرار و مثانه و بواسیر و سوزش رحم- حبس کننده حیض- ضد کرم کدو و باد سرخ و برای اینکار باید چهل گرم آنرا با پنج گرم نبات یا شکر بیاشامد و خوردن پخته آن با اندک روغن و پیاز برشته کرده جهت قطع اسهال و تقویت امعاء- و برای تب‌ها بسیار نافع است و چون مردمان گرم مزاج لاغر آنرا مصرف کنند فربه شوند، و خوردن آن با سرکه جهت درد کمر و گرده و جویده آن جهت درد دندان و ضماد آن با روغن گل جهت تسکین سردرد گرم ضربان‌دار و سوختگی آتش و ورم‌های گرم و بر کف دست و پا جهت تسکین حرارت آن و لکه‌های بدن و ضماد ریشه آن جهت درمان زگیل مفید است- افراط در استعمال آن باعث تاریکی چشم و مصلح آن مسطکی و کرفس و نعنا و فرش نمودن گیاه آن و خوابیدن روی آن مانع احتلام و تخم آن درجیع افعال مانند آب آن است ولی از آن ضعیف‌تر است ولی در تسکین عطش قوی‌تر از برگ آنست- مضه مضه آن جهت قلاع (وزه یا Aphte) و دانه‌های درون دهان کودکان نافع.
طبق نظریه Dorvault استعمال مقادیر زیاد آن مسهل است بعلاوه خاصیت ضد کرم و ضد درد دارد و تخم آن جزو چهار تخم سرد مغیر در فارماکوبه‌های سنتی است.
در طب جدید برای آن اثر مدر- ضد اسکربوت- تب بر- تصفیه کننده خون و تسکین دهنده تشنگی- التهاب داخلی مخصوصاً لوله هاضمه و مجاری ادرار مخصوصاً در ترشی معده مؤثر است. در سرفه‌های خونی و سرفه مقاوم و بیخوابی نیز مؤثر است- از مخلوط خرفه و گل گاو زبان و کاهو جوشانده‌هائی تهیه می‌شود که اثر رفع تشنگی و احساس گرما دارد- برگ خام آن در سالاد مصرف می‌شود- از شیره تازه خرفه به مقدار 60-120 گرم مخلوط در شیر و همچنین از جوشانده دانه آن در آب یا در شیر سابقاً برای دفع کرم اطفال استفاده می‌شده است- برگهای له شده خرفه یا شیره برگهای آن را در روی عضو ورم کرده یا سوخت یا میخچه استفاده می‌کنند- در خونریزی لثه عارضه اسکربوت آنرا می‌جوند- آب خرفه به مقدار 60-120 گرم در رفع خونریزیهای بین قاعدگی و اخلاط خونی مفید است.
در چین آنرا Mr-CH-TH-HSIEN نامند و آنرا بعنوان سبزی خنک کننده ارزان در فصل بهار مصرف می‌کنند و اثرات خنک کننده و ضد اسکربوت و ملین و ضد ورم آن مشهود است و عصاره آن در زخمها و تومورها و سوء هضم ولو کوره، تهوع، و سنگ کلیه، تب خال، انتراکس، اگزما، سرماخوردگی، دیسانتری، قولنج، کرم روده و خارش آلات تناسلی مصرف می‌شود، تخم آن مقوی است و در لکه قرنیه و بیماریهای روده مستعمل است.
حال اگر نظری به موارد استعمال آن در طب قدیم و جدید بیفکنیم می‌بینیم که خرفه بیشتر در بیماریهائی که از گرمی و حرارت مزاج حادث می‌شوند مفید بوده و با توجه به نشانه‌های هیپرتری گلیسریدمی و آترواسکلروز و تصلب شرائین می‌بینیم که از نظر نشانه در هر دو مکتب استعمال این دارو یکسان مصرف می‌شده و هم‌اکنون نیز می‌شود و این فقط نام است که با پیشرفت دانش تغییر
1- مخزن الادویه و قرابادین کبیر- میرمحمدحسین علوی عقیلی چاپ بوذر جمهری
2- پزشکی نامه- دکتر علی اکبر نفیس ناظم الاطباء 1317 قمری- مطبعه تهران
3- محمدکریم ابراهیمی- دقائق العلاح چاپ بمبئی 1315 ه.ق.
4- کلیات شرح نفیس و شرح اسباب- حکیم برهان الدین نفیس عوض کرمانی، چاپ 1272 ه.ق.
5- تاج العروس زبیدی- معجم النباتات- مصر1965م
6- صیدنه- ابوریحان بیرونی ترجمه به فارسی، شرکت افست تهران 1358
7- خواص خوردنیها و آشامیدنیها طی قرون و اعصار در بین ملل مختلف جهان، دکتر ابوتراب نفیس دانشگاه اصفهان 1362
8- گیاهان داروئی جلد اول- دکتر علی زرگری چاپخانه بهمن
9- phamnacographia indica: W Dymockinabitute of Health & Tibbi Research, pakiatan vol.57
10- hdbllieine:F-L-M-Dorvault, vigot Fr. 1923
11- A.Simopouloe et al:Purslane: A Terestrial soupco ofomega-3-Patty Acids: N. Engl. J.Med. 1986:515.833 M.R. Weiner: Cholesterol in foods rich in omega-3 patty Acids
N.Engl. J.Med. 1986-833
منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.
در ظرف سه رفع قرن اخیر مطالعات زیادی نشان داده‌اند که وجود مقادیر زیاد چربیهای «چند غیراشباعی» در رژیم غذایی اثرات واضح کم کننده چربی خون دارند و این مطالعات علمی و تجربی بیشتر روی روغن‌های نباتی غیراشباعی قوی مانند روغن ذرت و روغن کافشه safflower متمرکز شده که مقادیر زیادی اسیدهای چرب گروه امگا-6 و اسید لینولئیک دارند- روغن‌های ماهی نیز دارای اثر کم کننده لیپید خون می‌باشند ولی اثر متابولیسمی آنها تا این اواخر کاملاً مورد توجه قرار نگرفته بود تا اینکه در اواسط سال 1985 با مطالعات زیادی که انجام گرفت ثابت شد که هم روغن ماهی قزل‌آلا و ماهی آزاد SALMON و هم روغن کلم قمری میزان کلسترل ولیپوپروتئین‌های کم وزن مخصوص LDL خون افراد طبیعی را پائین می‌آورند ولی روغن ماهی بعلت داشتن مقدار زیادتر امگا-3 علاوه بر آن هم مقداری گلیسرید و هم لیپوپروتئین‌های با وزن مخصوص خیلی پائین VLDL را پائین می‌آورد اما میزان لیپوپروتئین‌های با وزن مخصوص بالا (HDL) تغییری نمی‌کند.
از همین‌رو، از سالهای گذشته به بعد روغن ماهی و ماهی آزاد جزو رژیمهای پائین آورنده «هیپرگلسیریدمی» درآمدند. از طرف دیگر مطالعات بعدی نشان داد که رژیمهای حاوی روغن ماهی زیاد دارای خاصیت ضدالتهابی نیز هستند و این خاصیت را از راه متوقف ساختن تولید آنزیم لیپواکسیژنازپنج (5-Lipo oxygenase) در گلبول‌های سفید چند هسته‌ای و تک هسته‌ای وقفه در پیشرفت التهاب بعمل می‌آورند و در نتیجه ماهی بعنوان ضد ترومبوز و کم کننده چربی خون شناخته شده اما همین روغن ماهی ممکنست میزان کلسترل را بالا برد.
علاوه بر آنچه درباره اسیدهای چرب نوع (امگا-3) ذکر شد منابع دیگری نیز ممکنست بدینمنظور استعمال شوند مانند: روغن گردو و مغز گردو- روغن جوانه گندم (سمنو) لسیتین یا روغن سویا و روغن کلم یا شلغم- لوبیای معمولی، دانه‌های گیاه دریائی و Butternut (نوعی گردوی سفید) که عموماً مقادیر زیادی اسید چرب امگا-3 دارند. ولی خوشبختانه کلسترل را بالا نمی‌برند و از این روی ماهی امتیازاتی بیشتر دارند.
طی یکسال و نیم گذشته مطالعات بسیاری درباره گیاهان خشک (یعنی غیردریائی و آبی) شده و به این نتیجه رسیده‌اند. عده‌ای از آنها نه فقط دارای اسید لینولئیک (18:2 w6) هستند بلکه مقادیر قابل توجهی از ترکیبات امگا-3 الفالینولئیک اسید چند غیراشباعی با فرمول 18:3 w3 نیز دارا هستند که این آخری بعوض اینکه در روغن دانه گیاه باشد در غشاء کلروپلاست دانه است که در موقع گرفتن روغن دور ریخته می‌شوند.
در مطالعه‌ای که از طرف دپارتمان کشاورزی آمریکا منتشر شده تعدادی از گیاهان نامبرده شده که حاوی اسیدهای چرب امگا-3 هستند اما اسید لینولئیک آنها کم است و از آنجمله اسفناج- کاهوهای مختلف و خردل را می‌توان نام برد. و اخیراً در سپتامبر (1986) دکتر ارتیس سیموپولس (A.Simopoulos) و همکاران طی مطالعه‌ای که انجام داده‌اند و در شماره 13 جلد 315 مجله نیوانگلند جورنال طبی (N.E.J.M) منتشر شده درباره گیاه دیگری نیز مطالعات آنها را در ذیل می‌آوریم و آن اثر گیاه معروف «خرفه» است که در بسیاری از مناطق ایران اغلب به صورت خود رو می‌روید و معروف همه است. این بررسی چنانکه از صورت زیر برمیاید نشان می‌دهد خرفه دارای 8/5 میلیگرم است چرب امگا-3 است که می‌تواند بهترین و ارزانترین منبع این ماده در یونان و جزائر آن و در لبنان و فلسطین و عراق و ایران خودمان باشد و از خصوصیات آن اینست که در اغلب زمین‌ها می‌روید و مقاومت آن نسبت به بیماریهای گیاهی نسبتاً زیاد است برای آنهائیکه گیاه خوار هستند و گوشت مصرف نمی‌کنند غذای انتخابی است.
میزان 18:3 w3 در هر گرم وزن گیاه تر بعضی از گیاهان مصرفی انسان را در زیر می‌آوریم:
خرفه 4/05، اسفناج 0/89، کاهوی معمولی 0/26، کاهوی بزرگ قرمز 0/31، خردل 0/48، همانطوریکه ملاحظه می‌شود خرفه از این نظر ردیف اول را دارد.
حال ببینیم خرفه از نظر سنتی ایران چیست و چه موارد استعمال دارد:
خرفه که به لاتین Portulaca oleraced نامیده می‌شود و به انگلیسی purs lane و به فرانسه pourpier و به هندی lonia و به فارسی خرفه و تورک و به عربی فرفخ و رجله و حسیب بقله اللیه و بقله المبارکه و بقله فاطمه و بقله الزهرا نامند- از آن رو بقله الحقاء (دانه نادانان) نامیده شده که در کنار سیل‌گاهها و وانیها و رودخانه‌ها و جاهای نمناک بیجا می‌روید و اختصاص به محلی ندارد- دو نوع از این گیاه در ایران و هندوستان مخصوصاً در بنگال و خاورمیانه مصرف می‌شود که بهترین آنها از نظر طبی همان نوع Oleracea است و یک نوع دیگر آن که بنام خرفه تلخ نامیده می‌شود poallcsa در گوادلوپ می‌روید و بعنوان تب بر بجای گنه گنه مصرف می‌شودو.
خواص آن در کتاب مخزن الادویه چنین آمده است:
برگ و ساق آن جلا دهنده و مسکن صفرا و دفع کننده صفرا و تسکین دهنده حرارت و ضد تب مخصوصاً تب‌های گرم و عطش و دیابت و سردرد است- ضد خونریزی از سینه و خون دماغ و چرک سینه نتیجه سرماخوردگی و دفع کننده سنگ و در دو جهت سرفه و سوزش ادرار و مثانه و بواسیر و سوزش رحم- حبس کننده حیض- ضد کرم کدو و باد سرخ و برای اینکار باید چهل گرم آنرا با پنج گرم نبات یا شکر بیاشامد و خوردن پخته آن با اندک روغن و پیاز برشته کرده جهت قطع اسهال و تقویت امعاء- و برای تب‌ها بسیار نافع است و چون مردمان گرم مزاج لاغر آنرا مصرف کنند فربه شوند، و خوردن آن با سرکه جهت درد کمر و گرده و جویده آن جهت درد دندان و ضماد آن با روغن گل جهت تسکین سردرد گرم ضربان‌دار و سوختگی آتش و ورم‌های گرم و بر کف دست و پا جهت تسکین حرارت آن و لکه‌های بدن و ضماد ریشه آن جهت درمان زگیل مفید است- افراط در استعمال آن باعث تاریکی چشم و مصلح آن مسطکی و کرفس و نعنا و فرش نمودن گیاه آن و خوابیدن روی آن مانع احتلام و تخم آن درجیع افعال مانند آب آن است ولی از آن ضعیف‌تر است ولی در تسکین عطش قوی‌تر از برگ آنست- مضه مضه آن جهت قلاع (وزه یا Aphte) و دانه‌های درون دهان کودکان نافع.
طبق نظریه Dorvault استعمال مقادیر زیاد آن مسهل است بعلاوه خاصیت ضد کرم و ضد درد دارد و تخم آن جزو چهار تخم سرد مغیر در فارماکوبه‌های سنتی است.
در طب جدید برای آن اثر مدر- ضد اسکربوت- تب بر- تصفیه کننده خون و تسکین دهنده تشنگی- التهاب داخلی مخصوصاً لوله هاضمه و مجاری ادرار مخصوصاً در ترشی معده مؤثر است. در سرفه‌های خونی و سرفه مقاوم و بیخوابی نیز مؤثر است- از مخلوط خرفه و گل گاو زبان و کاهو جوشانده‌هائی تهیه می‌شود که اثر رفع تشنگی و احساس گرما دارد- برگ خام آن در سالاد مصرف می‌شود- از شیره تازه خرفه به مقدار 60-120 گرم مخلوط در شیر و همچنین از جوشانده دانه آن در آب یا در شیر سابقاً برای دفع کرم اطفال استفاده می‌شده است- برگهای له شده خرفه یا شیره برگهای آن را در روی عضو ورم کرده یا سوخت یا میخچه استفاده می‌کنند- در خونریزی لثه عارضه اسکربوت آنرا می‌جوند- آب خرفه به مقدار 60-120 گرم در رفع خونریزیهای بین قاعدگی و اخلاط خونی مفید است.
در چین آنرا Mr-CH-TH-HSIEN نامند و آنرا بعنوان سبزی خنک کننده ارزان در فصل بهار مصرف می‌کنند و اثرات خنک کننده و ضد اسکربوت و ملین و ضد ورم آن مشهود است و عصاره آن در زخمها و تومورها و سوء هضم ولو کوره، تهوع، و سنگ کلیه، تب خال، انتراکس، اگزما، سرماخوردگی، دیسانتری، قولنج، کرم روده و خارش آلات تناسلی مصرف می‌شود، تخم آن مقوی است و در لکه قرنیه و بیماریهای روده مستعمل است.
حال اگر نظری به موارد استعمال آن در طب قدیم و جدید بیفکنیم می‌بینیم که خرفه بیشتر در بیماریهائی که از گرمی و حرارت مزاج حادث می‌شوند مفید بوده و با توجه به نشانه‌های هیپرتری گلیسریدمی و آترواسکلروز و تصلب شرائین می‌بینیم که از نظر نشانه در هر دو مکتب استعمال این دارو یکسان مصرف می‌شده و هم‌اکنون نیز می‌شود و این فقط نام است که با پیشرفت دانش تغییر
پی‌نوشت‌ها:
1- استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
منابع تحقیق :1- مخزن الادویه و قرابادین کبیر- میرمحمدحسین علوی عقیلی چاپ بوذر جمهری
2- پزشکی نامه- دکتر علی اکبر نفیس ناظم الاطباء 1317 قمری- مطبعه تهران
3- محمدکریم ابراهیمی- دقائق العلاح چاپ بمبئی 1315 ه.ق.
4- کلیات شرح نفیس و شرح اسباب- حکیم برهان الدین نفیس عوض کرمانی، چاپ 1272 ه.ق.
5- تاج العروس زبیدی- معجم النباتات- مصر1965م
6- صیدنه- ابوریحان بیرونی ترجمه به فارسی، شرکت افست تهران 1358
7- خواص خوردنیها و آشامیدنیها طی قرون و اعصار در بین ملل مختلف جهان، دکتر ابوتراب نفیس دانشگاه اصفهان 1362
8- گیاهان داروئی جلد اول- دکتر علی زرگری چاپخانه بهمن
9- phamnacographia indica: W Dymockinabitute of Health & Tibbi Research, pakiatan vol.57
10- hdbllieine:F-L-M-Dorvault, vigot Fr. 1923
11- A.Simopouloe et al:Purslane: A Terestrial soupco ofomega-3-Patty Acids: N. Engl. J.Med. 1986:515.833 M.R. Weiner: Cholesterol in foods rich in omega-3 patty Acids
N.Engl. J.Med. 1986-833
منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.
