سرچشمه‌ی جشن کریسمس

کریسمس یکی از روزهای مقدس سال مسیحی است که به سالروز میلاد حضرت عیسی بن مریم (ع) اشاره دارد. این روز، بسته به چگونگی پراکندگی مسیحیان، در بسیاری کشورهای جهان جشن گرفته می‌شود. خود واژه‌ی کریسمس (به انگلیسی: Christmas)، به معنای «مراسم عشای ربانی (مَس) در روز مسیح» mass on Christ’s day است که در حدود سال ۱۰۵۰ میلادی به صورت واژه‌ی Christes maesse به معنی «جشن مسیح»، به زبان انگلیسی قدیم راه یافت.

سنت‌های متعددی برای بزرگداشت این روز، در مناطق مختلف جهان برگزار می‌شود. سنت‌های کهن کریسمس ، در بر گیرنده نصب تصویر سنتی تولد مسیح ، تزئین درخت کریسمس و تبادل هدیه و کارت تبریک و حضور بابا نوئل در شب عید کریسمس است و محورهای این عید بر ترویج حسن نیت، بخشندگی، مهربانی و گردهمایی‌های خانوادگی استوار است.
کریسمس به صورت سنتی روز ۲۵ دسامبر برگزار می‌شود، اما کلیساهای ارتدوکس شرقی روز ۷ ژانویه را به عنوان کریسمس جشن می‌گیرند. این اختلاف، به خاطر ناهمخوانی گاهشماری‌های اروپایی است: روز ۷ ژانویه در گاهشماری ارتدوکس، با ۲۵ دسامبر در گاهشماری یولیانی یکسان است. با این همه، تاریخ‌های هفتم ژانویه و 25 دسامبر، تاریخ‌هایی سنتی بوده و به نظر نمی‌رسد تاریخ راستین تولد مسیح چنین روزی بوده باشد. به نظر می‌رسد این روز از سرچشمه‌ی دیگری پدید آمده باشد. اما این سرچشمه چیست؟

«ناتالیس سولیس اینویکتی» یا «زادروز خورشید شکست‌ناپذیر» ، از سوی مهرپرستان رومی در روز ۲۵ دسامبر جشن گرفته می‌شد و در بر گیرنده‌ی ستایش ایزد خورشید بود. نام آن، نشان دهنده‌ی این بود که خورشید در زمستان نیز از تاریکی و سرما شکست نمی‌خورد. جشن زمستانی در بسیاری فرهنگ‌ها، از جشن‌های محبوب است و بخشی از این محبوبیت، به کم شدن کارهای کشاورزی در فصل زمستان بر می‌گردد. از دیدگاه دینی، «ایستر» (عید پاک) مهم‌ترین جشن در گاهشماری کلیسایی بود و روز کریسمس ، اهمیت کمتری داشت. از سوی دیگر، کلیساهای اولیه به جشن گرفتن تولد اعضای کلیسا معترض بودند. برتری جشن کریسمس در دوران مدرن، از بسیاری جهات، منعکس کننده تأثیر فزاینده سنت جشن‌های زمستانی است که در آن میان، می‌توان از جشن رومی «ساتورنالیا»، جشن اسکاندیناویایی «یول» و جشن مهرپرستانه‌ی «ناتالیس سولیس اینویکتی» یاد کرد.
جشن ساتورنالیا در روم باستان، مشهورترین جشن زمستانی و زمان استراحت، جشن، شادی و پایان قوانین رسمی شمرده می‌شد. این جشن برای بزرگداشت ایزد «ساتورن» از ۱۷ تا ۲۴ دسامبر برگزار می‌شد؛ اما در دوره امپراتوری، این جشن از هفت به پنج روز کاهش یافت. جشن «یول» نیز در اواخر دسامبر و اوایل ژانویه برگزار می‌شد و هدف از آن، احترام و ستایش خدای رعد اسکاندیناویایی‌ها بود؛ یک کنده‌ی بزرگ چوب را آتش می‌زدند و جشن تا سوختن کامل آن کنده دنباله داشت و گاهی به ۱۲ روز می‌کشید. اعتقاد برگزارکنندگان این بود که هر چه جرقه‌ی آتش بیشتر باشد، تعداد خوک یا گوساله‌های سال آینده بیشتر خواهد شد. از آنجا که اروپای شمالی از آخرین بخش‌هایی بود که به مسیحیت روی آورد، جشن‌های غیر مسیحی آنها تأثیر بسیاری بر شکل‌گیری جشن کریسمس داشت. اسکاندیناویایی‌ها هنوز هم روز کریسمس را «یول» می‌نامند، که این واژه به تدریج در زبان‌های انگلیسی و آلمانی، برابرنهاده‌ای برای کریسمس شد.
«ناتالیس سولیس اینویکتی» یا «زادروز خورشید شکست‌ناپذیر» ، از سوی مهرپرستان رومی در روز ۲۵ دسامبر جشن گرفته می‌شد و در بر گیرنده‌ی ستایش ایزد خورشید بود. نام آن، نشان دهنده‌ی این بود که خورشید در زمستان نیز از تاریکی و سرما شکست نمی‌خورد. جشن «ناتالیس سولیس اینویکتی» ، در واقع همان جشن شب چله‌ی ایرانی است که به باور مهرپرستان ایرانی کهن، روز تولد خورشید دانسته می‌شد. به خاطر ناهمخوانی گاهشماری رومی با ایرانی، روز 21 دسامبر که روز راستین برگزاری این جشن بود، به روز ۲۵ دسامبر منتقل شد و از زمان «الگابالوس» امپراتور روم (۲۲۲-۲۱۸ م.) چون جشنی رسمی در نظر گرفته شد. نویسندگان اولیه در آیین مسیحیت، «زادروز خورشید شکست‌ناپذیر» را به «زادروز مسیح» تغییر دادند و کاتولیک‌ها استدلال می‌کنند که جشن «ناتالیس سولیس اینویکتی» همان تاریخ کریسمس و میلاد مسیح است.
عهد جدید، هیچ تاریخی را برای تولد مسیح یاد نکرده است. یولیوس آفریکانوس، مورخ مسیحی سده‌ی سوم میلادی، در رایج کردن روز ۲۵ دسامبر به عنوان زادروز مسیح، نقش محوری داشت. او تاریخ «زادروز خورشید شکست‌ناپذیر» را به عنوان «زادروز مسیح» پذیرفت؛ چرا که از سویی، این تاریخ پیش از آن در روم جشن گرفته می‌شد و می‌توانستند این جشن را به همان عنوان دنبال کنند؛ از سوی دیگر، این روز، نه ماه پس از تاریخ اعتدال بهاری بود که گمان می‌رفت روز بارداری مریم مقدس بوده باشد. این روز نیز، همان نوروز است که با همان اشتباه محاسباتی چهار روزه، به جای 21 مارس، 25 مارس دانسته شده است.
مسیحیان در دوران آغازین پیدایش مسیح، زادروز مسیح را جشن نمی‌گرفتند. به ویژه که اوریگنس، از ایزدشناسان آغازین، در سال ۲۴۵ میلادی، جشن گرفتن زادروز مسیح را به این بهانه نکوهش کرد که تنها گناهکاران روز تولد خود را جشن می‌گیرند. نخستین اشاره به جشن کریسمس (میلاد مسیح) در گاهشماری فیلوکالوس دیده می‌شود که در سال ۳۵۴ در روم گردآوری شد. در شرق نیز مسیحیان، تولد مسیح را به عنوان بخشی از عید تعمید مسیح و دیدار سه مرد ستاره‌شناس ایرانی از این نوزاد جشن می‌گیرند؛ اگر چه این جشن بر تعمید مسیح تمرکز دارد.
آیین رازوَرزی میترائیسم، بر پایه پرستش ایزد باستان ایران زمین، میترا، در سرزمینهای تحت فرمانروایی روم باستان اشاعه زیادی یافته بود و بسیاری از رومیان، رویداد بلندتر شدن روزها به دنبال انقلاب زمستانی را با شرکت کردن در مراسمی به منظور بزرگداشت زادروز میترا، در ۲۵ دسامبر جشن می‌گرفتند. این جشنها و سایر مناسک تا اول ژانویه ادامه میافت که رومیان این روز را نخستین روز ماه و سال جدید می‌دانستند. کلیسای کاتولیک روم روز ۲۵ دسامبر را به عنوان زادروز مسیح برگزید تا به مراسم پاگانی مرسوم آن زمان معنا و مفهوم مسیحی بخشد. برای نمونه، کلیسا جشن زادروز میترا خدای نور و روشنایی را با جشن بزرگداشت زادروز عیسی که عهد جدید او را نور و روشنی جهان می‌نامد، جایگزین نمود. کلیسای کاتولیک با این امید که پیروان آیین میترا را به آیین مسیحیت وارد کند، به آنها اجازه داد تا به عنوان بزرگداشت زادروز مسیح به برگزاری جشن و سرور خود در تاریخ معین شده پیشین ادامه دهند.
برجستگی جشن کریسمس ، پس از امپراتوری شارلمانی تقویت شد، چرا که مراسم تاج‌گذاری وی در روز کریسمس سال ۸۰۰ و مراسم تاج‌گذاری ویلیام اول پادشاه بریتانیا، روز کریسمس سال ۱۰۶۶ انجام شد. تعطیلات کریسمس در اواسط سده‌های میانه به قدری پررنگ بود که وقایع‌نویسان و مورخان بارها اشاره کرده‌اند که بسیاری نجیب‌زادگان و اشراف، کریسمس را جشن می‌گرفتند. در سال ۱۳۷۷ میلادی، ریچارد دوم پادشاه انگلستان جشن کریسمسی برگزار کرد که ۲۸ گاو و ۳ هزار گوسفند به عنوان غذا سرو شد. سرود خواندن در جشن‌های کریسمس نیز از قرون وسطی شکل گرفت، اما بسیاری از نویسندگان آن زمان این گروه‌های موسیقی را تقبیح کرده و اظهار داشتند که این شیوه ممکن است به ادامه یافتن سنت‌های باستانی «ساتورنالیا» و «یول» منتهی شود.
منابع تحقيق :
عجم، محمد؛ (1396) آیین‌های یَلدا یا شب چِلّه و ارتباط آن با کریسمس، وب‌سایت «پژوهش‌های ایرانی» [parssea.org]، 21 آذر 1396.
تاریخچه‌ی شب چله
منبع مقاله :
فره‌وشی، بهرام؛ (1383) جهان فروری: بخشی از فرهنگ ایران کهن، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.