نویسنده: رضا کی‌منش
ابوحاتم احمد ابن حمدان رازی ورسنانی، متولد فشاپویه‌ی ری و متوفی 322 ق است. او با فعالیت‌هایی که در طول حیاتش انجام داد، توانست نقش مهمی را در تغییر باورهای مردم و ایجاد گرایش به شیعه، ایفا کند. در زمان ابوحاتم بود که مردمان شهرهایی مانند ری، گیلان، قزوین، طالقان، آذربایجان، اصفهان، همدان و ساکنان نواحی جبال یا عراق عجم بیش از پیش به شیعه گراییدند. همچنین، وی به امامت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به عنوان دوازدهمین امام شیعه‌ی امامیه باور داشت و برای آن تبلیغات گسترده‌ای انجام می‌داد.
فعالیت‌های رازی تا جایی گسترده و قدرتمند بود که همگان از وی به عنوان مبلّغی نیرومند، متکلمی توانا و محدّثی نامدار و نویسنده‌ی زبردستی در شیعه‌ی اسماعیلی یاد می‌کردند. ابوحاتم رازی با ابوبکر محمد ابن زکریای رازی معاصر بود و با او مکاتبات علمی و مناظراتی انجام داد که کتاب اعلام النبوة به این امر اشاره دارد و پرسش و پاسخ‌هایی که میان او و دانشمندان دیگر در جریان مناظرات رد و بدل شده را نقل کرده است. البته، بسیاری از این عالمانی که در طول حیات ابوحاتم با وی به مناظره برخاستند، از نظر اعتقادات دینی با او در دو جهت کاملاً متضاد با یکدیگر قرار داشتند و به همین دلیل بود که در طی این مناظرات مسائل مهمی به بحث گزارده شده است.
به طور کلی، ابوحاتم در فن مناظره بسیار قدرتمند ظاهر می‌شد. تا آنجا که بسیاری از امرای دولتی مانند اسفارین شیرویه و مرداویج (پادشاهی که آل زیار را تأسیس کرد و خود سنّی مذهب بود) طی مناظره‌ای با او، به شیعه‌ی اسماعیلیه گراییدند. بگذریم از این که بعد از مدتی علمای سنّی مذهب با بدگویی از رازی، مرداویج را تحت تأثیر قرار دادند و او را پشیمان ساختند. در نتیجه، او فرمان دستگیری و قتل ابوحاتم رازی را صادر کرد. با وجود آن که ابوحاتم پس از خبردار شدن از این فرمان، به سرعت فرار کرد، اما در راه بر اثر بیماری و گرسنگی در کوهستان‌های آذربایجان درگذشت و حتی جنازه‌ی او نیز پیدا نشد.
یکی از مهم‌ترین آثار ابوحاتم رازی کتاب اعلام النبوة است. پیش از پرداختن به معرفی کتاب، این نکته قابل ذکر است که عناوینی مانند: اعلام النبوة، دلایل‌النبوة، اثبات النبوات غیره، برای نامگذاری شمار قابل توجهی کتاب در تاریخ فرهنگ اسلامی به کار رفته است. برخی از پژوهشگران در این زمینه 47 عنوان کتاب فهرست کرده‌اند که از سده‌ی 3 تا 9 ق/ 9 تا 15 م نوشته شده است، همچنین، اعلام (جمع عَلَم به معنی نشان و آیه) به مجموع دلالت‌هایی که صدق ادعای پیامبری را برسانند، اطلاع شده است. این مبحث به طور کلی شامل استدلال‌های عقلی و نقلی در اثبات نبوّت عامه و نبوّت خاصه، یعنی رسالت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است و کتاب‌های نوشته شده در این باب، از نظر شیوه‌ی پرداختن به موضوع یکسان نیستند؛ مثلاً دلائل النبوة فریابی و بیهقی و ابونعیم اصفهانی، با تفاوت حجم و روش نگارش، هر سه مجموعه‌ی حدیث و روایتند، حال آنکه اعلام النبوة ابوحاتم رازی و اثبات النبوات سجستانی، استدلالی و عقلیند. همچنین، اختلاف مشرب‌های مذاهب و نحله‌های درونی اسلام، در گوناگونی روش این گونه کتاب‌ها قابل ملاحظه است، چنان که مثلاً اعلام النبوة ماوردی به روش اهل سنت، تثبیت دلائل النبوة قاضی عبدالجبار به شیوه‌ی کلام معتزلی، و اثبات النبوات سجستانی به طریقه‌ی کلام اسماعیلیان نگاشته شده‌اند. با اینکه بسیاری شمار نوشته‌ها در این موضوع و گستردگی زمان نوشته شدن آنها، نشان دهنده‌ی احساس نیاز دائمی متکلمان مسلمان به استدلال بر پیامبری حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است. تمرکز شماری از مهم‌ترین و قوی‌ترین آنها در سده‌های 3 و 4 و اوایل سده‌ی 5 ق حاکی از وجود جریان مخالف و نیرومند، اما غیرمتمرکزی است که در این دوران در برابر حضور اسلام پدید آمده بوده است.» (1)
کتاب اعلام النبوة کار مشترک صلاح الصاوی و دکتر اعوانی، 336 صفحه دارد و مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران آن را برای نخستین بار در سال 1360 و برای دومین در سال 1381 روانه‌ی بازار نشر کرده است. صلاح الصاوی و دکتر اعوانی، این کتاب را با توجه به سه نسخه تصحیح کرده‌اند که دو نسخه‌ی آن در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران و دیگری در کتابخانه‌ی مسجد جامع صنعا موجود است.
مناظرات مندرج در اعلام النبوة، میان ابوحاتم رازی و ابوبکر محمد ابن زکریای رازی صورت گرفته و در جلسات متعدّدی برگزار شده است. متن کتاب در حقیقت بیان مباحث و موضوعات مطرح شده در همین جلسات است. ابوحاتم رازی، در اثبات نظریاتش از دلایل عقلی و نقلی استفاده کرده است.
علاوه بر این که در کتاب حاضر مباحث بسیار مهم و اساسی مطرح شده که تک تک آنها بسیار قابل تأمل هستند دو نکته‌ی دیگر نیز بر اهمیت کتاب بیش از پیش افزوده است. یکی مقدمه‌ی دکتر غلامرضا اعوانی در ابتدای آن است و دیگری مقدمه‌ی دکتر سیدحسین نصر که در انتهای کتاب درج شده است. البته، مقدمه صلاح‌الصاوی نیز به زبان عربی است و صفحات سوم تا هشتم کتاب را در خود اختصاص داده است؛ اما، مقدمه‌ی دکتر اعوانی به زبان‌های فارسی ومقدمه‌ی دکتر نصر به انگلیسی نگاشته شده‌اند. توجه به این مقدمات، اطلاعات جامع و کاملی برای ورود به متن کتاب در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. مناظرات مندرج در اعلام‌النبوة، میان ابوحاتم رازی و ابوبکر محمدابن زکریای رازی صورت گرفته و در جلسات متعددی برگزار شده است. متن کتاب در حقیقت بیان مباحث و موضوعات مطرح شده در همین جلسات است. ابوحاتم رازی، در اثبات نظریاتش از دلایل عقلی و نقلی استفاده کرده است. دکتر اعوانی در مقدمه‌ی خود اعلام النبوة را از مهم‌ترین کتبی می‌داند که در دفاع از دین به ویژه دین اسلام نوشته شده و آن را «فصل مقال در ادیان» نام می‌نهد. محور اصلی مباحث کتاب درباره‌ی اثبات نبوت انبیا با تأکید بر دلایل عقلانی است و نظریاتی درباره‌ی وحدت ادیان در اصل و منشأ آنها نیز مطرح شده است. به همین دلیل، بسیاری از متفکران بزرگ مانند فریتهوف شوآن و رنه گنون که برخی از افراد از آنها با نام سنت‌گرایان یاد می‌کنند، کتاب حاضر را تأیید کرده و در بیان آرا و اندیشه‌هایشان از آن استفاده می‌کنند.
باب اول دارای چهار فصل است:
فصل اول از باب اول با عنوان «فی ما جری بینی و بین الملحد»، لزوم وحی و نبوّت را مورد توجه قرار داده و اشکالات مطرح شده در این باره را بررسی می‌کند.
فصل دوم، «فی ذکر القدماء الخمسة و القول فی التقلید و النظر» نام دارد و در ذیل آن نظریه‌ی قدمای خمسه مورد نقد ابوحاتم قرار گرفته و به آن پاسخ داده می‌شود.
عنوان فصل سوم، «قوله ان الخمسة قدیمة لا قدیم غیرها» و عنوان فصل چهارم، «فی انّ العالم محدث» است که در تکمیل مباحث فصل دوم آمده‌اند.
باب ثانی، هشت فصل دارد:
در فصل اول با عنوان «و مما ذکر ایضا فی کتاب و احتج به» به موضوع ادیان و ایراداتی که محمد ابن زکریا مطرح کرده، توجه شده است. عود الی البحث و النظر، الحبث فی التعمق، البحث فی التناقض، ان اهل الشرائع اذا طولبوا بالدلیل شتموا، قوله: اغتروا بطول لحی التیوس، قوله: اندفاع الحق اشد اندفاعاً و قوله فی الضعفاء من الرجال والنساء دیگر عناوین مندرج در باب دوم از کتاب حاضرند. دکتر غلامرضا اعوانی بر این باور است که اعلام‌النبوة، اولین کتاب در ادب اسماعیلیه است که بر ضد فیلسوفی که ضرورت وحی را انکار می‌کند، نوشته شده است. این خود یکی از ویژگی‌هایی است که کتاب حاضر را از آثار همدوره‌ی خود متمایز می‌سازد. باب سوم، پنج فصل دارد و ابوحاتم در طی آنها می‌کوشد تا ضمن تأکید بر مقام والای انبیای الهی، محاسن و کمالات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را بیان و نمونه‌هایی از آن را نیز ذکر نماید.
باب رابع، از شش فصل تشکیل شده است:
ابوحاتم در طی این فصول می‌کوشد تا تناقض فلاسفه را با براهین و ادله‌ی کافی آشکار کند و در برابرش حقانیت دین را به اثبات برساند. عناوین برخی از فصول این باب چنین است: فی اختلاف الفلاسفة فی المبادی، جملة الخلاف فی ما قال الفلاسفة، لا اختلاف بین انبیاء فی الاصول و...
باب پنجم، پنج فصل دارد و محور اصلی آن تأکید بر معجزات پیامبران به ویژه حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و رفع شک و شبهه‌های موجود در این موضوع است. ومما قال الملحد ایضاء فی القهر و الغلبة، الفرق بین المعجزات و الدلائل، ذکر دلائل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فی الکتب المنزلة، اعلاء محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فی الاسلام، فصول مندرج در این باب می‌باشند.
الباب السادس، فی شأن القرآن نام دارد و همان‌طور که از نام آن پیداست قرآن و مسئله‌ی اعجاز آن را مورد بررسی قرار داده است. ابوحاتم بر این اعتقاد است که بزرگترین معجزه‌ای که تاکنون رخ داده، قرآن است، این بخش، یکی از مهم‌ترین و قابل تأمل‌ترین ابواب کتاب است.
باب سابع دارای چهار فصل است که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: الانبیاء اصل التعالیم و مورثوا الحکماء، مبدأ النجوم و الرصد، اصل المعرفة العقاقیر، کل معرفة عائدة الی الحکیم الاّول. در سراسر این باب، ابوحاتم تلاش می‌کند تا این مسئله را اثبات نماید که علم بشر، ریشه در پیامبران دارد و از آنها سرچشمه گرفته و حکما منشأ علوم می‌باشند.
دکتر غلامرضا اعوانی بر این باور است که اعلام النبوة، اولین کتاب در ادب اسماعیلیه است که بر ضد فیلسوفی که ضرورت وحی را انکار می‌کند، نوشته شده است. این خود یکی از ویژگی‌هایی است که کتاب حاضر را از آثار همدوره‌ی خود متمایز می‌سازد.
حسن دیگر این کتاب، رویارویی دو متفکر بزرگ در مقابل یکدیگر است. زیرا، ابوحاتم رازی و زکریای رازی، هر یک دارای جهان‌بینی خاص خود و متفاوت با یکدیگر هستند و با این وجود در جلسات مناظره به مباحث با یکدیگر پرداخته‌اند. از این رو، گفتگوی میان آنها بسیار جالب توجه و با اهمیت است.
حُسن دیگر، تأثیرگذاری اندیشه‌های مطرح شده، در سیر فکری و آثار متفکران و دانشمندان دیگری مانند حمیدالدین کرمانی و ناصر خسرو فقراتی است. (2)
جامع بودن اطلاعات ابوحاتم و احاطه‌ی وی بر تمامی معارفی که در زمان او وجود داشته، قلم وی را بسیار توانا و محتوی کتاب را ارزشمند و پر بار کرده است.
همچنین، این که ابوحاتم اصل و ریشه‌ی همه‌ی ادیان را آسمانی می‌داند و از باورهای معنوی در ایران باستان مانند زردشتی و مانوی دفاع می‌کند، دارای اهمیت بسیاری است؛ زیرا نگاه جامع به ادیان و توجه به این موضوع در سده‌ی چهارم موجب می‌شود تا کتاب اعلام النبوة را یک کار تطبیقی در دین به شمار آوریم.
- اعلام النبوة، تحقیق و تصحیح و مقدمه‌ی صلاح الصاوی، غلامرضا اعوانی، مقدمه‌ی انگلیسی حسین نصر، مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران، 1381.
- کتابخانه‌ی دیجیتال مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد نهم، شماره‌ی مقاله: 3694.
فعالیت‌های رازی تا جایی گسترده و قدرتمند بود که همگان از وی به عنوان مبلّغی نیرومند، متکلمی توانا و محدّثی نامدار و نویسنده‌ی زبردستی در شیعه‌ی اسماعیلی یاد می‌کردند. ابوحاتم رازی با ابوبکر محمد ابن زکریای رازی معاصر بود و با او مکاتبات علمی و مناظراتی انجام داد که کتاب اعلام النبوة به این امر اشاره دارد و پرسش و پاسخ‌هایی که میان او و دانشمندان دیگر در جریان مناظرات رد و بدل شده را نقل کرده است. البته، بسیاری از این عالمانی که در طول حیات ابوحاتم با وی به مناظره برخاستند، از نظر اعتقادات دینی با او در دو جهت کاملاً متضاد با یکدیگر قرار داشتند و به همین دلیل بود که در طی این مناظرات مسائل مهمی به بحث گزارده شده است.
به طور کلی، ابوحاتم در فن مناظره بسیار قدرتمند ظاهر می‌شد. تا آنجا که بسیاری از امرای دولتی مانند اسفارین شیرویه و مرداویج (پادشاهی که آل زیار را تأسیس کرد و خود سنّی مذهب بود) طی مناظره‌ای با او، به شیعه‌ی اسماعیلیه گراییدند. بگذریم از این که بعد از مدتی علمای سنّی مذهب با بدگویی از رازی، مرداویج را تحت تأثیر قرار دادند و او را پشیمان ساختند. در نتیجه، او فرمان دستگیری و قتل ابوحاتم رازی را صادر کرد. با وجود آن که ابوحاتم پس از خبردار شدن از این فرمان، به سرعت فرار کرد، اما در راه بر اثر بیماری و گرسنگی در کوهستان‌های آذربایجان درگذشت و حتی جنازه‌ی او نیز پیدا نشد.
یکی از مهم‌ترین آثار ابوحاتم رازی کتاب اعلام النبوة است. پیش از پرداختن به معرفی کتاب، این نکته قابل ذکر است که عناوینی مانند: اعلام النبوة، دلایل‌النبوة، اثبات النبوات غیره، برای نامگذاری شمار قابل توجهی کتاب در تاریخ فرهنگ اسلامی به کار رفته است. برخی از پژوهشگران در این زمینه 47 عنوان کتاب فهرست کرده‌اند که از سده‌ی 3 تا 9 ق/ 9 تا 15 م نوشته شده است، همچنین، اعلام (جمع عَلَم به معنی نشان و آیه) به مجموع دلالت‌هایی که صدق ادعای پیامبری را برسانند، اطلاع شده است. این مبحث به طور کلی شامل استدلال‌های عقلی و نقلی در اثبات نبوّت عامه و نبوّت خاصه، یعنی رسالت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است و کتاب‌های نوشته شده در این باب، از نظر شیوه‌ی پرداختن به موضوع یکسان نیستند؛ مثلاً دلائل النبوة فریابی و بیهقی و ابونعیم اصفهانی، با تفاوت حجم و روش نگارش، هر سه مجموعه‌ی حدیث و روایتند، حال آنکه اعلام النبوة ابوحاتم رازی و اثبات النبوات سجستانی، استدلالی و عقلیند. همچنین، اختلاف مشرب‌های مذاهب و نحله‌های درونی اسلام، در گوناگونی روش این گونه کتاب‌ها قابل ملاحظه است، چنان که مثلاً اعلام النبوة ماوردی به روش اهل سنت، تثبیت دلائل النبوة قاضی عبدالجبار به شیوه‌ی کلام معتزلی، و اثبات النبوات سجستانی به طریقه‌ی کلام اسماعیلیان نگاشته شده‌اند. با اینکه بسیاری شمار نوشته‌ها در این موضوع و گستردگی زمان نوشته شدن آنها، نشان دهنده‌ی احساس نیاز دائمی متکلمان مسلمان به استدلال بر پیامبری حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است. تمرکز شماری از مهم‌ترین و قوی‌ترین آنها در سده‌های 3 و 4 و اوایل سده‌ی 5 ق حاکی از وجود جریان مخالف و نیرومند، اما غیرمتمرکزی است که در این دوران در برابر حضور اسلام پدید آمده بوده است.» (1)
کتاب اعلام النبوة کار مشترک صلاح الصاوی و دکتر اعوانی، 336 صفحه دارد و مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران آن را برای نخستین بار در سال 1360 و برای دومین در سال 1381 روانه‌ی بازار نشر کرده است. صلاح الصاوی و دکتر اعوانی، این کتاب را با توجه به سه نسخه تصحیح کرده‌اند که دو نسخه‌ی آن در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران و دیگری در کتابخانه‌ی مسجد جامع صنعا موجود است.
مناظرات مندرج در اعلام النبوة، میان ابوحاتم رازی و ابوبکر محمد ابن زکریای رازی صورت گرفته و در جلسات متعدّدی برگزار شده است. متن کتاب در حقیقت بیان مباحث و موضوعات مطرح شده در همین جلسات است. ابوحاتم رازی، در اثبات نظریاتش از دلایل عقلی و نقلی استفاده کرده است.
علاوه بر این که در کتاب حاضر مباحث بسیار مهم و اساسی مطرح شده که تک تک آنها بسیار قابل تأمل هستند دو نکته‌ی دیگر نیز بر اهمیت کتاب بیش از پیش افزوده است. یکی مقدمه‌ی دکتر غلامرضا اعوانی در ابتدای آن است و دیگری مقدمه‌ی دکتر سیدحسین نصر که در انتهای کتاب درج شده است. البته، مقدمه صلاح‌الصاوی نیز به زبان عربی است و صفحات سوم تا هشتم کتاب را در خود اختصاص داده است؛ اما، مقدمه‌ی دکتر اعوانی به زبان‌های فارسی ومقدمه‌ی دکتر نصر به انگلیسی نگاشته شده‌اند. توجه به این مقدمات، اطلاعات جامع و کاملی برای ورود به متن کتاب در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. مناظرات مندرج در اعلام‌النبوة، میان ابوحاتم رازی و ابوبکر محمدابن زکریای رازی صورت گرفته و در جلسات متعددی برگزار شده است. متن کتاب در حقیقت بیان مباحث و موضوعات مطرح شده در همین جلسات است. ابوحاتم رازی، در اثبات نظریاتش از دلایل عقلی و نقلی استفاده کرده است. دکتر اعوانی در مقدمه‌ی خود اعلام النبوة را از مهم‌ترین کتبی می‌داند که در دفاع از دین به ویژه دین اسلام نوشته شده و آن را «فصل مقال در ادیان» نام می‌نهد. محور اصلی مباحث کتاب درباره‌ی اثبات نبوت انبیا با تأکید بر دلایل عقلانی است و نظریاتی درباره‌ی وحدت ادیان در اصل و منشأ آنها نیز مطرح شده است. به همین دلیل، بسیاری از متفکران بزرگ مانند فریتهوف شوآن و رنه گنون که برخی از افراد از آنها با نام سنت‌گرایان یاد می‌کنند، کتاب حاضر را تأیید کرده و در بیان آرا و اندیشه‌هایشان از آن استفاده می‌کنند.
باب اول دارای چهار فصل است:
فصل اول از باب اول با عنوان «فی ما جری بینی و بین الملحد»، لزوم وحی و نبوّت را مورد توجه قرار داده و اشکالات مطرح شده در این باره را بررسی می‌کند.
فصل دوم، «فی ذکر القدماء الخمسة و القول فی التقلید و النظر» نام دارد و در ذیل آن نظریه‌ی قدمای خمسه مورد نقد ابوحاتم قرار گرفته و به آن پاسخ داده می‌شود.
عنوان فصل سوم، «قوله ان الخمسة قدیمة لا قدیم غیرها» و عنوان فصل چهارم، «فی انّ العالم محدث» است که در تکمیل مباحث فصل دوم آمده‌اند.
باب ثانی، هشت فصل دارد:
در فصل اول با عنوان «و مما ذکر ایضا فی کتاب و احتج به» به موضوع ادیان و ایراداتی که محمد ابن زکریا مطرح کرده، توجه شده است. عود الی البحث و النظر، الحبث فی التعمق، البحث فی التناقض، ان اهل الشرائع اذا طولبوا بالدلیل شتموا، قوله: اغتروا بطول لحی التیوس، قوله: اندفاع الحق اشد اندفاعاً و قوله فی الضعفاء من الرجال والنساء دیگر عناوین مندرج در باب دوم از کتاب حاضرند. دکتر غلامرضا اعوانی بر این باور است که اعلام‌النبوة، اولین کتاب در ادب اسماعیلیه است که بر ضد فیلسوفی که ضرورت وحی را انکار می‌کند، نوشته شده است. این خود یکی از ویژگی‌هایی است که کتاب حاضر را از آثار همدوره‌ی خود متمایز می‌سازد. باب سوم، پنج فصل دارد و ابوحاتم در طی آنها می‌کوشد تا ضمن تأکید بر مقام والای انبیای الهی، محاسن و کمالات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را بیان و نمونه‌هایی از آن را نیز ذکر نماید.
باب رابع، از شش فصل تشکیل شده است:
ابوحاتم در طی این فصول می‌کوشد تا تناقض فلاسفه را با براهین و ادله‌ی کافی آشکار کند و در برابرش حقانیت دین را به اثبات برساند. عناوین برخی از فصول این باب چنین است: فی اختلاف الفلاسفة فی المبادی، جملة الخلاف فی ما قال الفلاسفة، لا اختلاف بین انبیاء فی الاصول و...
باب پنجم، پنج فصل دارد و محور اصلی آن تأکید بر معجزات پیامبران به ویژه حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و رفع شک و شبهه‌های موجود در این موضوع است. ومما قال الملحد ایضاء فی القهر و الغلبة، الفرق بین المعجزات و الدلائل، ذکر دلائل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فی الکتب المنزلة، اعلاء محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فی الاسلام، فصول مندرج در این باب می‌باشند.
الباب السادس، فی شأن القرآن نام دارد و همان‌طور که از نام آن پیداست قرآن و مسئله‌ی اعجاز آن را مورد بررسی قرار داده است. ابوحاتم بر این اعتقاد است که بزرگترین معجزه‌ای که تاکنون رخ داده، قرآن است، این بخش، یکی از مهم‌ترین و قابل تأمل‌ترین ابواب کتاب است.
باب سابع دارای چهار فصل است که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: الانبیاء اصل التعالیم و مورثوا الحکماء، مبدأ النجوم و الرصد، اصل المعرفة العقاقیر، کل معرفة عائدة الی الحکیم الاّول. در سراسر این باب، ابوحاتم تلاش می‌کند تا این مسئله را اثبات نماید که علم بشر، ریشه در پیامبران دارد و از آنها سرچشمه گرفته و حکما منشأ علوم می‌باشند.
دکتر غلامرضا اعوانی بر این باور است که اعلام النبوة، اولین کتاب در ادب اسماعیلیه است که بر ضد فیلسوفی که ضرورت وحی را انکار می‌کند، نوشته شده است. این خود یکی از ویژگی‌هایی است که کتاب حاضر را از آثار همدوره‌ی خود متمایز می‌سازد.
حسن دیگر این کتاب، رویارویی دو متفکر بزرگ در مقابل یکدیگر است. زیرا، ابوحاتم رازی و زکریای رازی، هر یک دارای جهان‌بینی خاص خود و متفاوت با یکدیگر هستند و با این وجود در جلسات مناظره به مباحث با یکدیگر پرداخته‌اند. از این رو، گفتگوی میان آنها بسیار جالب توجه و با اهمیت است.
حُسن دیگر، تأثیرگذاری اندیشه‌های مطرح شده، در سیر فکری و آثار متفکران و دانشمندان دیگری مانند حمیدالدین کرمانی و ناصر خسرو فقراتی است. (2)
جامع بودن اطلاعات ابوحاتم و احاطه‌ی وی بر تمامی معارفی که در زمان او وجود داشته، قلم وی را بسیار توانا و محتوی کتاب را ارزشمند و پر بار کرده است.
همچنین، این که ابوحاتم اصل و ریشه‌ی همه‌ی ادیان را آسمانی می‌داند و از باورهای معنوی در ایران باستان مانند زردشتی و مانوی دفاع می‌کند، دارای اهمیت بسیاری است؛ زیرا نگاه جامع به ادیان و توجه به این موضوع در سده‌ی چهارم موجب می‌شود تا کتاب اعلام النبوة را یک کار تطبیقی در دین به شمار آوریم.
پی‌نوشت‌ها:
1. کتابخانه‌ی دیجیتال مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد نهم، شماره‌ی مقاله: 3694: http//www.cgie.org.ir
2. مقدمه‌ی کتاب، ص 11.
منبع مقاله: ماهنامه تخصصی اطلاع رسانی و نقد و بررسی کتاب ماه فلسفه، سال ششم، شماره‌ی 67، فروردین 1392.
- اعلام النبوة، تحقیق و تصحیح و مقدمه‌ی صلاح الصاوی، غلامرضا اعوانی، مقدمه‌ی انگلیسی حسین نصر، مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران، 1381.
- کتابخانه‌ی دیجیتال مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد نهم، شماره‌ی مقاله: 3694.
.jpg "چرا پیامبر (ص) فرموده است که سوره هود مرا پیر کرده است؟")
