نویسنده: هربرت بوسه
مترجم: محمد طاهر ریاضی ارسی
مترجم: محمد طاهر ریاضی ارسی
نام بیت‌المقدس (اورشلیم، ایلیا، القُدس)، شهر مقدس یهودیان و مسیحیان و مسلمانان، در قرآن ذکر نشده است. اما با توجه به پیوند عمیق اسلام با دین یهود و مسیحیت، بسیاری از داستان‌هایی که زمینه‌ی کتاب مقدسی دارند بی‌شک در بیت‌المقدس روی داده‌اند و برخی از آنها در قرآن ذکر شده‌اند. محل وقوع بسیاری از داستان‌های کتاب مقدس که در قرآن آمده، اورشلیم یا سرزمین مقدس است، گرچه این اسم به صراحت ذکر نشده است. مسلمانان بسیاری از روایات- رسمی و غیررسمی- یهودی و مسیحی را پذیرفته‌اند، مثل روایاتی که محل روز قیامت را بیت‌المقدس معرفی کرده است. به علاوه، باید به خاطر داشت که اسم بیت‌المَقدِس (در لغت یعنی «سرای مقدس»، از واژه‌ی عبری «بیت هَمِقداش»، به معنای معبد) دارای سه معناست: نخست، معبد یهود و جایگزین آن یعنی حرم شریف با قبّة الصخرة و مسجدالأقصی؛ دوم، شهر اورشلیم؛ سوم، سرزمین مقدس به طور کلی (الأرض المُقَدَّسة).
روایات اسلامی براساس آیات مربوط در قرآن تصویری از بیت‌المقدس ترسیم می‌کند که در آن عناصر مختص به اسلام با عناصر یهودی و مسیحی درهم می‌آمیزد. مهم‌ترین منابع برای ارائه این تصویر متون گسترده‌ی تفسیری و کتب موسوم به «فضائل القُدس» است. همان‌طور که از این عنوان افاده می‌شود، کتب مربوط به فضائل القُدس بیانگر مباهات به این مکان جغرافیایی است و به همین دلیل است که مؤلفان فعال در این حوزه، نسبت به مفسران قرآن، مطالب بیشتری در باب شهر بیت‌المقدس در قرآن یافته‌اند. به علاوه، این گروه از نویسندگان برخی آیات را مختص به اورشلیم می‌دانند، در حالی که مفسران برای این آیات تفاسیر متنوعی عرضه می‌دارند.
البته در مواردی میان این دو- تفسیر و کتب فضائل- اتفاق‌نظر وجود دارد و هر دو معتقدند که بخش‌های خاصی از قرآن به بیت‌المقدس و نه دیگر مکان‌ها اشاره می‌کند. برای مثال، «دورترین مسجد» (المسجد الاقصی) در آیه‌ی 1 اسراء را همان حرم شریف در بیت‌المقدس می‌دانند، که مقصد «سفر شبانه‌ی» (اسراء) محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و محل معراج او دانسته شده است. حرم شریف همان معبد یهودیان است که در سال 70 میلادی توسط رومیان ویران شد و بعدها در دوره‌ی خلافت عمربن خطاب (حکـ 13-23) به دست مسلمانان بازسازی شد. اما در مورد نماز خواندن محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در مسجدالاقصی اختلاف‌نظر وجود دارد. اگر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در این مکان نماز خوانده بود، احتمالاً بر مسلمانان واجب می‌شد که هنگام سفر حج به مکه، بیت‌المقدس را نیز زیارت کنند. به همین دلیل، برخی عالمان نماز خواندن پیامبر در مسجدالاقصی را انکار می‌کنند. در مقابل، بعضی دیگر معتقدند هنگامی که محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در بیت‌المقدس همراه با پیامبران پیش از خود نماز می‌خواند، ایمان به خدای واحد (توحید) به او وحی شد. علاوه بر این، در تفسیر آیات 142-150 بقره، که به تغییر قبله‌ی نماز اشاره می‌کند، توافق کلی وجود دارد. این موضوع مورد تأیید همگان است که جهت قبله به سوی بیت‌المقدس بود و بعدها به سمت کعبه در مکه تغییر یافت.
محل وقوع بسیاری از داستان‌های کتاب مقدس که در قرآن آمده، اورشلیم یا سرزمین مقدس است، گرچه این اسم به صراحت ذکر نشده است. مسلمانان بسیاری از روایات- رسمی و غیررسمی- یهودی و مسیحی را پذیرفته‌اند، مثل روایاتی که محل روز قیامت را بیت‌المقدس معرفی کرده است. طبق نظر برخی مفسران قرآن، «از جایی نزدیک» در آیه‌ی41 ق، «و روزی که منادی از جایی نزدیک» در آیه‌ی 41 ق، «و روزی که منادی از جایی نزدیک (من مکان قریب) ندا در می‌دهد، به گوش باش»، همان صخره‌ی مقدس در حرم شریف بیت‌المقدس است. [مطابق روایات] اسرافیل بر بالای صخره‌ی مقدس می‌ایستد و مردگان را از گور فرا می‌خواند. اینجا مکان مناسبی برای این کار است، چرا که به آسمان نزدیک است. از طرف دیگر، به نظر زمخشری (د. 538؛ کشّاف، ذیل آیه)، «از جایی نزدیک» به معنای از زیر پای مردگان یا ریشه‌ی موهایشان است.
تعیین مکان‌های مورد اشاره‌ی قرآن همیشه مثل موارد مذکور واضح و خالی از ابهام صورت نمی‌گیرد. موارد بسیاری وجود دارند که در آنها، بر طبق سلیقه‌ی تفسیری عموماً پذیرفته شده برای تفاسیر سنتی، علاوه بر بیت‌المقدس، نام یکی دو مکان دیگر نیز ذکر شده است؛ به عبارت دیگر، مکان‌هایی وجود دارد که در رقابت با بیت‌المقدس‌اند. گاهی این مکان‌های رقیب داخل سرزمین مقدس واقع شده‌اند (مثل شام و اردن). اما بیشترین رقابت میان بیت‌المقدس و شهرهای مقدس مکه و مدینه یا بین سرزمین مقدس و بقیه‌ی جهان به چشم می‌خورد. برای مثالی از حالت دوم به تفاسیر آیه‌ی 137 اعراف می‌توان اشاره کرد: «و به آن گروهی که پیوسته تضعیف می‌شدند، [بخش‌های] باختر و خاوری سرزمین (ارض) را- که در آن برکت قرار داده بودیم- به میراث عطا کردیم».
طبق یکی از تفاسیر، سرزمین متبرک شام و طبق تفسیری دیگر کل جهان است، چرا که خداوند پادشاهی جهان را به داوود و سلیمان اهدا کرده است. به نظر اشپایر (Erzahlungen, 285) آیه‌ی 105 انبیاء «و در حقیقت در زبور پس از تورات (الذکر) نوشتیم که زمین را بندگانی شایسته‌ی ما به ارث خواهند برد»، تنها جایی است که در آن کلمه به کلمه از انجیل نقل شده است (مزامیر، 37: 19؛ متی، 5: 5). گرچه این آیه بی‌تردید به سرزمین مقدس اشاره می‌کند، اما مطابق برخی تفاسیر، این میراث عبارت است از بهشت، که به مؤمنان عطا خواهد شد و نیز عبارت است از حکومت جهانی اسلام. این وعده در آخرالزمان محقق خواهد شد، یعنی زمانی که عیسی برای نبرد با کافران از آسمان فرود آید و حکومت اسلامی را بر سراسر جهان حکمفرما سازد. این نبرد سرنوشت ساز در بیت‌المقدس واقع خواهد شد.
در اغلب موارد، رقابت میان بیت‌المقدس و مکه (دو شهر) و سرزمین مقدس و حجاز است. آیه‌ی 60 اسراء «و (یاد کن).... آن رویایی را که به تو نمایاندیم»، به دوگونه تفسیر شده است: یکی رویایی که پس از بازگشت از «سفر شبانه» (اسراء) بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نمایان شد. هنگامی که قریش محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را دروغگو خواند، بیت‌المقدس بر پیامبر نمایان شد و او را قادر ساخت به پرسش‌هایی که اهالی مکه برای امتحان صحت ادعایش مطرح می‌کردند، پاسخ دهد. تفسیر دیگر این است که هنگامی که قریش از ورود محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) به مکه و ذبح قربانی در کعبه جلوگیری کردند، وی در حُدیبیه فتح مکه را در رویا مشاهده کرد. آیه‌ی 114 بقره «و کیست بیدادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجد خدا نام وی برده شود و در ویرانی آنها بکوشد»، احتمالاً به تخریب معبد یهود به دست بختنّصر یا تیتوس اشاره می‌کند. اما برخی مفسران معتقدند که این آیه در اشاره به مکه و کعبه قبل از هجرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است که بت‌پرستان از ورود وی به کعبه برای عبادت جلوگیری کردند. برخی دیگر زمان وقوع این ماجرا را در حُدیبیه می‌دانند. درخت زیتون که در آیه‌ی 1 تین بدان سوگند یاد شده، هم به معنای لفظی کلمه، یعنی گیاهی ارزشمند، و هم به معنای تپه‌ای که بیت‌المقدس روی آن بنا شده، تفسیر شده است.
در موضوع اسحاق و اسماعیل نیز رقابت میان بیت‌المقدس و کعبه به چشم می‌خورد، یعنی این اختلاف‌نظر که ابراهیم می‌خواست اسحاق را در راه خداوند قربانی کند یا اسماعیل را. در آیات 99-111 صافات به این موضوع اشاره شده است، اما از هویت قربانی ذکری به میان نیامده است. اگر قربانی اسحاق باشد، پس قربانگاه در بیت‌المقدس بوده است؛ در غیر این صورت، محل موردنظر در مکه یا نزدیکی منی است. اما آیه‌ی 125 بقره، که به بنای کعبه به دست ابراهیم اشاره می‌کند، دلیلی است به نفع اسماعیل، چرا که وی به پدرش کمک کرد و این ثابت می‌کند که در مکه حضور داشته است.
نمونه‌ی دیگری از رقابت میان بیت‌المقدس و مکه را در تفسیر تمثیل نور الهی در آیات 35-36 نور می‌توان مشاهده کرد. این نور می‌تواند بیانگر شمع‌های روشن در کلیساها و صومعه‌ها باشد (Paret, Kommentar, 360)، اما مطابق تفسیری دیگر، خانه‌های (بُیوت) ذکر شده در آیه‌ی 36 نور، که این چراغ در آنها روشن است، چهار مکانی است که همگی به دست پیامبران بنا شده‌اند: کعبه، به دست ابراهیم و اسماعیل، بیت‌المقدس به دست داوود و سلیمان، مسجد مدینه و مسجد قُبا، هر دو به دست محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)؛ هر یک از این چهار مکان را می‌توان «مسجدی که از روز نخستین بر پایه‌ی تقوا بنا شده است» (توبه: 108) تعبیر کرد. در این تفسیر، اورشلیم برابر با مکان‌های مقدس حجاز قرار می‌گیرد. علاوه بر این، فخررازی (د. 606؛ تفسیر، 3/24، ذیل نور: 36) به نقل از حسن بصری بیان می‌کند که منظور از این خانه‌ها بیت‌المقدس است، بی‌آنکه دلیلی برای کاربرد اسم جمع خانه‌ها به دست دهد، چرا که این مکان با هزاران شمع نورانی و درخشان است.
بیت‌المقدس، علاوه بر مکه، با جهان دیگر نیز در رقابت است. مطابق برخی روایات، «السّاهرة» در آیه‌ی 14 نازعات سطح زمین است که مردگان در روز قیامت بر آن صعود خواهند کرد. بعضی مفسران این مکان را به لحاظ جغرافیایی دشتی در شمال بیت‌المقدس می‌دانند که همه‌ی انسان‌ها روز قیامت در آن جمع می‌شوند. طبق نظر بعضی دیگر «السّاهرة» دشتی است که به اجتماع کافران اختصاص یافته و چنان هولناک و مخوف است که خواب را از چشمان آدمی می‌رباید. برخی روایات نیز آن را زمین جدید (الأرض الجدیدة) می‌دانند که پس از نابودی این دنیا، جایگزین زمین خواهد شد. در نهایت اینکه طبق برداشت بعضی دیگر، این مکان همان جهنم است.
برای واژه‌ی دیوار در آیه‌ی 13 حدید «آن‌گاه میان آنها دیواری زده می‌شود که آن را دروازه‌ای است، باطنش رحمت است و ظاهرش روی به عذاب دارد»، معنای ضمنی معادشناختی و دنیوی قایل شده‌اند. مطابق برخی تفاسیر، این دیوار همان دیواره‌ی شرقی حرم شریف در بالای وادی جهنم (دره‌ی کِدرون) است و دروازه نیز «باب الرحمة» یکی از دو مدخل دروازه‌ی طلایی است. طبق نظر بعضی دیگر، این دیوار جدا کنده‌ی میان بهشت و جهنم است، و دروازه نوعی برزخ و جایی است که مقربان درگاه الهی از آن به بهشت راه می‌یابند. در آیه‌ی 43 معراج آمده است که در روز قیامت، مردگان از گور خود برمی‌خیزند و به سوی پرچم‌های افراشته (نُصُب) می‌شتابند. برخی معتقدند که این پرچم‌ها بیانگر صخره‌ی مقدس در اورشلیم است، اما به نظر بعضی دیگر، اینها پرچم (عَلَم) یا بُتی هستند که در روز قیامت، مؤمنان یا مشرکان شتابان به سوی آن می‌روند. ارتباط تنگاتنگ میان بیت‌المقدس و قرآن در ثواب فراوانی که برای تلاوت سوره‌هایی معیّن برشمرده‌اند کاملاً نمایان است: به کسی که سوره‌ی عنکبوت را تلاوت کند، به ازای هر آیه ثواب فتح بیت‌المقدس عطا خواهد شد. در سطح منطقه‌ای، رقابت میان بیت‌المقدس و سایر شهرهای فلسطین و شام برقرار است. در متون تفسیری شهر (القریة) مذکور در آیه‌ی 258 بقره، که به یهودیان فرمان می‌دهد از دروازه‌ی بزرگ آن سجده‌کنان وارد شوند، همان بیت‌المقدس یا اریحا است؛ و به هنگام اشاره به اریحا یادآور شده‌اند که این شهر در نزدیکی بیت‌المقدس قرار دارد. اما به نظر بعضی دیگر از مفسران، این دروازه در قاهره یا مصر واقع شده است. مثال دیگر: «آن کس که به شهری که بام‌هایش یکسر فرو ریخته بود، عبور کرد» (بقره: 259)، عُزَیر (همان عِزرا در عبری) یا ارمیای نبی (که بر ویرانی اورشلیم مویه و زاری کرد) یا خضر افسانه‌ای معرفی شده است. در باب نام این شهر، سه نظر وجود دارد: نخست، سابور در دجله، واقع در بین واسط و مدائن؛ دوم، بیت‌المقدس؛ و سوم شهری که در آیه‌ی 243 بقره بدان اشاره شده است: «آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ در خانه‌های خود خارج شدند و هزاران تن بودند، خبر نیافتی». در باب سرزمین مقدس (الأرض المُقدَّسة) در آیه‌ی 21 مائده، تفسیرهای مختلفی مطرح شده است. طبق برخی تفاسیر، سرزمین مقدس همان اریحا، اردن و فلسطین یا طُور (کوه سینا) و پیرامون آن است و مطابق برخی دیگر، شام (سوریه یا دمشق) یا فقط اریحا است. این تنوع تفسیری در تعیین محل رَبوة (در لغت به معنای مکان وسیع یا مرتفع)، مکانی که مریم، مادر عیسی، با فرزندش در آن مأوا می‌یابند و در آیه‌ی 50 مؤمنون به آن اشاره شده، دیده می‌شود: دشت غُوطه دمشق، بیت‌المقدس، رَمله یا مصر؛ لازم به ذکر است که مورد آخر ظاهراً بازگویی مهاجرت یوسف، مریم و عیسی به مصر است، که در اناجیل آمده است.
تأثیر دیدگاه شیعی بر تفاسیر مختلف، اعم از مفسران شیعه و سنی، در باب رویای محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در آیه‌ی 60 اسراء کاملاً آشکار است. ماوردی (د. 450؛ نُکت، 253/3) و طبرسی (د. 310؛ تفسیر، 110/15-113)، سه تفسیر مختلف از این آیه را بیان کرده‌اند. مطابق تفسیر نخست، در خلال اسراء رویایی بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نمایان می‌شود؛ در تفسیر دوم، پیامبر این رویا را به هنگام خواب مشاهده می‌کند (طبق روایت ابن‌عباس، پیامبر خود را مشاهده می‌کند که به مکه وارد می‌شود)؛ و در تفسیر سوم نیز رویا به هنگام خواب واقع می‌شود (طبق روایت سهل‌بن سعد، پیامبر افرادی نظیر میمون را می‌بیند که از منبرها بالا می‌روند). طبری تفسیر نخست را ترجیح می‌دهد، ولی ماوردی چنین نظری را بیان نمی‌کند. مفسران شیعه، مثل طبرسی و طباطبایی (د.1360 ش؛ مختصر المیزان)، معتقدند که این رویا به بیت‌المقدس یا مکه مربوط نیست، بلکه به وقایع آینده اشاره دارد، یعنی به گناه بنی‌امیه که حق مشروع خلافت خاندان علی (علیه السلام) را پایمال کردند. به نظر این مفسران، محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در رویا دید که بنی‌امیّه از منبر او بالا می‌روند و همچون میمون‌ها رفتار می‌کنند.
مفسران دوران جدید، از قبیل رشیدرضا (مَنار)، مودودی (تفهیم)، زُحَیلی (تفسیر) و تُعَیلب (فتح)، بسیاری از آیات مورد بحث را به روال سنتی تفسیر می‌کنند. البته این گروه از مفسران به هنگام طرح نظرات خود، به جای بیت‌المقدس، به وقایع و اماکن محل زندگی محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و تاریخ اوایل اسلام در شبه جزیره‌ی عربستان بیشتر توجه می‌کنند. در ادامه چند مثال از تفاسیر دوران جدید ذکر خواهد شد: کسانی که طبق آیه‌ی 114 بقره مانع زیارت مؤمنان از اماکن مقدس شدند و حتی در ویرانی آن کوشیدند، بختنّصر یا تیتوس نبودند، بلکه این کار به دست مشرکان مکه و قبل از هجرت صورت گرفت. رشیدرضا از این آیه نتیجه می‌گیرد که اسلام از کنیسه‌ها و کلیساها حمایت و محافظت می‌کند. در تفسیر دوران جدید، این موضوع که محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در سفر شبانه در بیت‌المقدس نماز خواند یا نه، موردی برای بحث و مجادله نیست، چرا که مفسران جدید برای این موضوع اهمیت چندانی قائل نیستند. سرزمین وعده شده به پرهیزکاران در آیه‌ی 105 انبیاء همان بهشت است، دیوار و دروازه در آیه‌ی 13 حدید در جهان آخرت قرار دارد و «السّاهرة» در آیه‌ی 14 نازعات به جهان آینده یا جهانی که به لحاظ جغرافیایی ناشناخته است، تعلق دارد. به طورکلی، تفسیر دوران جدید، به جای توجه به تعیین مکان‌های مقدس و منشأ آن در روایات و قصص کتاب مقدس، تفاسیر کلامی و بحث از مسائل مرتبط با شریعت را مدنظر قرار می‌دهد.
در نهایت اینکه ارتباط تنگاتنگ میان بیت‌المقدس و قرآن در ثواب فراوانی که برای تلاوت سوره‌هایی معیّن برشمرده‌اند کاملاً نمایان است: به کسی که سوره‌ی عنکبوت را تلاوت کند، به ازای هر آیه ثواب فتح بیت‌المقدس عطا خواهد شد. علاوه بر این، پاداش کسانی که سوره‌های مائده و روم را تلاوت کنند، ثواب یک بار زیارت بیت‌المقدس به ازای هر آیه است. (فیروزآبادی، بصائر، 364/1 و 369).
هربرت بوسه/ محمدطاهر ریاضی ارسی
منابع تحقیق :
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1390)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی: حسین خندق آبادی، مسعود صادقی، مهرداد عباسی، امیر مازیار، تهران: انتشارات حکمت.
روایات اسلامی براساس آیات مربوط در قرآن تصویری از بیت‌المقدس ترسیم می‌کند که در آن عناصر مختص به اسلام با عناصر یهودی و مسیحی درهم می‌آمیزد. مهم‌ترین منابع برای ارائه این تصویر متون گسترده‌ی تفسیری و کتب موسوم به «فضائل القُدس» است. همان‌طور که از این عنوان افاده می‌شود، کتب مربوط به فضائل القُدس بیانگر مباهات به این مکان جغرافیایی است و به همین دلیل است که مؤلفان فعال در این حوزه، نسبت به مفسران قرآن، مطالب بیشتری در باب شهر بیت‌المقدس در قرآن یافته‌اند. به علاوه، این گروه از نویسندگان برخی آیات را مختص به اورشلیم می‌دانند، در حالی که مفسران برای این آیات تفاسیر متنوعی عرضه می‌دارند.
البته در مواردی میان این دو- تفسیر و کتب فضائل- اتفاق‌نظر وجود دارد و هر دو معتقدند که بخش‌های خاصی از قرآن به بیت‌المقدس و نه دیگر مکان‌ها اشاره می‌کند. برای مثال، «دورترین مسجد» (المسجد الاقصی) در آیه‌ی 1 اسراء را همان حرم شریف در بیت‌المقدس می‌دانند، که مقصد «سفر شبانه‌ی» (اسراء) محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و محل معراج او دانسته شده است. حرم شریف همان معبد یهودیان است که در سال 70 میلادی توسط رومیان ویران شد و بعدها در دوره‌ی خلافت عمربن خطاب (حکـ 13-23) به دست مسلمانان بازسازی شد. اما در مورد نماز خواندن محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در مسجدالاقصی اختلاف‌نظر وجود دارد. اگر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در این مکان نماز خوانده بود، احتمالاً بر مسلمانان واجب می‌شد که هنگام سفر حج به مکه، بیت‌المقدس را نیز زیارت کنند. به همین دلیل، برخی عالمان نماز خواندن پیامبر در مسجدالاقصی را انکار می‌کنند. در مقابل، بعضی دیگر معتقدند هنگامی که محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در بیت‌المقدس همراه با پیامبران پیش از خود نماز می‌خواند، ایمان به خدای واحد (توحید) به او وحی شد. علاوه بر این، در تفسیر آیات 142-150 بقره، که به تغییر قبله‌ی نماز اشاره می‌کند، توافق کلی وجود دارد. این موضوع مورد تأیید همگان است که جهت قبله به سوی بیت‌المقدس بود و بعدها به سمت کعبه در مکه تغییر یافت.
محل وقوع بسیاری از داستان‌های کتاب مقدس که در قرآن آمده، اورشلیم یا سرزمین مقدس است، گرچه این اسم به صراحت ذکر نشده است. مسلمانان بسیاری از روایات- رسمی و غیررسمی- یهودی و مسیحی را پذیرفته‌اند، مثل روایاتی که محل روز قیامت را بیت‌المقدس معرفی کرده است. طبق نظر برخی مفسران قرآن، «از جایی نزدیک» در آیه‌ی41 ق، «و روزی که منادی از جایی نزدیک» در آیه‌ی 41 ق، «و روزی که منادی از جایی نزدیک (من مکان قریب) ندا در می‌دهد، به گوش باش»، همان صخره‌ی مقدس در حرم شریف بیت‌المقدس است. [مطابق روایات] اسرافیل بر بالای صخره‌ی مقدس می‌ایستد و مردگان را از گور فرا می‌خواند. اینجا مکان مناسبی برای این کار است، چرا که به آسمان نزدیک است. از طرف دیگر، به نظر زمخشری (د. 538؛ کشّاف، ذیل آیه)، «از جایی نزدیک» به معنای از زیر پای مردگان یا ریشه‌ی موهایشان است.
تعیین مکان‌های مورد اشاره‌ی قرآن همیشه مثل موارد مذکور واضح و خالی از ابهام صورت نمی‌گیرد. موارد بسیاری وجود دارند که در آنها، بر طبق سلیقه‌ی تفسیری عموماً پذیرفته شده برای تفاسیر سنتی، علاوه بر بیت‌المقدس، نام یکی دو مکان دیگر نیز ذکر شده است؛ به عبارت دیگر، مکان‌هایی وجود دارد که در رقابت با بیت‌المقدس‌اند. گاهی این مکان‌های رقیب داخل سرزمین مقدس واقع شده‌اند (مثل شام و اردن). اما بیشترین رقابت میان بیت‌المقدس و شهرهای مقدس مکه و مدینه یا بین سرزمین مقدس و بقیه‌ی جهان به چشم می‌خورد. برای مثالی از حالت دوم به تفاسیر آیه‌ی 137 اعراف می‌توان اشاره کرد: «و به آن گروهی که پیوسته تضعیف می‌شدند، [بخش‌های] باختر و خاوری سرزمین (ارض) را- که در آن برکت قرار داده بودیم- به میراث عطا کردیم».
بیشتر بخوانید: سیمای بنی اسرائیل در قرآن و عهدین
طبق یکی از تفاسیر، سرزمین متبرک شام و طبق تفسیری دیگر کل جهان است، چرا که خداوند پادشاهی جهان را به داوود و سلیمان اهدا کرده است. به نظر اشپایر (Erzahlungen, 285) آیه‌ی 105 انبیاء «و در حقیقت در زبور پس از تورات (الذکر) نوشتیم که زمین را بندگانی شایسته‌ی ما به ارث خواهند برد»، تنها جایی است که در آن کلمه به کلمه از انجیل نقل شده است (مزامیر، 37: 19؛ متی، 5: 5). گرچه این آیه بی‌تردید به سرزمین مقدس اشاره می‌کند، اما مطابق برخی تفاسیر، این میراث عبارت است از بهشت، که به مؤمنان عطا خواهد شد و نیز عبارت است از حکومت جهانی اسلام. این وعده در آخرالزمان محقق خواهد شد، یعنی زمانی که عیسی برای نبرد با کافران از آسمان فرود آید و حکومت اسلامی را بر سراسر جهان حکمفرما سازد. این نبرد سرنوشت ساز در بیت‌المقدس واقع خواهد شد.
در اغلب موارد، رقابت میان بیت‌المقدس و مکه (دو شهر) و سرزمین مقدس و حجاز است. آیه‌ی 60 اسراء «و (یاد کن).... آن رویایی را که به تو نمایاندیم»، به دوگونه تفسیر شده است: یکی رویایی که پس از بازگشت از «سفر شبانه» (اسراء) بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نمایان شد. هنگامی که قریش محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را دروغگو خواند، بیت‌المقدس بر پیامبر نمایان شد و او را قادر ساخت به پرسش‌هایی که اهالی مکه برای امتحان صحت ادعایش مطرح می‌کردند، پاسخ دهد. تفسیر دیگر این است که هنگامی که قریش از ورود محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) به مکه و ذبح قربانی در کعبه جلوگیری کردند، وی در حُدیبیه فتح مکه را در رویا مشاهده کرد. آیه‌ی 114 بقره «و کیست بیدادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجد خدا نام وی برده شود و در ویرانی آنها بکوشد»، احتمالاً به تخریب معبد یهود به دست بختنّصر یا تیتوس اشاره می‌کند. اما برخی مفسران معتقدند که این آیه در اشاره به مکه و کعبه قبل از هجرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است که بت‌پرستان از ورود وی به کعبه برای عبادت جلوگیری کردند. برخی دیگر زمان وقوع این ماجرا را در حُدیبیه می‌دانند. درخت زیتون که در آیه‌ی 1 تین بدان سوگند یاد شده، هم به معنای لفظی کلمه، یعنی گیاهی ارزشمند، و هم به معنای تپه‌ای که بیت‌المقدس روی آن بنا شده، تفسیر شده است.
در موضوع اسحاق و اسماعیل نیز رقابت میان بیت‌المقدس و کعبه به چشم می‌خورد، یعنی این اختلاف‌نظر که ابراهیم می‌خواست اسحاق را در راه خداوند قربانی کند یا اسماعیل را. در آیات 99-111 صافات به این موضوع اشاره شده است، اما از هویت قربانی ذکری به میان نیامده است. اگر قربانی اسحاق باشد، پس قربانگاه در بیت‌المقدس بوده است؛ در غیر این صورت، محل موردنظر در مکه یا نزدیکی منی است. اما آیه‌ی 125 بقره، که به بنای کعبه به دست ابراهیم اشاره می‌کند، دلیلی است به نفع اسماعیل، چرا که وی به پدرش کمک کرد و این ثابت می‌کند که در مکه حضور داشته است.
نمونه‌ی دیگری از رقابت میان بیت‌المقدس و مکه را در تفسیر تمثیل نور الهی در آیات 35-36 نور می‌توان مشاهده کرد. این نور می‌تواند بیانگر شمع‌های روشن در کلیساها و صومعه‌ها باشد (Paret, Kommentar, 360)، اما مطابق تفسیری دیگر، خانه‌های (بُیوت) ذکر شده در آیه‌ی 36 نور، که این چراغ در آنها روشن است، چهار مکانی است که همگی به دست پیامبران بنا شده‌اند: کعبه، به دست ابراهیم و اسماعیل، بیت‌المقدس به دست داوود و سلیمان، مسجد مدینه و مسجد قُبا، هر دو به دست محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)؛ هر یک از این چهار مکان را می‌توان «مسجدی که از روز نخستین بر پایه‌ی تقوا بنا شده است» (توبه: 108) تعبیر کرد. در این تفسیر، اورشلیم برابر با مکان‌های مقدس حجاز قرار می‌گیرد. علاوه بر این، فخررازی (د. 606؛ تفسیر، 3/24، ذیل نور: 36) به نقل از حسن بصری بیان می‌کند که منظور از این خانه‌ها بیت‌المقدس است، بی‌آنکه دلیلی برای کاربرد اسم جمع خانه‌ها به دست دهد، چرا که این مکان با هزاران شمع نورانی و درخشان است.
بیت‌المقدس، علاوه بر مکه، با جهان دیگر نیز در رقابت است. مطابق برخی روایات، «السّاهرة» در آیه‌ی 14 نازعات سطح زمین است که مردگان در روز قیامت بر آن صعود خواهند کرد. بعضی مفسران این مکان را به لحاظ جغرافیایی دشتی در شمال بیت‌المقدس می‌دانند که همه‌ی انسان‌ها روز قیامت در آن جمع می‌شوند. طبق نظر بعضی دیگر «السّاهرة» دشتی است که به اجتماع کافران اختصاص یافته و چنان هولناک و مخوف است که خواب را از چشمان آدمی می‌رباید. برخی روایات نیز آن را زمین جدید (الأرض الجدیدة) می‌دانند که پس از نابودی این دنیا، جایگزین زمین خواهد شد. در نهایت اینکه طبق برداشت بعضی دیگر، این مکان همان جهنم است.
برای واژه‌ی دیوار در آیه‌ی 13 حدید «آن‌گاه میان آنها دیواری زده می‌شود که آن را دروازه‌ای است، باطنش رحمت است و ظاهرش روی به عذاب دارد»، معنای ضمنی معادشناختی و دنیوی قایل شده‌اند. مطابق برخی تفاسیر، این دیوار همان دیواره‌ی شرقی حرم شریف در بالای وادی جهنم (دره‌ی کِدرون) است و دروازه نیز «باب الرحمة» یکی از دو مدخل دروازه‌ی طلایی است. طبق نظر بعضی دیگر، این دیوار جدا کنده‌ی میان بهشت و جهنم است، و دروازه نوعی برزخ و جایی است که مقربان درگاه الهی از آن به بهشت راه می‌یابند. در آیه‌ی 43 معراج آمده است که در روز قیامت، مردگان از گور خود برمی‌خیزند و به سوی پرچم‌های افراشته (نُصُب) می‌شتابند. برخی معتقدند که این پرچم‌ها بیانگر صخره‌ی مقدس در اورشلیم است، اما به نظر بعضی دیگر، اینها پرچم (عَلَم) یا بُتی هستند که در روز قیامت، مؤمنان یا مشرکان شتابان به سوی آن می‌روند. ارتباط تنگاتنگ میان بیت‌المقدس و قرآن در ثواب فراوانی که برای تلاوت سوره‌هایی معیّن برشمرده‌اند کاملاً نمایان است: به کسی که سوره‌ی عنکبوت را تلاوت کند، به ازای هر آیه ثواب فتح بیت‌المقدس عطا خواهد شد. در سطح منطقه‌ای، رقابت میان بیت‌المقدس و سایر شهرهای فلسطین و شام برقرار است. در متون تفسیری شهر (القریة) مذکور در آیه‌ی 258 بقره، که به یهودیان فرمان می‌دهد از دروازه‌ی بزرگ آن سجده‌کنان وارد شوند، همان بیت‌المقدس یا اریحا است؛ و به هنگام اشاره به اریحا یادآور شده‌اند که این شهر در نزدیکی بیت‌المقدس قرار دارد. اما به نظر بعضی دیگر از مفسران، این دروازه در قاهره یا مصر واقع شده است. مثال دیگر: «آن کس که به شهری که بام‌هایش یکسر فرو ریخته بود، عبور کرد» (بقره: 259)، عُزَیر (همان عِزرا در عبری) یا ارمیای نبی (که بر ویرانی اورشلیم مویه و زاری کرد) یا خضر افسانه‌ای معرفی شده است. در باب نام این شهر، سه نظر وجود دارد: نخست، سابور در دجله، واقع در بین واسط و مدائن؛ دوم، بیت‌المقدس؛ و سوم شهری که در آیه‌ی 243 بقره بدان اشاره شده است: «آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ در خانه‌های خود خارج شدند و هزاران تن بودند، خبر نیافتی». در باب سرزمین مقدس (الأرض المُقدَّسة) در آیه‌ی 21 مائده، تفسیرهای مختلفی مطرح شده است. طبق برخی تفاسیر، سرزمین مقدس همان اریحا، اردن و فلسطین یا طُور (کوه سینا) و پیرامون آن است و مطابق برخی دیگر، شام (سوریه یا دمشق) یا فقط اریحا است. این تنوع تفسیری در تعیین محل رَبوة (در لغت به معنای مکان وسیع یا مرتفع)، مکانی که مریم، مادر عیسی، با فرزندش در آن مأوا می‌یابند و در آیه‌ی 50 مؤمنون به آن اشاره شده، دیده می‌شود: دشت غُوطه دمشق، بیت‌المقدس، رَمله یا مصر؛ لازم به ذکر است که مورد آخر ظاهراً بازگویی مهاجرت یوسف، مریم و عیسی به مصر است، که در اناجیل آمده است.
تأثیر دیدگاه شیعی بر تفاسیر مختلف، اعم از مفسران شیعه و سنی، در باب رویای محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در آیه‌ی 60 اسراء کاملاً آشکار است. ماوردی (د. 450؛ نُکت، 253/3) و طبرسی (د. 310؛ تفسیر، 110/15-113)، سه تفسیر مختلف از این آیه را بیان کرده‌اند. مطابق تفسیر نخست، در خلال اسراء رویایی بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نمایان می‌شود؛ در تفسیر دوم، پیامبر این رویا را به هنگام خواب مشاهده می‌کند (طبق روایت ابن‌عباس، پیامبر خود را مشاهده می‌کند که به مکه وارد می‌شود)؛ و در تفسیر سوم نیز رویا به هنگام خواب واقع می‌شود (طبق روایت سهل‌بن سعد، پیامبر افرادی نظیر میمون را می‌بیند که از منبرها بالا می‌روند). طبری تفسیر نخست را ترجیح می‌دهد، ولی ماوردی چنین نظری را بیان نمی‌کند. مفسران شیعه، مثل طبرسی و طباطبایی (د.1360 ش؛ مختصر المیزان)، معتقدند که این رویا به بیت‌المقدس یا مکه مربوط نیست، بلکه به وقایع آینده اشاره دارد، یعنی به گناه بنی‌امیه که حق مشروع خلافت خاندان علی (علیه السلام) را پایمال کردند. به نظر این مفسران، محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در رویا دید که بنی‌امیّه از منبر او بالا می‌روند و همچون میمون‌ها رفتار می‌کنند.
مفسران دوران جدید، از قبیل رشیدرضا (مَنار)، مودودی (تفهیم)، زُحَیلی (تفسیر) و تُعَیلب (فتح)، بسیاری از آیات مورد بحث را به روال سنتی تفسیر می‌کنند. البته این گروه از مفسران به هنگام طرح نظرات خود، به جای بیت‌المقدس، به وقایع و اماکن محل زندگی محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و تاریخ اوایل اسلام در شبه جزیره‌ی عربستان بیشتر توجه می‌کنند. در ادامه چند مثال از تفاسیر دوران جدید ذکر خواهد شد: کسانی که طبق آیه‌ی 114 بقره مانع زیارت مؤمنان از اماکن مقدس شدند و حتی در ویرانی آن کوشیدند، بختنّصر یا تیتوس نبودند، بلکه این کار به دست مشرکان مکه و قبل از هجرت صورت گرفت. رشیدرضا از این آیه نتیجه می‌گیرد که اسلام از کنیسه‌ها و کلیساها حمایت و محافظت می‌کند. در تفسیر دوران جدید، این موضوع که محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در سفر شبانه در بیت‌المقدس نماز خواند یا نه، موردی برای بحث و مجادله نیست، چرا که مفسران جدید برای این موضوع اهمیت چندانی قائل نیستند. سرزمین وعده شده به پرهیزکاران در آیه‌ی 105 انبیاء همان بهشت است، دیوار و دروازه در آیه‌ی 13 حدید در جهان آخرت قرار دارد و «السّاهرة» در آیه‌ی 14 نازعات به جهان آینده یا جهانی که به لحاظ جغرافیایی ناشناخته است، تعلق دارد. به طورکلی، تفسیر دوران جدید، به جای توجه به تعیین مکان‌های مقدس و منشأ آن در روایات و قصص کتاب مقدس، تفاسیر کلامی و بحث از مسائل مرتبط با شریعت را مدنظر قرار می‌دهد.
در نهایت اینکه ارتباط تنگاتنگ میان بیت‌المقدس و قرآن در ثواب فراوانی که برای تلاوت سوره‌هایی معیّن برشمرده‌اند کاملاً نمایان است: به کسی که سوره‌ی عنکبوت را تلاوت کند، به ازای هر آیه ثواب فتح بیت‌المقدس عطا خواهد شد. علاوه بر این، پاداش کسانی که سوره‌های مائده و روم را تلاوت کنند، ثواب یک بار زیارت بیت‌المقدس به ازای هر آیه است. (فیروزآبادی، بصائر، 364/1 و 369).
هربرت بوسه/ محمدطاهر ریاضی ارسی
منابع تحقیق :
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1390)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی: حسین خندق آبادی، مسعود صادقی، مهرداد عباسی، امیر مازیار، تهران: انتشارات حکمت.
