سلاح های شيميايی ؛ منفورترين هديه قرن بيستم
نويسنده: سيد محمود قاسمی
سلاح های بيوشيميایی از جمله منفورترین و نابخردانه ترین مصنوعات بشر قرن بيستم هستند که بيم استفاده از آنها هر آن زندگی امروزی را تهدید می کند. سلاح های شيميایی از جمله هدیه های مرگ آور قرن بيستم در سه دسته عوامل ایجاد حمل ه های عصبی همچون انقباض ماهيچه ها و از کارافتادگی آنها (گاز سارین و ...). ایجاد خفگی (کلرین و ...) تقسيم بندی می شوند، گاز خردل نيز از عوامل تاول زا و خفه کننده محسوب می شود که در جنگ تحميلی، توسط رژیم عراق عليه نيروهای نظامی و غير نظامی ایرانی به کرات به کار رفته است.
١٠٠ گاز خردل در ٥٠ درصد موارد کشنده است که البته مرگ و مير قربانيان mg/kg عقيده بر آن است که مواجهه پوستی با به زمان مواجهه با گاز خردل بستگی دارد و همچنين عنوان شده است که ١٠ تا ٢٠ درصد از ٥٠٠ مورد مرگ زودرس (مرگ زودرس به مرگ پيش از بستری، د ر اولين بستری یا در طی ١٥ روز نخست مواجهه با عوامل شيميایی اطلاق شده ) در سربازان ایرانی که به عوامل شيميایی جنگی نسبت داده شده، به گاز خردل مربوط بوده است.
گزارشات نسبتاً مفصلی وجود دارد، در مجروحين جنگی شدید ناشی از (DNA) درباره نحوه عمل خردل برروی ماده وراثتی اثرات مسموميت این ماده بر مغز استخوان نشان داده شده است . که از طریق تماس مستقيم با این سه دسته از مواد یا استنشاق گازها سرایت کرده و تنها با استفاده از امدادهای فوری و تزریق مواد ضد سم می توان به درمان آنها اميدوار بود .
انواع گازهای سارین و خردل ه مان هایی هستند که حکومت عراق در جریان جنگ تحميلی از آنها در برابر نيروهای ایرانی و حتی مناطق کردنشين خود استفاده کرد. از زمان اولين استفاده از گاز خردل به عنوان عامل جنگی در سال ١٩١٧ ، این سلاح شيميایی تاکنون بيش از ٤٠٠٫٠٠٠ قربانی بر جای گذاشته است. استفاده اخير از این نوع گاز توسط مصر عليه یمن بين سال های ١٩٦7 - ١٩٦3 و توسط عراق عليه ایران بين سال های١٩٨8 - ١٩٨6 صورت گرفته است.
طبق آمار منتشر شده توسط بنياد شهيد و امور ایثارگران بيش از ٥٠٠٠٠ هزار نفر جانباز شيميایی در کشور شناخته شده است. براساس مطالعاتی که تو سط دکتر قانعی و همکارانشان در مورد الگوی مرگ و مير در جانبازان شيميایی انجام گرفته طی ١٦ سال (از مرداد ماه ١٣٦٢ تا پایيان اسفند ١٣٧٨ هجری شمسی) ١٠٠٥ نفر از جانبازان فوت شدند. ميزان کلی مرگ و مير به ازای ده هزار نفر سالانه برابر ٠٧/ 19 مورد به دست آمده است. دراین زمان بيماری ها در ٧٢ درصد، حوادث و سوانح غيرعمدی در 1/ ١٦ درصد، خودکشی در ٣ /2 درصد ، و حوادث و سوانح عمدی در 8/0 درصد علت مرگ بودند و علت مرگ در 8/2 درصد موارد نامعلوم بود و 1/12 درصد مرگ ها مرتبط با عوامل شيميایی تشخيص داده شد.
اثرات گازهای شيميایی بر روی بدن عمدتاً در چشم، پوست و ریه عمل می کند که به ترتيب با خشکی قرنيه چشم، ورم های پوستی، تنگی مجاری ریه نمایان می شوند. در مورد عوارض پوستی و چشمی شکایت مصدمين کمتر بوده و عمده ناراحتی ها منحصر به عوارض ریوی است .
مشکلاتی همچون خارش پوست در حدی است که با یکسری اقدامات بهداشتی قابل کنترل است . همچنين قبلاً گفته می شد که خشکی قرنيه چشم منجر به نابينایی افراد می شود ولی براساس مطالعات انجام شده این ميزان بسيار کم ذکر شد. در م ورد اثرات ریوی بر روی ٥٠ هزار نفر به حدی بوده که حدود ٨٥ درصد در طبقه بندی ضعيف قرار دارند و قادرند کارهای روزمره شان را انجام دهند.
بين ١٠ تا ١٥ درصد در درجه متوسط و شدید هستند که دراین افراد، تنگی مجاری ریه سبب محدودیت هایی در فعاليت روزمره می شود. براساس مطالعه یی که جهت بررسی اثرات و عوارض دراز مدت گازهای شيميایی جنگی بر دستگاه تنفسی مصدومين جنگ تحميلی انجام گرفته، ٢٢٠ مصد وم شيميایی که حداقل ٦ سال و حداکثر ١٣ سال بعد از تماس با گازهای شيميایی مراجعه کرده اند و مورد معاینه فيزیکی، رادیوگرافی و تست های عملکرد ریوی قرار گرفتند، نتایج معاینات فيزیکی و رادیوگرافی ریه و تست های عملکرد ریوی نشان می دهد که تعداد قابل ملاحظه یی از بيماران علایم غيراختصاصی مانند سرفه، خس خس و تنگی نفس دارند و ٩٤ درصد بيماران تغييرات غيراختصاصی در رادیوگرافی ریه نشان می دهند .
یافته های این مطالعه در تایيد مطالعات مشابه نشان می دهد که در تعداد قابل ملاحظه یی از بيماران، بيماری انسداد تنفسی بروز می کند که با علایم بالينی و تغييرات رادیوگرافی غيراختصاصی همراه است وانجام تست های عملکرد ریه بهترین روش تشخيص برای این بيماران به شمار می رود.
از نظر عوارض ورانی باید این نکته را ذکر کرد که هر بيماری که مدت زمان درمانش طولانی شده و به قولی مزمن شود نسبت به آن بي ماری یکسری واکنش های روحی را نشان می دهد که در مورد کل بيماری های مزمن دیده شده و مصدومان شيميایی نيز به همين سبب که بيماریشان مزمن شده یکسری واکنش های روحی – روانی نسبت به بيماری بروز می دهند.
بيماری مزمن ریوی، بسياری از اختلالات روانی از قبي ل افسردگی، اختلالات اضطرابی و اختلال استرس پس از حادثه از شيوع بالایی در جانبازان شيميایی برخوردار است.
همچنين براساس مطالعاتی که در مورد کيفيت خواب جانبازان شيميایی انجام گرفته نشان می دهد که از ميان ٧٨ نفر، کيفيت خواب در ٥ نفر ( ٧درصد) مناسب و در ٧٣ نفر ( ٩٣ درصد) نامناسب است. از بين بيماری های جسمی مزمن جانبازان شيميایی، درگيری ریوی به علت شيوع بالا و همچنين تأثير قابل توجه بيماری های ریوی در خواب اهميت قابل توجهی دارد.
بيماری ریوی ایجاد شده در جانبازان شيميایی در بيش از ٥٠ درصد ای بيماران رخ می دهد و در اغلب موارد غير قابل برگشت است. همچنين اختلال اضطرابی در ٥٧ درصد جانباران شيميایی گزارش شده است . علایم اضطراب، تحرک پذیری و عصبی شدن مکرر در جانبازان بيشتر بوده و شيوع افسردگی نيز در جانبازان شيميایی در مطالعات مختلف بين ٥٧ تا ٩٢ درصد گزارش شده است.
در حال حاضر کشورهای متعددی در جهان وجود دارند که مظنون به توليد و تکثير جنگ افزارهای شيميایی هستند اما چنانچه از شواهد بر می آید دانش این فناوری مرگبار بيشتر نزد قدرت های بزرگ و کشورهای پيشرفته صنعتی یافت می شود، همان کشورهایی که در جریان حمله عراق به ایران او ر ا در انجام جنایت هایش یاری رساندند .
سياه زخم که یکی از شایع ترین این نوع ميکروب ها است و در سه شکل جلدی و پوستی، استنشاقی و روده یی یافت می شود در نوع پوستی این ویروس زخم های بسيار دردناکی با مرکزی سياه رنگ به طول ١تا ٣ سانتيمتر بروز می کند . این نوع سياه زخم از طریق تماس پوستی با این ویروس منتقل م ی شود. نوع استنشاقی این بيماری ٧ روز پس از اینکه فرد در معرض آن قرار می گيرد با علایمی شبيه سرماخوردگی ظاهر می شود که با تنگی نفس نيز همراه است . این نوع یکی از خطرناکترین انواع آن است که اکثراً کشنده بوده ولی با این حال تزریق داخلی وریدی آنتی بيوتيک ها در کاهش اشتها، تب ، حالت تهوع و اسهال آغاز می شود .
طاعون عامل دیگر بيماری های ميکروبی است که با نشانه هایی شبيه به آنفلونزا و تاول همراه است که آنتی بيوتيک ها و تزریق وریدی همانند انواع دیگرعوامل می توانند در درمان تأثيرگذار باشند، همچنين ازطریق بزاق دهان و سرفه انتقال می یابد . آبله شکل دیگری از بيماری های ميکروبی است که به دليل شيوع سریع آن می تواند بسيار خطرناک باشد . آبله نيز همچون طاعون از راه بزاق دهان و سرفه سرایت کرده و هنوز درمانی برای آن یافت نشده، اما چنانچه واکسن آن ظرف ٤ روز تزریق شود می تواند در ک اهش اثر زیانبار ناشی از این بيماری مفيد باشد و در نهایت آخرین شکل سلاح های ميکروبی ، مسموميت های حاد غذایی است که با عوارضی چون خشکی دهان، ضعف بدنی، حالت تهوع و در نتيجه فلج اندام همراه بودئه و آنتی توکسين ها و مواد ضد زهر در درمان آن موثر بوده و این بيماری از طریق زخم های روی پوست و بسته های غذایی آلوده قابل سرایت است .
از این رو امروزه استفاده از روش هایی برای دفاع از هر گونه آلودگی ميکروبی احتمالی باب شده و ماسک های ضد شيميایی نيز می توانند تا حدودی در برابر این ميکروب ها کارساز باشند به شرطی که از این م اسک ها به درستی استفاده شود که در غير این صورت اثرات زیانبار بيشتری را برجای می گذارد، هرچند بهترین شيوه، منع توليد و فروش چنين جنگ افزارهایی است.
اگر چه طول عمر جانبازان شيميایی براساس شدت بيماری و ظرفيت حياتی ریه شان متغير است و مسلماً زندگی انسانی که بي ماری ریوی دارد با افراد عادی متفاوت است به این دليل که هر زمان که نفس می کشد بيماریش را احساس می کند، ولی با این حال ٩٠ درصد از این مجروحين قادرند بسياری از کارهای روزمره خود را انجام دهند، ازدواج کنند و صاحب فرزند شوند.
همچنين امکان بهبود همانند اکثر بيم اری ها صد در صد نبوده بلکه تا حدودی قابل کنترل است . استفاده از آنتی بيوتيک و واکسيناسيون به عنوان اصلی ترین روش های مقابله با حملات ميکروبی ذکر می شود . اما دانشمندان این دو شيوه را چندان قابل اطمينان نمی دانند آنتی بيوتيک ها در عين مفيد بودن به سبب کاربرد مداوم می توانند منجر به مقاومت ویروس ها و کاهش اثرات این داروها شود .
در سال های گذشته با توجه به امکاناتی که در کشورهایی همچون آلمان برای درمان جانبازان شيميایی وجود داشت، این مجروحين به خارج از کشور اعزام می شدند (و عمدتاً بی آنکه بهبودی یابند به کشور باز گشتند ).
در حال حاضر هيچ کشوری به اندازه جمهوری اسلامی ایران صاحب طب سازمان بافته شيميایی بر این بيماری ندارد و در سال های گذشته روند اعزام پزشکی در همه بيماری ها کاهش یافته از جمله مجروحان شيميایی .
منابع:
١- صنايع تسليحات و خلع سلاح شيميايي ، حسين اعلايي دفتر مطالعات سياسي و بين الملل ١٣٧١ صفحه ٦٠- 66
٢- سلاح های شيميايى رژیم عراق، کيهان، ١١ فروردين ١٣٦٩ ، ص ٨
٣- L. oppengiem – international law. Vol ١١- war and neutrality – Fd by Lauterpacht. Long mans, ١٩٥٢-page ٣٤٢.
٤- مجموعه عناوين آموزشي و درماني مرآز تحقيقات آسي بهاي شيميايي، پژوهشكده طب رزمي دانشگاه بقيه الله.
٥- ماهنامه عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي و سياسي جانباز تيرماه ١٣٨٣ شماره ١٩ صفحه ٢٢ صاحب امتياز: بنياد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامي.
منبع : پایگاه اطلاع رسانی قربانيان سلاح های شيميایی
/خ
١٠٠ گاز خردل در ٥٠ درصد موارد کشنده است که البته مرگ و مير قربانيان mg/kg عقيده بر آن است که مواجهه پوستی با به زمان مواجهه با گاز خردل بستگی دارد و همچنين عنوان شده است که ١٠ تا ٢٠ درصد از ٥٠٠ مورد مرگ زودرس (مرگ زودرس به مرگ پيش از بستری، د ر اولين بستری یا در طی ١٥ روز نخست مواجهه با عوامل شيميایی اطلاق شده ) در سربازان ایرانی که به عوامل شيميایی جنگی نسبت داده شده، به گاز خردل مربوط بوده است.
گزارشات نسبتاً مفصلی وجود دارد، در مجروحين جنگی شدید ناشی از (DNA) درباره نحوه عمل خردل برروی ماده وراثتی اثرات مسموميت این ماده بر مغز استخوان نشان داده شده است . که از طریق تماس مستقيم با این سه دسته از مواد یا استنشاق گازها سرایت کرده و تنها با استفاده از امدادهای فوری و تزریق مواد ضد سم می توان به درمان آنها اميدوار بود .
انواع گازهای سارین و خردل ه مان هایی هستند که حکومت عراق در جریان جنگ تحميلی از آنها در برابر نيروهای ایرانی و حتی مناطق کردنشين خود استفاده کرد. از زمان اولين استفاده از گاز خردل به عنوان عامل جنگی در سال ١٩١٧ ، این سلاح شيميایی تاکنون بيش از ٤٠٠٫٠٠٠ قربانی بر جای گذاشته است. استفاده اخير از این نوع گاز توسط مصر عليه یمن بين سال های ١٩٦7 - ١٩٦3 و توسط عراق عليه ایران بين سال های١٩٨8 - ١٩٨6 صورت گرفته است.
طبق آمار منتشر شده توسط بنياد شهيد و امور ایثارگران بيش از ٥٠٠٠٠ هزار نفر جانباز شيميایی در کشور شناخته شده است. براساس مطالعاتی که تو سط دکتر قانعی و همکارانشان در مورد الگوی مرگ و مير در جانبازان شيميایی انجام گرفته طی ١٦ سال (از مرداد ماه ١٣٦٢ تا پایيان اسفند ١٣٧٨ هجری شمسی) ١٠٠٥ نفر از جانبازان فوت شدند. ميزان کلی مرگ و مير به ازای ده هزار نفر سالانه برابر ٠٧/ 19 مورد به دست آمده است. دراین زمان بيماری ها در ٧٢ درصد، حوادث و سوانح غيرعمدی در 1/ ١٦ درصد، خودکشی در ٣ /2 درصد ، و حوادث و سوانح عمدی در 8/0 درصد علت مرگ بودند و علت مرگ در 8/2 درصد موارد نامعلوم بود و 1/12 درصد مرگ ها مرتبط با عوامل شيميایی تشخيص داده شد.
اثرات گازهای شيميایی بر روی بدن عمدتاً در چشم، پوست و ریه عمل می کند که به ترتيب با خشکی قرنيه چشم، ورم های پوستی، تنگی مجاری ریه نمایان می شوند. در مورد عوارض پوستی و چشمی شکایت مصدمين کمتر بوده و عمده ناراحتی ها منحصر به عوارض ریوی است .
مشکلاتی همچون خارش پوست در حدی است که با یکسری اقدامات بهداشتی قابل کنترل است . همچنين قبلاً گفته می شد که خشکی قرنيه چشم منجر به نابينایی افراد می شود ولی براساس مطالعات انجام شده این ميزان بسيار کم ذکر شد. در م ورد اثرات ریوی بر روی ٥٠ هزار نفر به حدی بوده که حدود ٨٥ درصد در طبقه بندی ضعيف قرار دارند و قادرند کارهای روزمره شان را انجام دهند.
بين ١٠ تا ١٥ درصد در درجه متوسط و شدید هستند که دراین افراد، تنگی مجاری ریه سبب محدودیت هایی در فعاليت روزمره می شود. براساس مطالعه یی که جهت بررسی اثرات و عوارض دراز مدت گازهای شيميایی جنگی بر دستگاه تنفسی مصدومين جنگ تحميلی انجام گرفته، ٢٢٠ مصد وم شيميایی که حداقل ٦ سال و حداکثر ١٣ سال بعد از تماس با گازهای شيميایی مراجعه کرده اند و مورد معاینه فيزیکی، رادیوگرافی و تست های عملکرد ریوی قرار گرفتند، نتایج معاینات فيزیکی و رادیوگرافی ریه و تست های عملکرد ریوی نشان می دهد که تعداد قابل ملاحظه یی از بيماران علایم غيراختصاصی مانند سرفه، خس خس و تنگی نفس دارند و ٩٤ درصد بيماران تغييرات غيراختصاصی در رادیوگرافی ریه نشان می دهند .
یافته های این مطالعه در تایيد مطالعات مشابه نشان می دهد که در تعداد قابل ملاحظه یی از بيماران، بيماری انسداد تنفسی بروز می کند که با علایم بالينی و تغييرات رادیوگرافی غيراختصاصی همراه است وانجام تست های عملکرد ریه بهترین روش تشخيص برای این بيماران به شمار می رود.
از نظر عوارض ورانی باید این نکته را ذکر کرد که هر بيماری که مدت زمان درمانش طولانی شده و به قولی مزمن شود نسبت به آن بي ماری یکسری واکنش های روحی را نشان می دهد که در مورد کل بيماری های مزمن دیده شده و مصدومان شيميایی نيز به همين سبب که بيماریشان مزمن شده یکسری واکنش های روحی – روانی نسبت به بيماری بروز می دهند.
بيماری مزمن ریوی، بسياری از اختلالات روانی از قبي ل افسردگی، اختلالات اضطرابی و اختلال استرس پس از حادثه از شيوع بالایی در جانبازان شيميایی برخوردار است.
همچنين براساس مطالعاتی که در مورد کيفيت خواب جانبازان شيميایی انجام گرفته نشان می دهد که از ميان ٧٨ نفر، کيفيت خواب در ٥ نفر ( ٧درصد) مناسب و در ٧٣ نفر ( ٩٣ درصد) نامناسب است. از بين بيماری های جسمی مزمن جانبازان شيميایی، درگيری ریوی به علت شيوع بالا و همچنين تأثير قابل توجه بيماری های ریوی در خواب اهميت قابل توجهی دارد.
بيماری ریوی ایجاد شده در جانبازان شيميایی در بيش از ٥٠ درصد ای بيماران رخ می دهد و در اغلب موارد غير قابل برگشت است. همچنين اختلال اضطرابی در ٥٧ درصد جانباران شيميایی گزارش شده است . علایم اضطراب، تحرک پذیری و عصبی شدن مکرر در جانبازان بيشتر بوده و شيوع افسردگی نيز در جانبازان شيميایی در مطالعات مختلف بين ٥٧ تا ٩٢ درصد گزارش شده است.
در حال حاضر کشورهای متعددی در جهان وجود دارند که مظنون به توليد و تکثير جنگ افزارهای شيميایی هستند اما چنانچه از شواهد بر می آید دانش این فناوری مرگبار بيشتر نزد قدرت های بزرگ و کشورهای پيشرفته صنعتی یافت می شود، همان کشورهایی که در جریان حمله عراق به ایران او ر ا در انجام جنایت هایش یاری رساندند .
جنگ افزار های بيوشيميایی
سياه زخم که یکی از شایع ترین این نوع ميکروب ها است و در سه شکل جلدی و پوستی، استنشاقی و روده یی یافت می شود در نوع پوستی این ویروس زخم های بسيار دردناکی با مرکزی سياه رنگ به طول ١تا ٣ سانتيمتر بروز می کند . این نوع سياه زخم از طریق تماس پوستی با این ویروس منتقل م ی شود. نوع استنشاقی این بيماری ٧ روز پس از اینکه فرد در معرض آن قرار می گيرد با علایمی شبيه سرماخوردگی ظاهر می شود که با تنگی نفس نيز همراه است . این نوع یکی از خطرناکترین انواع آن است که اکثراً کشنده بوده ولی با این حال تزریق داخلی وریدی آنتی بيوتيک ها در کاهش اشتها، تب ، حالت تهوع و اسهال آغاز می شود .
طاعون عامل دیگر بيماری های ميکروبی است که با نشانه هایی شبيه به آنفلونزا و تاول همراه است که آنتی بيوتيک ها و تزریق وریدی همانند انواع دیگرعوامل می توانند در درمان تأثيرگذار باشند، همچنين ازطریق بزاق دهان و سرفه انتقال می یابد . آبله شکل دیگری از بيماری های ميکروبی است که به دليل شيوع سریع آن می تواند بسيار خطرناک باشد . آبله نيز همچون طاعون از راه بزاق دهان و سرفه سرایت کرده و هنوز درمانی برای آن یافت نشده، اما چنانچه واکسن آن ظرف ٤ روز تزریق شود می تواند در ک اهش اثر زیانبار ناشی از این بيماری مفيد باشد و در نهایت آخرین شکل سلاح های ميکروبی ، مسموميت های حاد غذایی است که با عوارضی چون خشکی دهان، ضعف بدنی، حالت تهوع و در نتيجه فلج اندام همراه بودئه و آنتی توکسين ها و مواد ضد زهر در درمان آن موثر بوده و این بيماری از طریق زخم های روی پوست و بسته های غذایی آلوده قابل سرایت است .
از این رو امروزه استفاده از روش هایی برای دفاع از هر گونه آلودگی ميکروبی احتمالی باب شده و ماسک های ضد شيميایی نيز می توانند تا حدودی در برابر این ميکروب ها کارساز باشند به شرطی که از این م اسک ها به درستی استفاده شود که در غير این صورت اثرات زیانبار بيشتری را برجای می گذارد، هرچند بهترین شيوه، منع توليد و فروش چنين جنگ افزارهایی است.
اگر چه طول عمر جانبازان شيميایی براساس شدت بيماری و ظرفيت حياتی ریه شان متغير است و مسلماً زندگی انسانی که بي ماری ریوی دارد با افراد عادی متفاوت است به این دليل که هر زمان که نفس می کشد بيماریش را احساس می کند، ولی با این حال ٩٠ درصد از این مجروحين قادرند بسياری از کارهای روزمره خود را انجام دهند، ازدواج کنند و صاحب فرزند شوند.
همچنين امکان بهبود همانند اکثر بيم اری ها صد در صد نبوده بلکه تا حدودی قابل کنترل است . استفاده از آنتی بيوتيک و واکسيناسيون به عنوان اصلی ترین روش های مقابله با حملات ميکروبی ذکر می شود . اما دانشمندان این دو شيوه را چندان قابل اطمينان نمی دانند آنتی بيوتيک ها در عين مفيد بودن به سبب کاربرد مداوم می توانند منجر به مقاومت ویروس ها و کاهش اثرات این داروها شود .
در سال های گذشته با توجه به امکاناتی که در کشورهایی همچون آلمان برای درمان جانبازان شيميایی وجود داشت، این مجروحين به خارج از کشور اعزام می شدند (و عمدتاً بی آنکه بهبودی یابند به کشور باز گشتند ).
در حال حاضر هيچ کشوری به اندازه جمهوری اسلامی ایران صاحب طب سازمان بافته شيميایی بر این بيماری ندارد و در سال های گذشته روند اعزام پزشکی در همه بيماری ها کاهش یافته از جمله مجروحان شيميایی .
منابع:
١- صنايع تسليحات و خلع سلاح شيميايي ، حسين اعلايي دفتر مطالعات سياسي و بين الملل ١٣٧١ صفحه ٦٠- 66
٢- سلاح های شيميايى رژیم عراق، کيهان، ١١ فروردين ١٣٦٩ ، ص ٨
٣- L. oppengiem – international law. Vol ١١- war and neutrality – Fd by Lauterpacht. Long mans, ١٩٥٢-page ٣٤٢.
٤- مجموعه عناوين آموزشي و درماني مرآز تحقيقات آسي بهاي شيميايي، پژوهشكده طب رزمي دانشگاه بقيه الله.
٥- ماهنامه عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي و سياسي جانباز تيرماه ١٣٨٣ شماره ١٩ صفحه ٢٢ صاحب امتياز: بنياد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامي.
منبع : پایگاه اطلاع رسانی قربانيان سلاح های شيميایی
/خ
