دو وقفنامه ی دیگر از شاه سلطان حسین صفوی
اطلاعات نسخه شناسی
یکی از مرقعات (1)ارزشمند مربوط به قرن دوازدهم هجری قمری، کتابچهی موقوفات املاک شاه سلطان حسین صفوی (1105 تا 1135 ق)است که به تاریخ 1119 ه. ق و با خط ثلث احمد نیریزی، خطاط صاحب نام دورهی صفوی و در سفر شاه سلطان حسین صفوی در مشهد، وقف و تحریر شده است.این مرقع نفیس شامل دو فقره وقف نامه در یک کتابچه است که در 44 ورق (هر ورق شامل دو صفحه 6 و 7 سطری) به طول 26 و عرض 17 سانتیمتر مرقم و با شمارهی عمومی 5832 در ردیف مرقعات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ثبت شده است. (2)
این نسخه خطی با مشخصات «وقف نامه املاک شاه سلطان حسین صفوی، ثلث احمد نیریزی 1119 ق» با شماره 5832 درردیف مرقعات در کتاب فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت (جلد اول) درج شده است. (3)
در کتاب منتخبی از مرقعات کتابخانهی مرکزی آستان قدس رضوی که نمونههایی از مرقعات نفیس، خط و تذهیب، خطاطان و تذهیبکاران مشهور ایرانی معرفی شده و نمونههایی از تصویر مرقعات ثلث و نسخ احمد نیریزی به شمارههای 12334 (قطعه 4 ثلث و نسخ 1300 ق) و 5813 (قطعات 12 و 16 و 24 نسخ) در آن مندرج می باشد.
به این اثر احمد نیریزی اشارهای نشده است. (4)هر دو فقره وقف نامه ناقص الاول میباشند (5)و در وقف نامهی فقره اول 2 مزرعه و قنات با ذکر عواید و اخراجات معین و موارد مصرف مشخص وقف شده که در انتها با متن تسجیل علما و صاحب منصبان دربار شاه سلطان حسین صفوی خاتمه یافته است.
و در فقره دوم وقف نامه نیز چندین مزرعه و قنات و دو حجره طاحونه با شرح عواید و اخراجات مزبوره و موارد مصرف با تاریخ تحریر و کتابت یکسان مندرج است. (6)
تکملهای دیگر بر آثار الرضویه بنگرید به مقاله:«تکملهای بر آثار الرضویه» امید رضایی؛ فصلنامه وقف، میراث جاویدان، ش 49، صص 50 تا 59 که به یکی از وقف نامههای مهم اشاره دارد.
از موقوفات آستان قدس رضوی در دورههای مختلف فهرستهایی تهیه شده است که از جمله مهمترین این فهرستها، کتاب اثار الرضویه است (7) که در دوران حکومت مظفرالدین شاه قاجار و نیابت تولیت محمد رضا صدیقالدوله، توسط معتمد السلطان اسماعیل بن حاجی میرزا حبیب الله مستوفی همدانی با معاونت میرزا عبدالعلی مصحح کتابخانه آستانه فهرست برداری و به خط میرزا طاهر طیب مشهدی خادم کشیک ثالث آستانه به صورت یک جلد کتاب 361 صفحهای در ابعاد 17 ضربدر 12 سانتیمتر تهیه و تدوین شده و شامل فهرست 170فقره سند دیوانی و شرعی است.(8)
این فهرست با نام آثار الرضویه در چاپخانه شیخ محمد بن محمد رضا طهرانی به صورت چاپ سنگی انتشار یافته است. (9)نام و مشخصات وقف نامهی املاک شاه سلطان حسین صفوی در فهرست آثار الرضویه ذکر نشده و علت عدم ثبت آن نیز مشخص نمیباشد.به نوشته مرحوم سپنتا به جهت وضعیت دوران حکومت شاه سلطان حسین، با وجود آنکه او موقوفاتی داشته و نسبت به ساخت و تعمیر مساجد و مدارس قدیمی توجه داشته،
اما از واوقاف آن زمان اطلاع خاصی در دست نیست. (10)شاه سلطان حسین صفوی موقوفات زیادی داشته که بخش عمده آنها مربوط به اصفهان میباشد و از جمله مهمترین آنها موقوفهای است به تاریخ 1123 ه. ق که توسط شاه سلطان حسین و جهت تأمین هزینههای مدرسه سلطانی (مدرسه شاه یا مدرسه مادر شاه) واقع در جنب چهار باغ اصفهان میباشد، وقف شده است. (11)
موارد مصرف این وقف نامه نیز (همانند وقف نامه املاک شاه سلطان حسین) تأمین هزینههای بر پایی مجالس مذهبی و (جشنها و تعزیه) و قرائت قرآن و روشنایی و غیره بوده است. (12)
ازدیگر موقوفات شاه سلطان حسین صفوی، موقوفه قریه شه آباد بر امامزاده اسماعیل و مسجد مزبوره در 1123 ه. ق (13) و موقوفه مزرعه محمود آباد ه. ق (14)و موقوفه سنگاب مدرسه سلطانی در 1110 ه. ق (15)و زمین باغ سعادت آباد در 1123 ق. (16) و موقوفه قریه دستگرد و ولنجان در 1128 ق. است که وقف فرح آباد اصفهان شده است. (17)
ودیگر وقف نامه مدرسه مریم بیگم در 1128 ق. (18)و چندین موقوفه دیگر است که مشخصات این موقوفات در کتاب تاریخچه اوقاف اصفهان درج شده است.
مهمترین موقوفه های شاه سلطان حسین که تا حدود زیادی از نظر موضوع و تاریخ وقف مرتبط با وقف نامههای مندرج در این مرقع میباشد، موقوفهی امامزاده حمزه و امامزاده عبد العظیم به تاریخ 1120 ه. ق است. (19)
با توجه به تاریخ وقف نامه این دو امامزاده که حدودا چند ماه بعد از وقف نامه املاک شاه سلطان حسین در مشهد صورت گرفته و نام و مهر علما در سجلات و مهر شاه سلطان حسین دیده میشود، میتوان احتمال داد که این وقف نامه در بازگشت شاه سلطان حسین از سفر مشهد به اصفهان کتابت و وقف شده است.
مهمترین نشانه این موضوع وجود نام و مهر جمالالدین محمد بن حسین خوانساری (20) و محمد باقر بن اسماعیل الحسینی الخاتون آبادی (21) و محمد صالح الحسینی (22) (سه تن از علمای صاحب نام عهد شاه سلطان حسین صفوی) است.
که عینا نام و سجع مهر آنان در حاشیه مرقع مزبور نیز دیده میشود و لذا سجلات مزبور دلالت بر سندیت وقف نامه دارد و تاریخ وقف نامههای دو امامزاده مؤید قدمت و تاریخ آن است.
در زمان صفویه «صدر» ناظر کل موقوفات ایران بوده وموقوفات بر دو قسم سلطنتی و متفرقه تقسیم میشده و رئیس موقوفات سلطنتی، صدر الخاص و دیگری صدر الموقوفات نام داشته است .
و دو تن از رجال بزرگ روحانی هم شأن صدر شیخ الاسلام و قاضی بودند که امور شرعی میان آنها تقسیم میشد. (23) از اوایل دورهی شاه سلطان حسین (1105) منصب ملا باشی یا ریاست تمام روحانیون به وجود آمد. (24)نفاست و اهمیت وقف نامه این مرقع نفیس از چند جهت ارزش و اهمیت دارد:
1.کتابچه موقوفات شاه سلطان حسین صفوی، یکی ازنسخ خطی و مرقعات ارزشمند و تاریخی دوران صفویه است که علاوه بر ویژگیهای ظاهری که معرف نوع کاغذ، شیوهی کتاب آرایی و تحریر در قرن دوازدهم هجری قمری میباشد،
از نظر محتوایی نیز مبین شیوه وقف و نحوه کتابت وقف نامهها، موارد مصرف، و نیازهای اجتماعی موقوف له، مختصات جغرافیایی رقبات و دیگر ویژگیهای اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی زمان تحریر وقف نامه است. (25)
2.وقف نامه مزبور از نظر نوع خط نیز ارزش و اهمیت دارد. این نسخه خطی از آثار مهم خوشنویسان دوره صفویه است. که توسط احمد نیریزی به خط ثلث تحریر شده است (26)
احمد نیریزی از خوشنویسان نامیایران دوران صفویه است. او علاوه بر نسخ درخط ثلث (و فروع آن، توقیع و رقاع) (27)، شکسته (28) و سایر هنرهای تزیینی از جمله تذهیب، مهارت داشته است. (29)
از شرح حال احمد نیریزی (میرزا یا میر)اطلاع زیادی در دست نیست. او از مردم فارس بود (30) و دوران طفولیت و جوانی خویش را در نیریز گذراند و در همان جا با اصول و فنون خط و کتابت آشنا شد. (31) در خدمت آقا محمد صادق ارجستنانی مشق کرد.
و بعد در سلک شاگردان آقا محمد ابراهیم قمیدر آمد و از روی خطوط علاءالدین تبریزی نیز مشق کرد. در حدود سال 1100 ه ق. در محله پا قلعه اصفهان مقیم شد، و عمر خود را به تحریر قرآن و ادعیه و صحایف سپری کرد. (32) و در سنین پیری در گذشت. احمد تبریزی کاتب مشهور شاه سلطان حسین صفوی است.
او در سال 1107 ه. ق بسیار مورد توجه سلطان قرار گرفت و آثار بسیاری از آن زمان از او به جا مانده که در پایان بعضی از آنها به دنبال نامش کلمه سلطانی را آورده است. (33)
میرزا احمد نیریزی، قرآنی را به خط خود و به خواست شاه سلطان حسین در سال 1124 ه. ق تحریر کرد، و علاوه بر این اثر نفیس، نمونه خطوط بسیاری از وی در میانه سالهای 1130 تا 1150 ه. ق باقی مانده است. او در جریان فتنه افاغنه در خانهای پنهان شد و در همان حال مجموعهای از ادعیه را به خواست صاحبخانه کتابت کرد. (34)
تاریخ وفات احمد نیریزی مشخص نیست و در مورد مدفن او نیز اختلاف نظر وجود دارد. بعضی مدفن او را نیریز، و برخی اصفهان، و عدهای کربلای معلی نوشتهاند. از او پسری به نام میرزا محمد و دختری باقی مانده است. (35)
از احمد نیریزی آثار مهم متعددی به جا مانده است که از جمله مهمترین آنها مرقعی در یازده صفحه (وقف نامه فرح آباد) با امضا و مهر شاه سلطان حسین، نسخ رقاع ممتاز در کتابخانه سلطنتی(36) و همین دو فقره وقف نامه، موقوفات شاه سلطان حسین صفوی میباشد.
رقاع دو دانگ ممتاز با رقم «حرره العبد الاقل الداعی الدوام الدوله القاهرة الباهرة احمدالنیریزی فی سنة 1119 ق در کتابخانه آستانقدس رضوی ش 5832»(37) و پنج نسخه قرآن مجید در کتابت سلطنتی (38)و چندین جلد قرآن در قطع وزیری و رحلی و کتب ادعیه است. (39)
3.سومین امتیاز این وقف نامهها تسجیل موجود در انتهای وقف نامه فقره اول و مهرهای حاشیه صفحات هر دو فقره وقف نامه است. این سجلات با نام و مهر چهار تن از علما و صاحب منصبان معاصر شاه سلطان حسین صفوی مزین شده و معرف سنت حسنه وقف در قرن دوازدهم هجری است.
متن تسجیل که بیست صفحه پایانی وقف نامه فقره اول را در بر گرفته، شامل هشت متن از چهار تن از علما و صاحب منصبان عهد شاه سلطان حسین صفوی است (40) که در سفر مشهد با شاه همراه بودهاند.
این متون با بسم الله الرحمن الرحیم شروع و پس از حمد خداوند متعال و صلوات بر رسول و خاندانش، صحت شرعی وقف تأیید و تخلیه و ملکیت و اجرا و دیگر شرایط وقف گواهی شده و در خاتمه با طلب دوام دولت و سلطنت، شهادت نامه با نام و لقب شاهد مرقم گردیده و حاشیه صفحات زوج و پایین صفحات فرد ممهور شده است.
اولین تسجیل مربوط به حسین خوانساری جمالالدین محمد ازعلمای بزرگ عهد شاه سلطان حسین صفوی است آقا جمالالدین محمد خوانساری مشهور به آقا جمال (41) فرزند ارشد آقا حسین محقق خوانساری، از علمایی بزرگ و نامی اصفهان و از فارسی نویسان دوره پسین عهد صفویه است (42)
که در فقه و اصول و حکمت و کلام و حدیث استاد بود و تألیفاتی به فارسی و عربی و ترجمههایی در زمینه اعتقادات و کلام شیعه و رد عقاید برخی از فرقهها دارد (43)
خوانساری مورد توجه خاص و اکرام شاه سلطان حسین بود (44) و پس از افتتاح مدرسه سلطانی چهار باغ از جمله اولین مدرسانی بود که مأمور تدریس در آنجا شد و در سفر شاه (45)به مشهد همراه او بود و وقف نامه را تأیید کرده است (46) او در سال 1125 ه. ق در اصفهان در گذشت. (47)
دومین شهادت نامه مربوط به محمد صالح الحسینی از دیگر علمای معاصر شاه سلطان حسین صفوی میباشد که کتابی به نام مناقب مرتضوی به فارسی درمورد امامت دارد که در سال 1133 ه. ق تألیف شده است. (48) او از علمای مورد توجه شاه بود که در سال 114 ه. ق به پیشنهاد آقا جمالالدین محمد خوانساری از طرف شاه سلطان حسین به مقام شیخ الاسلامی منصوب شد. (49)
سومین شهادت نامه از میرزا محمد باقر الحسینی از علما و نجل جلیل میرزا علاءالدین گلستانه است (50) که از علمای دربار شاه سلطان حسین و در سفر به مشهد با او همراه بود و وقف نامه مزبور را تأیید و مهر کرده است.(51) چهارمین شهادت نامه توسط محمد باقر بن اسماعیل الحسینی خاتون آبادی از علمای عهد صفوی مکتوب و ممهور شده است.
میر محمد باقر الحسینی اصفهانی یا میر محمد باقر خاتون آبادی (اصفهان 1070 - همان جا 1127 ق) معروف به ملا باشی فرزند محمد اسماعیل، عالم دینی، نویسنده و مدرس مدرسه چهار باغ اصفهان بود (52)
که پس از افتتاح مدرسه مزبور از طرف شاه بالقب علامة العلمایی مأمور به تدریس در آنجا شد. (53)از جمله شاگردان او سید نورالدین جزایری است. تألیفات و ترجمههای زیادی از او به جا مانده که برخی از آنها عبارتند از:
آب نیسان، قمر در عقرب، و نوروز نامه (در تقویم نوروز)، آثار علوی، کائنات وجود رضیالدین ابونصر طبرسی، ترجمه عهد نامه مالک اشتر. (54) عیون الحساب محمد باقر بن زین العابدین یزدی (55).
و ترجمه کشکول حاجی بابایی قزوینی و ترجمه البلد الامین ابراهیم کفعمی(56) و ترجمه اناجیل اربعه که در سال 1108 ه. ق به دستور شاه سلطان حسین صفوی انجام گرفته است. (57)
خاتون آبادی مورد توجه خاص شاه سلطان حسین صفوی بوده و در منصب ملا باشی بالاترین سمت مذهبی در عهد شاه سلطان حسین، مورد مشورت قرار میگرفت. (58)
در وقایع السنین آمده است که:... شاه سلطان حسین همه کارهای خود را موافق شرع شریف میکند و مسائل را جمیعا از حضرت استادی علامة العلمایی امیر محمد باقر ادام الله ظله السامی اخذ میکند و اعتقاد کامل به حضرت استادی دارد.
و این هم آثار توفیق حضرت پادشاه است. به جهت آنکه در این زمان شرایط افتاده در غیر حضرت استادی مفقود است و در اکثر کارهای خود با حضرت علامی استاد مصلحت میکند و سلوک نواب اشرف با آن علامة العلمایی و سلوک استادی با نواب اشرف سلوک استاد است با شاگرد و شاگرد با استاد ادام الله دولته الی قیام القائم علیه السلام (59)
خاتون آبادی اولین ملا باشی (60) و عالم مورد احترام زاید الوصف شاه سلطان حسین صفوی بود (61) که در سفر مشهد حضور داشت و خلعتی نیز در آنجا از طرف شاه به او شفقت گردید. (62) به عنوان ملاباشی وقف نامه مزبور را تأیید کرده و مهر زده است. (63)
سجع مهرهای سجلات
1.سجع مهر شاه سلطان حسین رد بالای صفحه 11 مرقع: «شاه سلطان حسین الصفوی الموسوی الحسینی بهادر خان».و «بسم الله الرحمن الرحیم» در بالا.
2.سجع مهرهای چهار گوش در پایین صفحات فرد: «المتوکل علی الله الملک الغنی عبده محمد باقر سید حسین حسینی 1106».
3.سجع سه مهر به ترتیب از بالا به پایین و در وسط حاشیه سمت چپ صفحات زوج: الف. با سجع «لا اله الا الله المک الحق المبین عبده فتحعلی 1122»؛
ب.با سجع «نصر من الله و فتح قریب محمد باقر الحسینی».
ج.با سجع «محمد حسین بن شاه محمد».
4.مهر ص 46 وسط حاشیه سمت راست: «نصر من الله (بقیه ناخوانا».
5.مهر ص 76 گوشه سمت راست پایین «عبده احمد (بقیه ناخوانا)».
چهارمین امتیاز این است که متن وقف نامهها از جهت ویژگیهای ادبی نیز اهمیت دارد و ضمن معرفی شیوه تخصصی کتابت وقف نامه در عهد صفویه، که با نثر مصنوع و مکلف و مزین به آرایههای ادبی نگاشته شده و به جهت انتساب به سلطان صفوی در ذکر القاب و عناوین و تعظیم و تکریم واقف، با مبالغه، تشبیهات و دیگر صنایع ادبی همراه است.
ویژگیهای وقف نامه فقره اول
در صفحات اولیه مرقع و بعد از افتادگی حدود هشت ورق و قریب یک صد و پنج سطر کوتاه) 6 کلمهای) در مقدمهای نسبتا طولانی به سبک ادبی مرسوم عهد صفویه در عباراتی مسجع و مصنوع، پس از حمد و ثنای خداوند متعال ابتدا به شرح فضیلت و شأن عالی مرتبه اشرف کائنات، ختمی مرتبت، حضرت رسول اکرم محمد مصطفی (ص) و معجزه آن اشرف کائنات در استقرار و گسترش شریعت نبوی و وصف فضایل اوصیای گرانقدرش پرداخته است:«... و درود نا معدود بر مقصود از خلقت امهات و آباء، خمیر مایه وجود انبیاء، سید مرسلین و سرور مقربین که به دستیاری...» (64)
بقیه مطالب تا شروع متن اصلی وقف نامه به عباراتی مشابه مشتمل بر اصطلاحات و القاب سلطانی و انتساب آنان به ذریهی طیبهی پیامبر (ص) و ادعای خدامی ائمهی اثنی عشر، و علی الخصوص ثامن الائمه اختصاص یافته است که با عبارت (کمترین کلب آستان) خود را کمر بستهی خدمت به صاحب حرم رضوی میدانند.
«... چون نواب کامیاب سپهر رکاب مقدس القاب کروبی جناب، آفتاب برج شاهی سایه رحمت نهال ارجمند روضه اقبال سرو بلند جویبار اجلال، ضیا بخشای چراغ جلالت، زینت افزای سریر نبالت، بانی مبانی شهریاری، مؤسس اساس نامداری، فرازنده علم...، واسطه انتظام جهان مغیر اسلام و مسلمین، ظهیر اسلام و مؤمنین کمترین کلب آستان حیدر صفدر، خاک درگاه ذریه پاک پیغمبر، غلام خاص شاه اولیا، بنده بااخلاص و پیشوای اتقیا، چاکر عتبات مقدسات ائمه هدی، خدمتکار روضات مطهرات امامان راهنما، اعنی السلطان المؤید النبیل و الخاقان المسدد الجلیل، خادم الروضه الرضویه...» (65)
انتهای مقدمه با عباراتی در اهمیت خیرات و مبرات و علت وقوف در حرم رضوی مرقم است:
«.. در عالم اخلاص و بندگی و اختصاص و سر افکندگی نسبت به آن امام همام و پیشوای انام استقبای خیرات جلیله و استمرار مبرات جمیله را در آن ارض مقدس ضرور دانسته وضع آثار حمیده عدیده و انشاء خیرات جاریه پسندیده فرمودند....»
پس از مقدمه و در متن اصلی وقف نامه حدود 15 صفحه مرقع و بالغ بر 176 سطر و هر سطر حدود 7 کلمه مشخصات موقوفات به انضمام درآمد و هزینه، محلهای مصرف، حق پس از مقدمه و در متن اصلی وقف نامه حدود 15 صفحه مرقع و بالغ بر 176 سطر و هر سطر حدود 7 کلمه مشخصات موقوفات به انضمام درآمد و هزینه، محلهای مصرف، حق التولیه، حدود و اختیارات متولی و جانشینان، نحوه محاسبه اضافه و کسر درآمد و هزینه اختصاص یافته است. در خاتمه پس از درج اصطلاحات وقفی مرسوم در نگارش عصر صفوی، ضمن طلب رضایت از حضرت ثامن الحجج (ع) و نثار صلوات بر مرقد مطهر آن حضرت هرگونه دخل و تصرف و تغییر در وقف مذکور را ناشایست دانسته، غضب کردگار و نفرین معصومین علیهما السلام را خواستار شده است.
عین عبارات مندرج در وقف نامه چنین است «و بر نهج مذکور صیغهی وقف مزبور موافق شریعت غرا و ملت بیضا جریان یافت وقفا صحیحا شرعیا لازما جازما مخلدا مؤبدا به حیث لا یباع و لا یوهب و لا یرهن و لا یورث الی ان یورث الله الارض و من علیها و هو خیر الوارثین... و آن خدیو معدلت گستر و شاهنشاه رعیت پرور املاک موقوفه را از ملکیت اخراج نموده به تصرف دادند و الحال ید ایشان ید تولیت است
و به عنوان ملکیت احدی را بر آنها حقی و تسلطی نیست و ثواب این وقف را قربة الی الله تعالی و طلبا لمرضاته به روح منور و مرقد مطهر آن امام ثامن و غرباء المؤمنین را ضامن صلوات علیه هدیه نمودند. تغییر دهنده وقف مذکور به غضب کردگار و نفرین سید ابرار و ائمه اطهار علیهم سلام [الله] الملک الجبار گرفتار گردد. (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان [الله] سمیع علیم) (66)
انتهای متن اصلی وقف نامه با تحریر نامهای مختصر و متضمن ماده تاریخ و عباراتی مشتمل بر گفتههای شاه سلطان حسین صفوی توسط کاتب مرقم شده است.
«... و کان بتوفیق الباری ذلک الوقف و الخیر الجاری و الاتیان بالصیغة و تحقق التخلیة و تحریر تلک الوثیقة فی شهر جمادی الثانیة من شهور تسع عشرة و مائه بعد الف من الهجرة المقدسة النبویة علی مهاجرها آلاف الصلوة و السلام و التحیة به موجبی که درمتن قلمیشده وقف لازم شرعی فرمودیم تغییر دهنده به لعنت ابدی گرفتار گردد.» (67) بنده شاه ولایت سلطان حسین.
فهرست درآمد و هزینه (عواید و اخراجات) وقف نامه فقره اول
مبلغ تخمینی مندرج در وقف نامه یک صد و شصت تومان رایج صفوی است که با جمع کل مبلغ اخراجات (در شش فقره) که یک صد و شصت تومان میباشد مطابقت دارد. (68)
مشخصات موقوفات فقره اول
عین عبارت متن:«... همگی و تمامیمزارع و قنوات مذکوره ذیل، من محال مشهد مقدس معلی را با جمیع توابع و ما یتعلق بها که لغایة الشهرة مستغنی از حد وصف است» (69)
رقبات وقف نامه عبارتند از:
1.مزارع
1.مزرعهی قاچو در بالتمام؛
2.مزرعه قراولگاه بالتمام.
2.قنوات
1.قنات عشرت آباد مع هشت جریب زمین (به جریب خراسان) بالتمام؛
2.قنات ابراهیم آباد بالتمام.
«... و از ممر حلال تحصیل فرمودهاندقربة لله و طلبا لمرضاته وقف مؤبد لازم صحیح شرعی و حبس مخلد جازم صریح ملی نمودند.» (70)
مصرف موقوفات
در خصوص مصرف درآمد موقوفات در متن وقف نامه چنین آمده است:«... باین نهج هر ساله آنچه حاصل و منافع آن باشد.
اولا:صرف تعمیر و آبادی محال موقوفه مزبوره و اخراجات عین و تنمیه و توفیر حاصل باشد شود. و آنچه بعد از وضع امور مذکوره باقی بماند چون معتمدان و ارباب خبرت و کارکنان این دولت ابد مدت، منافع محال مزبوره را از قرار حاصل و تسعیر وسط بعد از وضع اخراجات ملکی:
الف.مبلغ یک صد و شصت تومان به تخمین و برآورد نمودهاند هرگاه از آن قرار به عمل آید به مصارفی که مذکور میشود به این نحو صرف نمایند:
1.در تمام سال هرشب چهار عدد شمع کافوری سرانجام نموده در چهار عدد شمعدان نقره (که اعلی حضرت واقف امنه من المخاوف فی کل المواقف بر روضه ان امام انس و جان و مقتدای کون و مکان وقف فرمودهاند) گذاشته قبل از وقت شام آنها را روشن کنند و در چهار طرف ضریح مقدس منور آن جگر گوشه حضرت خیر البشر گذارند .
و در تمام شب باقی بود برندارند و تا طلوع آفتاب روشن باشد و بعد از آن بردارند. و آنچه در هر شب از آن شمعها باقی بماند داخل مصالح شمعهای تازه نموده در شب دیگر روشن کنند. (مبلغ هشتاد و هفت تومان را از آن جمله صرف شمعهای مذکور نمایند.)
2.و هر ساله یک دست فرش قالی به جهت حرم محترم آن امام مکرم به اتمام رسانیده، در آن روضه قدس نشان فرش و مبلغ پنجاه تومان به قیمت قالیهای مزبور صرف نمایند.
3.و هر ساله مبلغ پنج تومان به صیغه وظیفه در وجه حافظی که درین وقت خادم اثنی عشر به جهت بالای سر مبارک آن نور دیده حضرت پیغمبر تعیین نمودهاند رسانند.
4.و مبلغ چهارده تومان را در عشر اول شهر محرم هر سال در آن آستانه مقدسه منوره صرف اخراجات تعزیه حضرت سید الشهداء خاص اصحاب عباد سید کرب و بلا و غریب ارض کربلا شفیع عاصیان امت، دستگیر گناهکاران در روز قیامت بضعة سید الانبیاء قرة عین خیر الاوصیاء الذی بکته ملائکة الارض و السماء امام الثقلین و مولی الکونین و للنبی نور العینین؛ صلوات [لله] و سلامه علیه نمایند.
5.و از جمله چهار تومان باقی، مبلغ دو تومان و هشت هزار دینار را هر سال در روز عاشورا صرف حلوا و نان و به جمعی از فقرا و زایران و خدمه که در آن وقت حاضر باشند .
وتقسیم ثواب آن به ارواح مقدسه مطهره حضرت سید الشهدا و باقی ائمه هدی صلوات [الله] علیهم و شهدای کربلا رضوان [الله] تعالی علیهم اجمعین هدیه نمایند.
6.و مبلغ یک تومان و دو هزار دینار تتمه را متولی شرعی به علیت حق التولیه خود تصرف نماید.» (71)
تولیت (موقوفات فقره اول)
به تصریح وقف نامه متولی شخص شاه سلطان حسین است و پس از او به تعیین شاه زمان خواهد بود. در مورد اختیارات متولی در وقف نامه آمده است:«... و اگر در یکی از مصارف مزبوره وجه آن کسر کند و از دیگری زیاد آید وجه اضافه را در منکسر صرف نمایند.و اگر از مجموع زیاد آید آن را اضافه حلوای روز عاشورا نمایند و اگر مجموع کسر کند یا آنکه حاصل موقوفات موافق بر آورد مزبور به عمل نیاید وجه منکسر را بر بعضی از مصارف مزبوره یا مجموع آنها به نحوی که متولی شرعی یا گماشته او مصلحت و مناسب داند توزیع نمایند.
و هر گاه حاصل املاک موقوفه مزبوره زیاد از مبلغ تخمین فوق به عمل آید وجه اضافه را صرف تعمیر عمارات روضه مقدسه منوره رضیه رضویه علی مشرفها الف سلام و تحیة و سایر عمارات متصله به آن نمایند و مباشر امور مذکوره شخصی باشد که از جانب متولی شرعی وقف مزبور تعیین شده باشد.
و اعلی حضرت خاقان موفق... فرمانفرمای مطلق تولیت شرعی موقوفات مذکوره را تفویض نمودند به نفس نفیس خود مادامت الارض معموره من فیض وجوده و اهلها مستظله تحت ظل کرمه وجوده و بعد از عمر طویل به هر کس که پادشاه آن زمان و فرمانفرمای ایران باشد.
و شرط شرعی فرمودند که مادام خود به نفس النفس متولی باشد. وجه التولیه مزبوره را علاوه بر وجه سابق و صرف حلوای روز عاشورا نمایند.» (72)
ویژگیهای وقف نامه فقره دوم در بخش دوم وقف نامه که با مقدمهای کوتاهتر از بخش اول به متن اصلی پرداخته است.
بعد از حمد و ثنای خداوند متعال و ائمه اطهار علیهم السلام با ذکرعبارات مزین به اصطلاحات و القاب در قالب تشبیه و استعاره و سجع، ضمن بیان عظمت و قدرت و استقرار دستگاه سلطنت صفوی به دلیل انتساب اجداد این سلسله به ائمه اطهار (ع)، خود را خادم عتبات عالیات و خاکساری درگاه خاتم الانبیاء مشرف داشته.
و با عنوان کلب آستانه امیر المؤمنین و مشکور از توفیق خدمت در درگاه جانشین بحق سید النبیین، ثامن ضامن غربا، موقوفات اخیر را به عنوان خیرات و مبرات نثار بارگاه رضوی نموده است. برخی از عبارات مندرج در مقدمه بخش دوم چنین است:
«... از کارخانه مرحمت سبحانی ائمه معصومین و هادیان طریق یقین که تلخکامی وادی حیرت را از شکرستان دلالت به مائده رحمت شیرین کام و گرسنه چشمان مجمع معرفت را از سفره هدایت و خوان نوال مغفرت سیر و مقضی المرام ساختند....» (73)در وصف خدمات شاه سلطان حسین آمده است:
«... شاهنشاهی که حاصل ذکر جمیل رقبای مخلصان و هوا خواهان به مصرف خاص روزگار فرخنده آثارش رسیده عدالت پروری که از شرف چاکری دربار تبار بزرگوارش سروری تا جدار از روزگار او را مسلم است.
مکرمت گستری که به دولت خادمی عتبات عالیات اجداد کبار عالی مقدارش پادشاهی عرصه گیر و دار در خور رتبه او.. المستعان السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان ابو المظفر الصفوی الموسوی الحسینی بهادر خان...
لهذا درین اوقات که به عنایات خالق ارضین و سماوات آن پادشاه عالی درجات را سعادت زیارت آن آستان ملایک پاسبان امام همام مقتدای کافه انام شرف بخش خاک پاک طوس... لازم دانسته منشأ آثار کثیره و بانی خیرات عدیده و پسندیده گشتند و از آن جمله قربة لله و طلبا لمرضاته...» (74)
مشخصات موقوفات فقره دوم
عین عبارات متن «.... یک نصف مشاع از همگی و تمام کل مزرعتین مزبورین ذیل را که بر چهار زوج عوامل دایر و متصله به یکدیگر است با نصف مشاع از تمامیمزرعه حاجی آباد که بر پنج فرد دایر است واقفه دربلوک طوس من اعمال مشهد مقدس معلی با کل دو حجر طاحونه دایره که یک باب آسیا خانه و دو سنگ است .و دو مورچه و لبش و نهر مخصوص دارد و لا شریک له است من مزرعه سر آسیا که بر یک زوج و یک فرد دایر است و آن نیز در بلوک طوس واقع است.
از نهر مزرعه املقان و نهر طوس مشروب میشود. کل دو حجر طاحونه به شرح فوق که هر دو مزرعه مزبوره محدودند به حدود معینه از طرف شرقی به اراضی قریه طوس و از طرف شمالی به اراضی مزرعه اسلامیه و از طرف غربی به اراضی مزرعه جرمق و از طرف جنوبی به حریم رودخانه کشف رود با کل توابع و لواحق شرعیه داخلا ام خارجا بقدر الحصة...» (75)
موارد مصرف (موقوفات فقره دوم)
«... وقف صحیح شرعی لازم مؤبد و حبس صریح ملی جازم ملخد فرمودند به این نهج که آنچه حاصل و منافع آنها باشد»:اولا: صرف تعمیر و آبادی موقوفات مزبوره و تنقیه قنات و مصالح املاک و سایر اموری که سبب بقای عین و تنمیه و توفیر حاصل آن باشد شود.
و بعد از وضع امور مذکوره آنچه بماند:
1.یک عشر آن را متولی شرعی وقف مذکور به صیغه حق التولیه متصرف و مالک شود.
2.نه عشر باقی را بر ایام اسابیع ایام سال به حسب تخمین تقسیم نمایند و در هر شب جمعه رسد. آن هفته را صرف نان و طبع حلوا نموده مجموع را در آستانه مقدسه آن امام واجب التعظیم و التکریم در میان جمعی از مستحقین و زوار و خدام و باقی حاضرین به طریق مناسب هر قدر که وفا کند تقسیم نمایند.
و بعد از تقسیم همگی جماعت حاضرین سوره مبارکه فاتحة الکتاب بخوانند و ثواب آن را بر روح اقدس اطهر آن جگر گوشه خیر البشر علیه سلام [الله] الملک الاکبر هدیه نمایند.
و در بعضی از شبهای جمعه حلوای مذکور را از خرما طبخ کنند و هر شب جمعه که در اوقاف تعزیه حضرت امیر مؤمنان و پیشوای متقیان، کننده در خیبر، وصی مطلق پیغمبر، اخ الرسول و زوج البتول و سیف المسلول الامام بالحق صلوات [الله] علیه که نوزدهم و بیستم و بیست و یکم ماه مبارک رمضان است .
یا در ایام تعزیه حضرت سید الشهدا بضعة خیر الوری، نور دیده نبی عربی، سرور سینه وصی، ولی صاحب المحنة الکرب و البلاء، المدفون بارض کربلاء، جهت الخالق، شفیع الخلایق، مولانا و مولی الثقلین که عشر اول ماه محرم و ما بعد آن تا اربعین است اتفاق افتد رسد آن شب جمعه را در عوض نان و حلوا، صرف طبخ آش و طعام، و به دستور مذکور تقسیم نمایند.» (76)
تولیت (موقوفات فقره دوم)
به تصریح وقف نامه، متولی شخص شاه سلطان حسین صفوی میباشد و پس از او به تعیین شاه زمان خواهد بود.چنان که در متن وقف نامه آمده است:
«... و اعلی حضرت واقف جعله [الله] امنا فی کل المواقف شرط فرمودند که متولی شرعی موقوفات مذکور مشیت امور مزبوره را همیشه به عهده متولی آستانه مقدسه منوره مذکور مقرر نماید.
و تولیت شرعی موقوفات مزبوره را تفویض فرمودند به نفس انفس مقدس خود، مادامت دنیا مزینة به وجود ابقاء به بقاء الاعوام و الدهور بفضله و جوده و بعد از عمر طویل به هر کس که پادشاه آن زمان و فرمانروای ایران باشد.
و شرط شرعی فرمودند که مادام خود متولی باشد عشری که به صیغه حق التولیه به جهت متولی تعیین شده به دستور نه عشر باقی صرف شود. و بعد از آنکه نوبت تولیت به دیگری از پادشاهان رسد عشر مزبور را به نحو مسطور فوق تصرف نماید.» (77)
و سپس متن صیغه عقد درج شده است:
«... و بر نهج مذکور صیغه وقف مزبور موافق شریعت غرا و ملت بیضا جریان یافت. وقفا صحیحا، شرعیا لازما جازما مؤبدا مخلدا بحث لا یباع و لا یوهب و لا یرهن و لا یورث الی ان یرث الارض و من علیها و هو خیر الوارثین. و آن شاهنشاه عالم پناه املاک مزبوره را از ملکیت اخراج نموده به تصرف وقف دادند. و الحال ید ایشان ید تولیت است. به عنوان ملکیت،احدی را حقی و تسلطی نیست. و ثواب این وقف را قربة لله و طلبا لمرضاته به روح مطهر و مرقد انور آن برگزیده خالق اکبر هدیه نمودند....» (78)
در انتهای متن وقف نامه پس از لعن و نفرین بر تغییر دهنده وقف و درج آیه شریفه قرآن مجید (فمن بدله بعد ما سمعه فانما ائمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم) (79)
ودر خاتمه به شیوه کتابت عهد صفویه در عباراتی که متضمن ماده تاریخ میباشد (1119 ه. ق) متن وقف نامه خاتمه یافته است. (80)
«... و کان بتوفیق الباری ذلک الوقف و الخیر الجاری و الاتیان بالصیغة و تحقق التخلیة و تحریر تلک الوثیقة فی شهر جمادی الثانیة من شهور سنة تسع عشرة و مأئة بعد الالف منه الهجرة المقدسة النبویة». (81)انضمام سجلات)
توضیح: صفحه ی اول (وقف نامهی فقرهی اول) افتادگی دارد.
مقدمه وقف نامه اول
[آغاز صفحه دوم] و خرمن خرمن فواید آن را عاید طبقات متوعه حیوانی نمود و در تنور این خاکدان فانی از اخگر نورانی و دامن زنی باد بهار و تردستی ابر مدرار سرانجام پختن نان مایحتاج معاش و زندگانی طوایف انسانی فرمود.و درود نامعدود بر مقصود از خلقت امهات و آباء، خمیر مایه وجود انبیاء، سید مرسلین و سرور مقربین که [آغاز صفحه سوم] به دستیاری رهنمایی به دین مبین، در زیر آسیایی چرخ برین، دلهای مکلفین را نرم ساخت.
و از نان کرم سخنان پخته و حلوای شیرین بیانی و چرب زبانی خوان نعما گسترده، طلای وقف عام در میان دلهای انام انداخت و سلام نا محصور بر مباشرین موقوفات علوم [آغاز صفحه چهارم] انبیا و حافظان شریعت غرا اوصیای دوازده گانه آن برگزیده خالق ارض و سماء سیما سر خیل اولیا و سرور اصفیا سلام [الله]
علیهم اجمعین که از سرچشمه مرحمت ازلی و عین عنایت لم یزلی انهار علوم کامله و جداول حکم شامله بر مزارع معروفه صدور منوره و قرای موقوفه قلوب مطهره ایشان [آغاز صفحه پنجم] روان گردید و از منافع و عواید و زواید و فواید آنها چندان شیعیان صادق العقاید رسید .
که از برکات آن زمین ساده جنان را به فرش الوان طاعت مزین و حرمی جان را به شمع تابان معرفت از چهار جهت روشن توانند نمود. اما بعد از افروختن شمع قلم به شعلهی سخن و گستردن بساط عبارات [آغاز صفحه ششم] درین روضه مستحسن آن است.
که چون نواب کامیاب سپهر رکاب مقدس القاب کروبی جناب، آفتاب برج شاهی، سایه رحمت نهال ارجمند روضه اقبال: سرو بلند جویبار اجلال، ضیا بخشای چراغ جلالت، زینت افزای سریر نبالت بانی مبانی شهریاری: مؤسس اساس [آغاز صفحه هفتم] نامداری، فرازنده علم طاعت، فروزنده شمع عبادت، حافظ امر رسول اکبر، کمر بسته خدمت ائمه اثنی عشر، یاور پویندگان راه حق ایمانی، سرور جویندگان رضای ربانی، بلند آوازه دل و احسان گستراننده بساط بر و امتنان، نام آور عرصه عالم، پناه اصناف بنی آدم، واقف [آغاز صفحه هشتم] اطوار تاجداری، شناسای اوضاع شهریاری: نیکنام دنیا و دین، متوسل به دامن شفاعت معصومین، معمور ساز قرای قلوب، ماحی آثار بنای کروب، رافع شداید و محن: دافع مفاسد و فتن، ماده امن و امان: واسطه انتظام جهان، معین اسلام و مسلمین، ظهیر ایمان و مؤمنین، [آغاز صفحه نهم] کمترین کلب آستان حیدر صفدر، خاک درگاه ذریه پاک پیغمبر، غلام خاص شاه اولیاء، بنده با اخلاص پیشوایان اتقیاء، چاکر عتبات مقدسات ائمه هدی، خدمتکار روضات مطهرات امامان راهنما، اعنی السلطان المؤید النبیل و الخاقان المسدد، الجلیل [آغاز صفحه دهم] خادم الروضة الرضویة، و ارث الصفوة الصفویة، رافع الویة البسالة، راقی مراقی الجلاة، القاهر علی الترک و الدیلم مالک رقاب الانام و الامم المظفر علی الاعداء بعون الملک المنان و المنصور فی الدین و الدنیا به عنایة الخالق المستعان السلطان [آغاز صفحه یازدهم] (82) السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان، خلد [الله] ظلال معدلة و افضاله علی مفارق المسلمین و مد ایام مکرمته و اجلاله الی یوم الدین بحرمة آبائه الطاهرین را پیوسته مکنون خاطر انور و مرکوز ضمیر ضیا گستر،
چنان است که در تزیین اماکن مشرفه ائمه معصومین و [آغاز صفحه دوازدهم] رواج و رونق روضات مقدسه اهل بیت طاهرین صلوات [الله] علیهم اجمعین که از وفور فیوض و مکارم و ظهور مراحم نا متناهی مواقع قبول طاعات و مواضع حصول سعادات است به نحوی همت شاهانه مصروف و نهمت پادشاهانه معطوف فرمایند.
که در آن مطارح انور رحمات [آغاز صفحه سیزدهم] و مجامع انواع برکات آیات حسنه و علامات مستحسنه از آن برگزیده کردگار قرنهای بسیار و سالهای بی شمار پایدار و برقرار مانده اصناف شیعیان و طوایف اهل ایمان که روی نیاز به عتبات سدره مرتبت نشان آورند از مشاهده آن آثار خوشدل و شادمان و به دعای [آغاز صفحه چهاردهم] بقای دولت آن شهریار زمان رطب اللسان کردند.
لهذا درین ایام سعادت فرجام که به محض خلوص نیت و صفای طویت طالب زیارت و تقبیل عتبه جلیل و آستان نبیل امام معصوم همام مظلوم نورعارفین، سرور متقین، سرور اصفیا، یاور اتقیا، تاج ابرار، سراج اخیار، [آغاز صفحه پانزدهم] (83)
معدن حقایق، شفیع خلایق کاشف کروب، مونس قلوب، آیت عظمای ربانی، حجت کبرای صمدانی، مصباح رحمت رحمان، مفتاح روضه رضوان، وصی حضرت پیغمبر، قرة العین امیر المؤمنین حیدر، واقف اسرار غیبی، خازن علوم لاریبی، وارث انبیا، ضامن غربا، ثامن ائمه هدی حجت (الله) [آغاز صفحه شانزدهم] (84)
علی اهل الارض و السماء علیه افضل الصلوة و التحیة و الثناء گشته به رهنمونی قاید توفیق و همراهی عنایت خالق شفیق از حصول این سعادت عظمی و وصول به چنین موهب کبرای کامرانی دارین و رو سفیدی نشأتین تحصیل نمودند .
در عالم اخلاص و بندگی و اختصاص و سر افکندگی نسبت [آغاز صفحه هفدهم] به آن امام همام و پیشوای انام استقبای خیرات جلیله و استمرار مبرات جمیله را در آن ارض مقدس ضرور دانسته وضع آثار حمیده عدیده و انشاء خیرات جاریه پسندیده فرمودند.
موقوفات: از آن جمله همگی و تمامیمزارع و قنوات مذکوره ذیل من محارم [آغاز صفحه هجدهم] مشهد مقدس معلی را با جمیع توابع و ما یتعلق بها که لغایت الشهرة مستغنی از حد و وصف است.
مزارع:
مزرعه قاچو در بالتمام، مزرعه قراولگاه بالتمام،قنوات:
به این نهج که هر ساله آنچه حاصل و منافع آنها باشد اولا صرف تعمیر و آبادی محل موقوفه مزبوره و اخراجات قنوات و زراعت و مصالح الاملاک [آغاز صفحه بیستم] و سایر اموری که سبب بقای عین و تنمیه و توفیر حاصل باشد شود.
و آنچه بعد ازوضع امور مذکوره باقی بماند چون معتمدان و ارباب خبرت و کارکنان این دولت ابد مدت منافع محال مزبوره را از قرار حاصل و تسعیر وسط بعد از وضع اخراجات ملکی مبلغ یک صد و شصت تومان تخمین و بر آورد [آغاز صفحه بیست و یکم] (86) نمودهاند. هرگاه از آن قرار به عمل آید .
به مصارفی که مذکور میشود به این نحو صرف نمایند که در تمام سال هر شب چهار عدد شمع کافوری سرانجام نموده در چهار عدد شمعدان نقره که اعلی حضرت واقف آمنه [الله] من الخاوف فی کل المواقف بر روضه آن امام انس و جان و [آغاز صفحه بیست و دوم] .
مقتدای کون و مکان وقف فرمودهاند گذاشته قبل از وقت شام آنها را روشن کنند و در چهار طرف ضریح مقدس منور آن جگر گوشه حضرت خیر البشر گذراند و در تمام شب باقی بوده بر ندارند و تا طلوع آفتاب روشن باشد و بعد از آن بر دارند. [آغاز صفحه بیست و سوم]
و آنچه را در هر شب از آن شمعها باقی بماند داخل مصالح شمعهای تازه نموده در شب دیگر روشن کنند و مبلغ هشتاد و هفت تومان را از آن جمله صرف شمعهای مذکور نمایند و هر ساله یک دست فرش قالی به جهت حرم محترم آن امام مکرم به اتمام رسانیده در آن روضه [آغاز صفحه بیست و چهارم]
قدس نشان فرش و مبلغ پنجاه تومان به قیمت قالیهای مزبور صرف نمایند و هر ساله مبلغ پنج تومان به صیغه وظیفه در وجه حافظی که درین وقت آن خادم ائمه اثنی عشر به جهت بالای سر مبارک آن نور دیده حضرت پیغمبر تعیین نمودهاند رسانند.
و مبلغ چهارده تومان [آغاز صفحه بیست و پنجم] را در عشر اول شهر محرم هر سال در آن آستانه مقدسه منوره صرف اخراجات تعزیه حضرت سیدالشهداء خامس اصحاب عبادیه کرب و بلا غریب ارض کربلا، شفیع عاصیان امت، دستگیر گناهکاران در روز قیامت، بضعه سید الانبیاء قرة عین خیر الاوصیاء الذی [آغاز صفحه بیست و ششم](87)
بکئة ملائکة الارض و السماء امام الثقلین و مولی الکونین و للنبی نور العینین [ابی عبدالله الحسین] صلوات [الله] (88) و سلامه علیه نمایند و از جمله چهار تومان باقی مبلغ دو تومان و هشت هزار دینار را هر سال در روز عاشورا صرف حلوا و نان و به جمعی از فقرا و زائران و خدمه [آغاز صفحه بیست و هفتم]
که در آن وقت حاضر باشند تقسیم و ثواب آن را به ارواح مقدسه مطهره حضرت سید الشهدا و باقی ائمه هدی صلوات [الله] علیهم و شهدای کربلا رضوان [الله] تعالی علیهم اجمعین هدیه نمایند.
حق التولیه
و مبلغ یک تومان و دو هزار دینار تتمه را متولی شرعی به علت [آغاز صفحه بیست و هشتم] حق التولیه خود تصرف نماید. و اگر در یکی از مصارف مزبوره وجه آن کسر کند و از دیگری زیاد آید وجه اضافه را در منکسر صرف نمایند .و اگر از مجموع زیاد آید آن را اضافه حلوا روز عاشورا نمایند و اگر مجموع کسر کند یا آنکه حاصل موقوفات [آغاز صفحه بیست و نهم] موافق بر آورد مزبور به عمل نیاید وجه منکسر را بر بعضی از مصارف مزبوره یا مجموع آنها به نحوی که متولی شرعی یا گماشته او مصلحت و مناسب داند توزیع نمایند.
و هرگاه حاصل املاک موقوفه مزبوره زیاد از مبلغ تخمین فوق به عمل آید وجه اضافه را صرف تعمیر عمارات [آغاز صفحه سیام] روضه مقدسه منوره رضیه رضویه علی مشرفها الی سلام و تحیة و سایر عمارات متصله به آن نمایند و مباشر امور مذکوره، شخصی باشد که از جانب متولی شرعی وقف مزبور تعیین شده باشد.
تولیت
و اعلیحضرت خاقان موفق میرزا [آغاز صفحه سی و یکم] فرمانفرمای مطلق تولیت شرعی موقوفات مذکوره را تفویض نمودند به نفس نفیس خود مادامت الارض معموره من فیض وجوده و اهلها مستظلة تحت ظل کرمه و جوده و بعد از عمر طویل به هر کسی که پادشاه آن زمان و فرمانفرمای ایران باشد و شرط [آغاز صفحه سی و دوم]شرعی فرمودند که مادام خود به نفس انفس متولی باشد وجه حق التولیه مزبوره را علاوه وجه سابق و صرف حلوای روز عاشورا نمایند. و بر نهج مذکور صیغه وقف مزبور موافق شریعت غرا و ملت بیضا جریان یافت وقفا صحیحا شرعیا لازما جازما مخلدا مؤبدا [آغاز صفحه سی و سوم] (89)
بحیث لا یباع و لا یوهب و لا یرهن و لا یورث [الی] ان یرث الارض و من علیها هو خیر الوارثین و آن خدیو معدلت گستر و شاهنشاه رعیت پرور املاک موقوفه را از ملکیت اخراج نموده به تصرف وقف دادندو
و الحال ید ایشان ید تولیت است و به عنوان ملکیت احدی را بر آنها حقی و تسلطی نیست [آغاز صفحه سی و چهارم] و ثواب این وقف را قربة [لله] تعالی و طلبا لمرضاته به روح منور و مرقد مطهر آن امام ثامن و غرباء مؤمنین را ضامن صلوات [الله] علیه هدیه نمودند. تغییر دهنده وقف مذکور به غضب کردگار و نفرین سید ابرار و ائمه اطهار علیهم سلام [الله] الملک الجبار گرفته گردد. [آغاز صفحه سی و پنجم] (90)
(فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان [الله] سمیع علیم) و کان بتوفیق الباری ذلک الوقف و الخیر الجاری و الایتاء بالصیغة و تحقق التخلیة و تحریر تلک الوثیقة فی شهر جمادی الثانیه من شهور تسع عشرة و مائة بعد الالف من الهجرة المقدسة النبویة علی مهاجرها الآف الصلوة و السلام و التحیة [آغاز صفحهی سی و ششم]
به موجبی که در متن قلمیشده. وقف لازم شرعی فرمودیم تغییر دهنده به لعنت ابدی گرفتار گردد. (بنده شاه ولایت سلطان حسین) (91)
سجلات
بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله علی فضله العمیم و الصلوة و السلام علی رسوله الکریم و آله الطیبین الهادی الی [آغاز صفحه سی و هفتم] الصراط المستقیم الدالین علی نهج القویم اما بعد فقد تحقق ما حوته هذه الصحیفة الشرعیة من الوقف الصحیح الشرعی و الحبس الصریح الملی علی ما رقم فیها و فصل فی مطاویها و کتب الداعی لدوام الدولة القاهرة الباهرة ابن حسین الخوانساری جمال الدین محمد. (92)هوالحمد لله الذی اید السابل سبیل اولیائه بشمع الهدی و اذن الوقف علی باب التوسل بهم فی دخول روضة الرضا و الصلوة علی النبی الباسط بیمین الاعجاز بساط الهدایة علی فرش الثری و حافظ الامة بترسل القرآن من الغواد [آغاز صفحه سی و نهم] محمد صالح الحسینی عفی الله تعالی عنه. (93)
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله الذی اضاء روضات قلوب العارفین باضواء شموع معرفته و انار ارباع صدور المؤمنین بانوار شموس رحمته و الصلوة علی من بسط فی حریم حرم اخلاقه الحسنة فرش [آغاز صفحه چهلم] الرأفة الرحمة و مد مائدة حلو التبیان و البلاغ مدة العیش فی هدایة الامة و آله البرره الحافظین لخیر الادیان و الوافقین علی اسرار القرآن و بعد فقد اشرق من شرق العظمة و الجلال و طلع من مطلع الدولة و الاقبال شارق الامر المطاع اللازم الاتباع [آغاز صفحه چهل و یکم] و السلام علی آله اصبحت واقفا علی مجامع ما درج فی هذه الصحیفة الشریفة الصحیحة الشرعیة و صرت بثبت الشهادة مأمورا من قبل اعلی حضرت الملک للرقاب الواقف للادخار لیوم الحساب و کتبت الشهادة و انا [آغاز صفحه چهل و دوم] الداعی لدوام دولته القاهرة الباهرة و المستدعی لأبود سلطنته العلیة الحسنة الحسینیة محمد باقر الحسینی. (94)
بسم الله الرحمن الرحیم
بحمدک یا من استضاءت بمشکوة نوره صدور اولیائه و استنار بمصباح [آغاز صفحه چهل و سوم] فیضه قلوب اصفیائه و نصلی علی نور الانوار محمد خیر الاخیار و آله و اهل بیته الابرار الواقفین علی خبایا مواقف الدین و خفایا معارف الاسرار و بعد فقد طلع من مطلع الخیر و السعادة نیر مضمون هذا الکتاب الکریم و لمع من مشرق الفوز [آغاز صفحه چهل و چهارم] و الکرامة دری مکنون ذا الخطاب الجسیم من الوقف المؤبد الشرعی و الحبس المخلد الدینی نظمه [الله] تعالی فی سلک الخیرات الجاریات و جعله باقیا ببقاء الارضین و السماوات فصرت من العارفین بفجواه الواقفین علی مغراه و کتب الداعی لابود الدولة القاهرة الباهرة السلطانیة [آغاز صفحه چهل و پنجم] جعله [الله] متبوعا فی جمیع الاصقاع بایقاء صیغة هذا الوقف بوکالة اعلی حضرت الواقف سلطان سلاطین الزمان لازالت روضة الدنیا منورة من ضیاء طلعته و مابر [مخدوش و افتادگی] فی بسیط الارض بساط دولته فلما تشرفت بالامتثال و فزت [آغاز صفحه چهل و ششم] بالاتیام و اجریت الصیغة و تحقق الاقباض و التخلیة کتبت هذه الکلمات بامره الاشرف الاعلی اعلاه الله تعالی ابدا و انا الداعی لأبود دولته القاهرة الباهرة الفاخرة محمد باقر اسماعیل الحسینی الخاتون آبادی عفی عنهما بالنبی و آله [و با خط ریز در انتهای صفحه درجه شده است] (حررها الاقل الداعی لابود الدولة القاهرة الباهرة احمد حسینی سنة 1219). (95) [آغاز صفحه چهل و هفتم] (96) اما بعد فقد تحقق مدلول هذا الکتاب المستطاب المقترن بالصدق و الصواب من الواقف الصحیح الشرعی المشتمل علی الشرایط المتقضیة بجمیل الاجر و جزیل الثواب و کتب الداعی لدوام القاهرة و خلود السلطنة الباهرة ابن حسین الخوانساری جمالالدین محمد. [انتهای تسجیل پنجم] [آغاز صفحه چهل و هشتم]
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله الذی اکرم زوار اولیائه بقول الطاعة و قرن دعاء الواقفین علی باب رضاهم بالاجابة و تقبل من السابلین سبیلهم تحفة العباد و الصلوة علی من خم یدی سریعة البیضاء زاد الهدیة و الف بحلاوة نطفه و عظیم خلقه قلوب [آغاز صفحه چهل و نهم] السادة و القادة و السلام علی آله الاطهار ما اشرقت الشمس و اضاء النهار و بعد فقد صرت واقفا علی تحقق مجامع ما حوته هذه الصحیفة الصحیحة الشرعیة و امرت بثبت الشهادة من قبل اعلی حضرت الواقف لازال سلاطین الافاق علی سدنة العلیة واقفا فکتب الشهادة و انا الداعی [آغاز صفحه پنجاهم] لدوام الدولة القاهرة الباهرة الحسنیة محمد باقر الحسینی. (97)
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله الذی وقف عیون رحمته من اسبق الخیرات الجاریات و حبس ینابیع مغفرته علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات و الصلوة علی ینبوع النبوة و معدن الرسالة [آغاز صفحه پنجاه و یکم] محمد و اهل بیته التابعین من دوحة الهدی الواقفین مواقف التسلیم و الرضا و بعد فقد فاح من شمامة الابهة و الجلالة شمیم ما درج فی هذا الکتاب و تنم من مهب الخیر و السعادة نسیم ما درج فی هذا الکتاب و تنم من مهب الخیر و السعادة نسیم مادرج فی ذا المخاطب من الوقف الصحیح اللازم الشرعی و الحبس الصریح الدائم الملی نفعه [الله] تعالی [آغاز صفحه پنجاه و دوم] به کافة العباد و جعله وسیلة و ذخر الیوم التناد فصرت عارفا بمضمونه واقفا علی مکنونه و کتب الداعی لدوام الدولة القاهرة محمد صالح السحینی عفی الله تعالی عن زلاته و سیئاته.
بسم الله الرحمن الرحیم
بحمدک یا من جعل مزارع حبوب حبه قلوب [آغاز صفحه پنجاه و سوم] [دو کلمه مخدوش و ناخوانا] و ادار بماء الرحمة رحی ارزاق احیائه و نصلی علی نبینا و سیدنا الذی صلی الله علیه و آله طحن البر لکل بر و فاجر و عجن بعذب البیان دقیق الحکمة للناصر و المهاجر و علی آله الذین حلاوة العیش من ادامة ذکرهم و محبتهم و صرف زاد المعاد موقوف علی ادام ولائهم و [آغاز صفحه پنجاه و چهارم] مودتهم و بعد فقد صدر من [یک کلمه افتادگی دارد] السلطنة العظمی و حیطم الدولة الکبری امر بلغ اعلی مبالغ العلی لازال جاریا مجری الف و باء اوقع صیغة هذا الوقف بوکالة اعلی حضرت الواقف سلطان السلاطین الزمان لازالت بمیاه الخیرات الجاریة [یک کلمه جا افتادگی دارد] روضة سلطنة [آغاز صفحه پنجاه و پنجم] [یک کلمه جا افتادگی دارد] الصالحات مثمرة دوحة ملکته و دولته فلما اوقفی الشرف و الافتخار من موقف الامتثال و الایثار و اجریت الصیغة تحققت التخلیة کتبت هذه الکلمات [یک کلمه مخدوش و ناخوانا] الاشرف الاعلی اعلاه الله تعالی ابدا و انا الداعی الی دولته العلیة القاهرة محمد باقر بن اسماعیل الحسینی الخاتون آبادی. (98)
عین متن وقف نامه فقره دوم
توضیح: این فقرهی وقف نامه نیز با همان خط و در ادامهی وقف نامهی فقرهی اول تحریر و منضم شده استمقدمه ی وقف نامه دوم
صفحهی اول افتادگی دارد (توضیح اینکه صفحهی افتاده در صفحه شمار لحاظ شده است)[آغاز صفحهی دوم وقف نامه دوم یعنی ص 56 یک کلمه افتادگی دارد] ... برگزار از کارخانهی مرحمت سبحانی ائمه معصومین و هادیان طریق یقین که تلخکامان وادی حیرت را از شکرستان دلالت به مایدهی رحمت شیرین کامی و گرسنه چشمان مجمع معرفت را از سفره هدایت و خوان نوال مغفرت سیر و مقتضی المرام ساختند.
علی الخصوص امیرالمؤمنین [آغاز صفحه پنجاه و هفتم] و آب الائمة الطاهرین [چند کلمه جا افتادگی و ناخوانا] صلوات [الله] و سلامه علیهم اجمعین، اما بعد غرض از گردش آسیای قلم صدق علامات و ریزش ماء مداد و تخمین مقدمات و افروختن آتش سخن پختن نان این مدعای مستحسن است .
که چون نواب کامیاب فلک جناب مالک رقاب [آغاز صفحه پنجاه و هشتم] القاب عالمیان مآب پادشاه روی زمین، فرمانفرمای ملک تمکین، رونق بخش روضهی جلال، نزهت فزای گلشن اقبال، عام مزارع قلوب رعیت و سپاهی، مدبر مصالح امور ملک و پادشاهی، شهریاری که تا تخم عدل و احسان در اراضی دلها کاشت،
خرمن خرمن حاصل سعادت و کامکاری [آغاز صفحه پنجاه و نهم] برداشت، عالی مقداری که تا همت بلند بر تحصیل رضای جناب باری و ترویج ارواح مقربان بارگاه کردگاری گماشت،
علم فیروزی و رستگاری در عرصهی نامداری و بختیاری افراشت، جهان مداری که کارکنان ملأ اعلی قرص ماه و کرده مهر را در تنور سپهر شایسته خوان امتنانش خوانند، [آغاز صفحه شصت] کامکاری که کارگزار از عالم بالا بسط سفره بسیط زمین سزاوار بساط تمنایش دانند،
پادشاهی که مزارع دلهای انام وقف عام دعای دوام دولتش گردیده، شاهنشاهی که حاصل ذکر جمیل رقبات مخلصان و هوا خواهان، به مصرف خاص روزگار فرخنده آثارش [آغاز صفحه شصت و یک] رسیده، عدالت پروری که از شرف چاکری در با تبار بزرگوارش سروری تاجداران روزگار او را مسلم است،
مکرمت گستری که به دولت خادمی عتبات عالیات، اجداد کبار عالی مقدارش پادشاه عرصه گیر و دار در خور رتبه او کم است، سالک شاهراه رضای خدا، مقیم جاده [آغاز صفحه شصت و دو] اطاعت جناب کبریا، گوهر ثمینصدف عز و شرف، خیر الخلف خاندان شاه نجف، بنده خاکسار درگاه سید البشر، کمترین کلب آستان امیر المؤمنین حیدر، غلام با اخلاص تراب باب خلایق مناطق امامان دین السلطان المؤیدت المکرم و الخاقان المسدد المعظم، باسط بساط [آغاز صفحه شصت و سه] الجود و الکرم، مولی ملوک العرب [مخدوش] المؤید بتأییدات الملک المنان و الموفق بتوفیقات القدیر المستعان السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان ابو المظفر [شاه سلطان حسین] الصفوی الموسوی الحسینی بهادر خان لازالت مواید اکرامه و افضاله مبسوطه للانام و [آغاز صفحه شصت و چهار] عواید فیضه و نواله عایدة الی الخواص و العوام الی یوم القیام پیوسته در سبز کردن مزارع آمال برایا و حلاوت بخشی مذاق مرام ودایع واهب العطایا نیت خیر امنیت مصروف و به پرورش نهال بذل همت در روضه رضای جناب احدیت قصارای نهمت معطوف و همیشه جهت [آغاز صفحه شصت و پنجم] تحصیل مثوبات و تکمیل سعادات در مواضع شریفه اجرای صدقات و در مشاهد منیفه استمرار آثار مبرات میفرمایند. لهذا درین اوقات که به عنایات خالق ارضین و سماوات آن پادشاه عالی درجات را سعادت زیارت آن آستان ملایک پاسبان امام همام مقتدای کافه انام [آغاز صفحه شصت و ششم] شرف بخش خاک پاک طوس، مرجع طبیبات ارواح و نفوس، مقرب درگاه یزدانی، واقف سر مکتوم صمدانی، برگزیده خداوند بی مثل و مانند، سرور اولیا را فرزند دلبند، وارث علوم انبیا و مرسلین، جانشین به حق سید النبیین، ثامن ضامن غربا و مهاجرین، معصوم مظلوم و [آغاز صفحه شصت و هفتم] شهید مسموم حجة علی [مخدوش و ناخوانا] اجمعین رحمة علی اهل السماوات و الارضین مولانا و مولی المؤمنین علیه افضل السلم و اکرم التحیة و الثناء میسر گشته به تقبیل آن آستان نبیل که مختلف ارواح انبیا و مرسلین و مطاف اصناف ملائکه مقربین [مخدوش و ناخوانا] [آغاز صفحه شصت و هشتم] [مخدوش و نا خوانا] سبحانی و مظهر آثار رضای ربانی است مشرف گردیدند بنابر وفور صدق نیست و حسن اعتقاد و کمال صفات طویت و خلوص فواد نسبت به آن امام انس و جان و پیشوای کون و مکان احداث آثار خیر در آن آستان فردوس نشان و انشاء [یک کلمه مخدوش] جاریات در آن عتبهی عرش [ناخوانا] [آغاز صفحه شصت و نهم] لازم دانسته منشأ آثار کثیره و بانی خیرات عدیده پسندیده گشتند از آن جمله قربة [لله] و طلبا لمرضاته
موقوفات
یک نصف مشاع از همگی و تمامیکل مزبورین ذیل را که بر چهار زوج عوامل دایر و متصله به یکدیگر است با نصف مشاع از تمامی مزرعه حاجی آباد [آغاز صفحه هفتاد] که بر پنج فرد دایر است واقعه در بلوک طوس من اعمال مشهد مقدس معلی با کل دو حجر طاحونه دایره که یک باب آسیا خانه و دو سنگ است و دو مورچه و لبش و نهر مخصوص دارد و لا شریک له است.مزرعه سیر آسیا که بر زوج و یک رد دایر است .
و آن [آغاز صفحه هفتاد و یکم] نیز در بلوک طوس واقع است از نهر مزرعه املقان و نهر طوس مشروب میشود. کل دو حجر طاحونه به شرح فوق که هر دو مزرعه مزبوره محدودند به حدود معینه از طرف شرقی به اراضی قریه طوس و از طرف شمالی به اراضی مزرعه اسلامیه و از طرف غربی [آغاز صفحه هفتاد و دوم] به اراضی مزرعه جرمق و از طرف جنوبی به حریم رودخانه کشف رود با کل توابع و لواحق شرعیه داخلاام خارجا به قدر الحصة
مصارف
وقف صحیح شرعی لازم مؤبد و حبس صریح ملی جازم مخلد فرمودند به این نهج که آنچه حاصل و منافع آنها باشد اولا صرف تعمیر و آبادی موقوفات مزبور [آغاز صفحه هفتاد و سوم] و تنقیه قنات و مصالح املاک سایر اموری که سبب بقای عین و تنمیه و توفیر حاصل آن باشد شود و بعداز وضع امور مذکوره آنچه بماندحق التولیه
یک عشر آن را متولی شرعی وقف مذکور به صیغه حق التولیه متصرف و مالک شود و نه عشر باقی را بر ایام اسابیع [آغاز صفحه هفتاد و چهارم] ایام سال به حسب تخمین تقسیم نمایند و در هر شب جمعه رسد آن هفته را صرف نان و طبع حلوا نموده مجموع را در آستانه مقدسه آن امام واجب التعظیم و التکریم در میان جمعی از مستحقین و زوار و خدام و باقی حاضرین به طریق مناسب هر قدر که وفا کند تقسیم [آغاز صفحه هفتاد و پنجم] نمایند.و بعد از تقسیم همگی جماعت حاضرین سوره مبارکه فاتحة الکتاب بخوانند و ثواب آن را به روح اقدس اطهر آن جگر گوشه خیر البشر علیه سلام الملک الاکبر هدیه نمایند در بعضیازشبهای جمعه حلوای مذکور را از خرما طبخ کنند و هر شب جمعه که در اوقات [آغاز صفحه هفتاد و ششم]
(99) تعزیه حضرت امیر مؤمنان و پیشوای متقیان، کننده در خیبر، وصی مطلق پیغمبر، اخ الرسول و زوج البتول و سیف المسلول الامام بالحق [علی بن ابی طالب] صلوات [الله] علیه که نوزدهم و بیستم و یست و یکم ماه مبارک رمضان است .
یاد ایام تعزیه حضرت سید الشهداء بضعه [آغاز هفتاد و هفتم] (100) خیر الوری نور دیده نبی عربی، سرور سنیه وصی ولی، صاحب المحنة و الکرب و البلاء، المدفون بارض کربلاء حجة الخالق شفیع الخلایق مولانا و مولی الثقلین [ابی عبدالله الحسین] ، که عشر اول ماه محرم و ما بعد آن تا اربعین است اتفاق افتد رسد آن شب جمعه را در عوض نان و حلوا [آغاز صفحه هفتاد و هشتم] (101) صرف طبخ آش و طعام و به دستور مذکور تقسیم نمایند و اعلی حضرت واقف جعله [الله] امنا فی کل المواقف شرط فرمودند که متولی شرعی موقوفات مذکور تمشیت امور مزبوره را همیشه به عهده متولی آستانه مقدسه منوره مذکوره مقرر نمایند.
تولیت
و تولیت شرعی موقوفات مزبوره را [آغاز صفحه هفتاد و نهم] تفویض فرمودند به نفس انفس [یک کلمه مخدوش] مقدس خود مادامت الدنیا مزینة بوجوده ابقاه ببقاء الاعوام و الدهور بفضله وجوده و بعد از عمر طویل به هر کس که پادشاه آن زمان و فرمانفرمای ایران باشد و شرط شرعی فرمودند که مادام خود متولی باشند [آغاز صفحه هشتاد]عشری که به صیغه حق التولیه به جهت متولی تعیین شده به دستور نه عشر باقی صرف شود و بعد از آنکه نوبت تولیت به دیگری از پادشاهان رسد عشر مزبور را به نحو مسطور فوق تصرف نماید و بر نهج مذکور صیغه وقف مزبور موافق شریعت غرا و ملت بیضا جریان [آغاز صفحه هشتاد و یکم]
یافت وقفا صحیحا شرعیا لازما جازما مؤبدا مخلدا بحیث لا یباع و لا یوهب و لا یرهن و لا یورث الا ان یرث [الله] الارض و من علیها و هو خیر الوارثین و آن شاهنشاه عالم پناه املاک مزبور را از ملکیت اخراج نموده به تصرف وقف دادند و الحال ید ایشان ید تولیت است [آغاز صفحه هشتاد و دو] (102) [یک کلمه مخدوش و ناخوانا]
ملکیت احدی را بر آنها حقی و تسلطی نیست و ثواب این وقف را قربة [لله] و طلبا لمرضاته به روح مطهر و مرقد انور آن برگزیده خالق اکبر هدیه نمودند. تغییر دهنده وقف مذکور به غضب [الهی] و نفرین حضرت رسالت پناهی و ائمه اطهار علیهم السلام گرفتار گردد [آغاز صفحه هشتاد و سوم]
(فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان [الله] سمیع علیم) و کان به توفیق الباری ذلک الوقف و الخیر الجاری و الاتیان بالصیغة و تحقق التخلیة و تحریر تلک الوثیقة فی شهر جمادی الثانیة من شهور سنة تسع عشرة و مائة بعد الاف من الهجرة المقدسة النبویة. (103)
پی نوشت ها:
1-مرقع در لغت به معنی خرقه پاره پاره درویشان است. و در نقاشی و خطاطی به قطعاتی که دارای آثاری متنوع در این زمینه باشد، اطلاق میشود. (ر.ک: تجلی هنر در کتابت بسم الله، ص 491).
2-این نسخه خطی در 1311 ه. ش توسط محمد ولیخان اسدی خریداری و وقف کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی شده است.
3-فکرت، محمد آصف، فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانهی مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی 1369، ص 512.
4-مهدی زاده، مصطفی ورازقی، حسین، منتخبی از مرقعات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد، انتشارات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی 1369.
5-هر دو فقره وقف نامه در اول متن افتادگی دارد. (ر. ک: شناسنامه مرقع، ص 1).
6-باتشکر از همکاریهای بی شائبه جناب آقای صابر ایزدی (مدیر کل سابق اداره کل اوقاف استان خراسان) که در حال حاضر با دفتر کل موقوفات همکار دارند.
7-آثار الرضویه، اسماعیل مستوفی همدانی، دوره قاجاریه.
8-فصلنامهی وقف، میراث جاویدان، ش 49، ص 50.
9-همان.
10-سپنتا، عبدالحسین، تاریخچهی اوقاف اصفهان، انتشارات اداره کل اوقاف استان اصفهان، 1346، اصفهان، ص 116.
11-همان، ص 117.
12-همان، ص 171 - 162.
13-همان، ص 278.
14-همان، ص 285.
15-همان، ص 364.
16-همان، ص 359.
17-همان، ص 298 و 288.
18-همان، ص 298.
19-همان، ص 268.
20-همان، ص 273.
21-همان، ص 274.
22-همان، ص 275.
23-همان، ص 319.
24-همان، ص 115؛ تاریخ و سفرنامه حزین، ص 360.
25-یکی از مشخصههای وقف نامه این است که، کاتب نامهای خاص از قبیل الله، الهی، علی بن ابی طالب: ابی عبدالله الحسین و امام رضا علیهم السلام و نام شاه سلطان حسین را در متن وقف نامه حذف و در بالای همان صفحات به علامت احترام درج کرده است.
26-نوع خط به تشخیص آقای علاء، بصیری مهر - استاد خطوط اسلامیدر بنیاد پژوهشهای اسلامیآستان قدس رضوی خط ثلث میباشد که در عهد صفویه مرسوم بوده و گاه در متن خطوط از حروف نسخ نیز استفاده شده است. بدین وسیله از همکاری استاد محترم تشکر و قدردانی میشود.
27-رقاع از فروع خط ثلث است. (ر. ک: حبیب الله فضائلی، اطلس خط، ص 11).
28-احوال و آثار خوشنویسان، ج 2، ص 1038.
29-از نحوه کار تذهیب حاشیه و الوان خطوط و در مواردی تذهیب سورههای قرآن و ادعیه، معلوم میشود که این استاد چیره دست در تذهیب و سایر هنرهای تزیینی نیز دست داشته است. (ر. ک: خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن مجید، ص 239).
30-همان: ص 210.
31-فصلنامه وقف، میراث جاویدان، مقاله «نکاتی درباره میرزا احمد نیریزی» ش 41 و 42، ص 11.
32-احوال و آثار خوشنویسان ج 2، ص 2029، اطلس خط، ص 353 و 254، اقتباس از کارنامه بزرگان، صص 269 - 263.
33-فصلنامه وقف، میراث جاویدان، ش 41 و 42، ص 14.
34-علل بر افتادن صفویان، ص 306.
35-فصلنامه وقف: میراث جاویدان، ش 41 و 42. ص 15. (ر. ک: فهرست نسخههای خطی کتابخانهی ملک، تهران، ج 9، دکتر بیانی).
36-احوال و آثار خوشنویسان ج 2، ص 1036، «در کتاب مزبور تاریخ وقف نامه 1129 درج شده که صحیح آن مطابق تاریخ عربی موجود در انتهای هر دو فقره وقف نامه، 1119 ق است. متن عربی تاریخ مزبور (سنة تسع و عشرة مائة بعد الالف من الهجرة)».
37-همان، ج 2، ص 1038.
38-اطلس خط، ص 354.
39-احوال و آثار خوشنویسان، ج 1، ص 1030.
40-کلیه صفحات زوج و فرد وقف نامهها با مهر چهار تن از علما ممهور است و در کنار مهر شاه سلطان حسین و در بالای صفحه 11 مهر شاه سلطان حسین با سجع «شاه سطان حسین الصفوی الموسوی الحسینی بهادر خان» به خط احمد نیریزی دیده میشود.
41-وقایع السنین، ص 556.،
42-علل بر افتادن صفویان، ص 204؛ تاریخ و سفرنامه حزین، ص 325.
43-همان. (از جمله کتابهای این دانشمند الجبر و الاختیار و شرح فارسی غرر و دو رساله بزرگ در نماز و حاشیه معالم الاصول و حاشیه شرح لمعه و ترجمه الفصول المختاره و ترجمه قرآن مجید و غیره است.
44-وقایع السنین، ص 556. (آقا جمال منصب شیخ الاسلامی را که شاه پیشنهاد کرده بود و در 1114 نپذیرفت) همان ص 554.
45-تاریخ و سفرنامه، حزین، ص 360.
46-وقف نامه، ص 2.
47-تاریخ و سفرنامه حزین، ص 325، آقا حسنعلی فرزند او از دیگر عالمان صفوی است که در محاصره اصفهان همراه طهماسب دوم بوده است؛ ر. ک: تتیم الامل الآمل ص 107، الکواکب المنتشره، ص 173؛ علل بر افتادن صفویه، ص 204 برای آشنایی بیشتر با شرح حال نامبرده ر. ک: مفاخر اسلام، علی دوانی ج 8، بخش معاصران علامه مجلسی.
48-تاریخ و سفر نامه حزین، ص 324(او در 1117 ه. ق مورد شفقت شاه قرار گرفت و خلعت دریافت نمود و در سفر شاه به مشهد و اردوی شاه حضور داشت و وقف نامه مزبور را تأیید و مهر نمود) وقایع السنین، ص 554 و وقف نامه.
49-وقایع السنین، ص 556. (در تذکره صفویه از محمد صالح تهرانی یاد شده که تقریبا معاصر مشار الیه است؛ ر. ک: تذکره صفویه، ص 263).
50-تاریخ و سفر نامه حزین، ص 301.
51-وقف نامه املاک شاه سطان حسین، ص 46.
52-دایرة المعارف تشیع، ذیل ماده خاتون آبادی، ج 7، ص 13.
53-وقایع السنین، ص 556، میر سید محمد بن میر باقر الحسین، مدرسه جدید سلطانی را تأسیس کرد و پسر دیگرش سید محمد اسماعیل میر باقر الحسین، مدرس مسجد جامع جدید عباسی شد. ر. ک: همان، ص 569.
54-دایرة المعارف، تشیع، ذیل ماده خاتون آبادی.
55-همان و علل بر افتادن صفویان یا مکافات نامه، ص 399.
56-دایرة المعارف، تشیع ذیل ماده خاتون آبادی.
57-علل بر افتادن صفویان، 8، ص 399.
58-تاریخ و سفرنامه حزین، ص 360؛ تاریخچه اوقاف اصفهان، ص 116.
59-وقایع السنین، ص 556.
60-تاریخ و سفر نامه حزین، ص 360. (به نوشته میرزا سمیعا این سمت در اواخر عهد شاه سلطان حسین به میر محمد باقر و پسر او ملا حسین واگذار شد.ر. ک؛ علل بر افتادن صفویان و ص 298).
61-در وقایع السنین آمده است که او پیشنهاد شیخ الاسلامی از طرف شاه سلطان حسین را نپذیرفته است ر. ک؛ وقایع السنین، ص 554.
62-وقایع السنین، ص 556.
63-وقف نامه املاک شاه سلطان حسین، ص 46.
64-وقف نامه، ص 2.
65-همان، ص 10 - 6.
66-همان، ص 35 - 32.
67-همان، ص 35 و 36.
68-همان، ص 20.
69-همان، ص 17.
70-همان، ص 18 و 19.
71-همان، ص 27 و 28.
72-همان، ص 28.
73-متن وقف نامه، ص 56.
74-همان، ص 65،63 و 69.
75-همان، ص 72 - 69.
76-هان، ص 72 و 73.
77-همان، ص 78 - 73.
78-همان صص 82 - 80.
79-بقره، 117.
80-متن وقف نامه، ص 83.
81-همان، ص 83.
عین متن وقف نامه فقره اول (به
82-توضیح:نام شاه سلطان حسین صفوی و مهر در بالای صفحهی 11 موجود است.
83-توضیح:کلمه الله از متن جدا و در وسط بالای صفحهی 15 نوشته شده است.
84-توضیح:در بالای صفحه 16، عبارت علی بن موسی الرضا (ع) نوشته شده است.
85-توضیح:در بالای صفحهی 19 کلمه الله نوشته شد است.
86-توضیح:کلمه الله در بالای صفحه 21 نوشته شده است.
87-توضیح:عبارت ابی عبدالله الحسین و الله در بالای صفحه 26 نوشته شده است.
88-توضیح:در بالای صفحهی 27 کلمه الله نوشته شده است.
89-توضیح:در بالای صفحهی 33 کلمهی الله نوشته شده است.
90-توضیح:در بالای صفحهی 35 کلمهی الله نوشته شده است.
91-توضیح:پایان وقف نامهی فقرهی اول.
92-پایان تسجیل اول و آغاز ص 38.
93-پایان تسجیل دوم.
94-پایان تسجیل سوم.
95-انتهای تسجیل چهارم.
96-یک صفحه افتادگی دارد.
97-پایان تسجیل 6.
98-انتهای تسجیل هشتم، پایان وقف نامهی فقرهی اول.
99-توضیح:در بالای صفحهی 76، عبارت علی بن ابی طالب نوشته شده است.
100-توضیح:عبارت ابی عبدالله در بالای صفحهی 77 نوشته شده است.
101-توضیح:در بالای صفحه 78 کلمه الله نوشته شده است.
102-در بالای صفحهی 82 کلمه الله و الهی نوشته شده است.
103-انتهای متن وقف نامه فقرهی دوم (توضیح: ظاهرا وقف نامهی فقرهی دوم نیز در آخر حداقل یک صفحه افتادگی دارد).
میراث جاویدان (شماره 55)
نویسنده:محمد رضا قصابیان(مرقع 1119 ق)
این مقاله در تاریخ 1402/8/15 بروز رسانی شده است
