نویسنده: یونس فرهمند

زاویه‌ها از مراکز علمی- آموزشی مغرب در این دوره بود که در مقایسه با مراکزی، چون مدارس و جوامع، نقش آموزشی در خور توجهی نداشت و اغلب بخش اندکی از مردم به آنجا رفت و آمد می‌کردند و مقدمات علوم دینی چون قرآن را می‌آموختند، اما با توجه به رواج گسترده این‌گونه مراکز در دوره ابوالحسن و ابوعنان، ناگزیر باید در شمار مراکز تعلیمی از آنها یاد کرد. پیش از سخن در باب زاویه‌های مغرب باید متذکر شد که تشابه اسمی زاویه در مغرب اسلامی با مراکزی، چون خانقاه یا زاویه در شرق اسلامی نباید موجب شود که این دو نهاد را کاملاً همسان بدانیم. (1) مشهورترین زاویه ساخته شده به دست ابوعنان زاویه متوکلیه است که متناسب با لقب وی «المتوکل علی الله» بدین نام شهرت یافت. توضیحات نمیری از این زاویه، گویای این مهم است که برخلاف معمول اماکن صوفیه که بر سادگی ترکیب و معماری آن تأکید می‌شد، این زوایا با داشتن باغها و آب‌های بسیار، از شکوه و عظمتی وصف‌ناپذیر برخوردار بودند و با توجه به کارکرد آموزشی آنها، اغلب مساجدی نیز بدان ضمیمه می‌شد. تردیدی نیست که هر دو مکان، محلی بود برای آن دسته از افرادی که گرایش‌های صوفیانه داشتند و از مظاهر دنیوی عزلت گزیده بودند. کارکرد اولیه زوایا در مغرب، اطعام فقرا و نیازمندان و در راه ماندگان بود (2) و در کنار آن، کارکردی ثانوی، چون قرائت قرآن و گوشه‌نشینی‌های صوفیانه نیز می‌یافت. (3) از این‌رو، زوایا اغلب در ربض شهرها یا دشتها ساخته می‌شد (4) تا سالکان و رهگذران نیز از آن استفاده کنند. به علاوه سلطان با تعیین مقرری ماهیانه، قاریانی را در آنها می‌گماشت تا قرآن بخوانند. (5)
ابن مرزوق باب چهل و دوم از مسند خویش را در وصف تأسیس زوایای ممدوحش تألیف کرده، اما مصادیقی از آن به دست نداده است. با این همه و با توجه به تکریمی که ابوالحسن پیوسته در حق مشایخ صوفیان مغرب چون ابومدین داشت، می‌توان پنداشت که وی به ساخت چنین اماکنی دست زده باشد. برخلاف دوره ابوالحسن، از زوایای ساخته شده به دست ابوعنان اطلاعات بسیاری وجود دارد. از نخستین زاویه‌های ساخته شده از سوی ابوعنان، زاویه سلا بود که به گفته نمیری «فقراء و مساکین هر آنچه می‌خواستند در آن می‌یافتند... تا پیوسته به ذکر و دعا مشغول باشند». (6)
مشهورترین زاویه ساخته شده به دست ابوعنان زاویه متوکلیه (7) است که متناسب با لقب وی «المتوکل علی الله» بدین نام شهرت یافت. (8) توضیحات نمیری از این زاویه، گویای این مهم است که برخلاف معمول اماکن صوفیه که بر سادگی ترکیب و معماری آن تأکید می‌شد، این زوایا با داشتن باغها و آب‌های بسیار، از شکوه و عظمتی وصف‌ناپذیر برخوردار بودند (9) و با توجه به کارکرد آموزشی آنها، اغلب مساجدی نیز بدان ضمیمه می‌شد. (10) هر یک از این زوایا دست کم سه اتاق مستقل جهت اداره کنندگان آن؛ یعنی امام جماعت، مؤذن و ناظر اوقاف داشت. (11) به علاوه، دو اتاق رو در رو در آن تعبیه شده بود تا از یکی به عنوان محل استقبال از مسافرین استفاده شود و از دیگری برای طباخی. (12) پس از اتمام بنای این زاویه، سلطان برای اداره کنندگان آن و گروهی از فقراء و صوفیه ساکن در این زاویه، مقرری تعیین کرد (13) و ابوعبدالله بن محمد، پیشوای مشایخ صوفیه مغرب را بر آن گماشت تا پیوسته در آنجا ذکر خدا گویند. (14)

بیشتر بخوانید: عصر زرین مرینیان

از توصیفات مذکور می‌توان فهمید که هدف اصلی از ساخت زوایا در مغرب، بیش از آنکه گسترش گرایش‌های صوفیانه باشد، کاروانسراهایی بود که جهت اطعام فقرا و مساکین به کار گرفته می‌شد. با این همه، آموزش قرآن و مقدمات علوم دینی، اغلب در این زوایا وجود داشت و کسانی که به زهدورزی و ترک دنیا تمایل داشتند، می‌توانستند به صورت عملی و غیررسمی، موضوعات و مسائل صوفیانه را نیز فراگیرند. از سوی دیگر، بر مدفن برخی از مشاهیر صوفیه، مسجد یا جامعی جهت آموزش علوم دینی ساخته می‌شد و با اینکه ذاتاً منحصر به صوفیان نبود، اما به نظر می‌رسد به تدریج به محلی برای رشد گرایش‌های صوفیانه تبدیل شده باشد. از این نمونه، مسجدی بود که ابوالحسن بر ضریح ابن ابی مدین، شیخ المشایخ صوفیه مغرب (15) و ابوعنان بر ضریح شیخ ابوعبدالله الشودی، معروف به حلوی، در تلمسان بنا کرد. (16)

نمایش پی نوشت ها:
1- نک: ابن مرزوق، ص411.
2- همو، ص413.
3- نک: جزنایی، ص76.
4- منونی، ورقات عن حضارة المرینین، ص67.
5- جزنایی، ص77.
6- نمیری، ص202.
7- برای بررسی تفصیلی این زاویه و بررسی‌های باستان‌شناسی آن نک: عبدالهادی تازی، «اکتشاف موقع الزاویه المتوکلیه بظاهر مدینة فاس»، مجمع اللغة العربیة بدمشق، مجلد 79، جزء1، ص89-106 .
8- نک: توصیفات ابن بطوطه در این باره و مقایسه آن با دیگر زاویه‌های ساخته شده در جهان اسلام (رحله، ج4، ص204).
9- نمیری، ص206-208.
10- همو، ص207.
11- همو، ص208، ناظر اوقاف وظیفه داشت که بر طبخ و توزیع غذا نظارت کند (همان جا).
12- همو، همان جا .
13- همو، ص213.
14- همو، ص215.
15- ابن مرزوق، ص403.
16- نمیری، ص488 .