حاشیه و حاشیه نویسان

حاشیه نویسان عمدتاً از مؤلفین بزرگ بوده‌اند حاشیه‌ی آنها از متن اهمیت و شهرت بیشتری یافته است. در فقه برخی از حاشیه‌ها متضمن استنباط و رأی محشی از ادله‌ی فقهی در ارائه‌ی حکم بوده است و حاشیه‌ی او خود به خود موجب شهرت وی و ظن به اجتهاد و مرجعیّت او شده است. برخی از حواشی دیگر از همین نوع نیز مبتنی بر مجادله در ادله‌ی کلامی و تفسیر متون فلسفی است. برخی از فهرست‌نویسان مثل شیخ آقا بزرگ طهرانی میان تعلیقه و حواشی، تفاوت قایل شده‌اند. حاشیه‌های کلامی بیشتر به واسطه‌ی جدال با منصف بوده و کمتر شرح و تفسیر متن است. حاشیه‌نویسان در تألیفات خود، متن را به دو شیوه بررسی کرده‌اند: 1) گستردگی متن از حیث مطالب مورد بررسی مؤلف؛ 2) انفصام برخی مطالب که از حیث گستردگی یا فراموشی مؤلف، جای آن در متن خالی است. پاره‌ای از حاشیه‌نویسان این اهتمام را با حاشیه‌ی خود بر متون عملی کرده‌اند و برخی منابع مهم در علوم اسلامی را از این حیث تکمیل کرده‌اند. تعداد حاشیه‌نویسان در فهرست منابع علوم اسلامی فراوان است. آقابزرگ طهرانی در کتاب الذریعه، (ذیل حاشیه) تعداد 1286 عنوان حاشیه از حاشیه‌نویسان شیعه را که تعداد آنها بیش از 308 تن است را فهرست کرده است. این آمارها تنها اختصاص به «حاشیه» دارد ولی در «حواشی» نیز منابع از این مورد در الذریعه هست: 1) حاشیه‌ی ملا عبدالله یزدی به تهذیب المنطق تألیف سعدالدین تفتازانی از حاشیه‌های معروف در علم منطق است. این متن امروزه عنوان «حاشیه» یافته و از درسنامه‌های علوم اسلامی در منطق است. از حاشیه‌ی ملا عبدالله چاپهای متعددی صورت گرفته است. طبع سنگی آن در 1268 با حواشی ملا علیرضا تجلی پایان یافته و سپس در 1315 نیز تجدید طبع گردیده است؛ 2) حاشیه‌ی آداب التجارة، از حاج میرزا محمد حسن بن محمود حسینی جناب میرزای شیرازی، تهران، 1294ق. سنگی در هامش آداب‌التجارة، نیز تهران 1316ق و بمبئی 1299ق؛ 3) حاشیه‌ی اطباق الذهب فی علم الادب، عبدالمؤمن مغربی، محشی، سید محمد لکنهویی در هامش اطباق الذهب، رقعی؛ 4) حاشیه‌ی انیس التجار، ملا مهدی نراقی، محشی، سید کاظم بن عبدالعظیم طباطبایی یزدی (در هاملش انیس التجار)، تهران، 1317ق، سنگی، 1327ق. خشتی، 264؛ 5) حاشیه‌ی تذکرة القبور، ملا عبدالکریم جزی، محشی، سید شهاب‌الدین محمد حسین بن محمود حسنی تبریزی مشهور به آقاخانی نجفی؛ 6) حاشیة تذکرة القبور، محشی شیخ محمدعلی بن زین‌العابدین حبیب آبادی اصفهانی معلم، 1331ش؛ 7) حاشیه‌ی توضیح المسائل، سید محسن طباطبایی، حکیم، نجف، 1382؛ 8) حاشیة توضیح المسائل، حاج آقا حسن طباطبایی، تهران، 1348؛ 9) حاشیه‌ی توضیح المسائل، سید محمود حسینی شاهرودی، نجف، 1370؛ 10) حاشیه‌ی جامع عباسی، حاج شیخ عبدالله بن محمد حسن مامقانی، تهران، 1346؛ 11) حاشیه‌ی حق الحقایق یا شاهنامه‌ی حقیقت، حاج نعمت‌الله جیحون‌آبادی، حاشیه‌ی نور علی الهی، تهران، 1346؛ 12) حاشیه‌ی دیوان امیرالمؤمنین، محشی ابوالقاسم گلپایگانی (با شرح ابن عباس و نثراللئالی من کلام علی در یک جلد). تهران، 1271؛ 13) حاشیه‌ی ذخیرة‌المعاد، محشی شیخ محمد بن محمد علی لاهیجی معروف به صدرالمتألهین (متوفی 1354)، تهران، سنگی؛ 14) حاشیه‌ی ذخیرة المعاد، تألیف سید عبدالهادی شیرازی، حاشیه‌ی شیخ محمدعلی سیبویه، کربلا، سربی؛ 15) حاشیه‌ی ذخیرة‌المعاد، حاشیه‌ی شرح حاج ملا هادی سبزواری، محشی سیداسدالله بن محمد کاظم خوانساری قمی، تهران، سنگی؛ 16) حاشیه‌ی صراط النجاة، سید محمود حسینی شاهرودی، تهران، سربی، اسلامیه، بی‌تا. حاشیه عروة‌الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، حاشیه‌ی حاج میرزا ابوالحسن بن محمد موسوی اصفهانی نجف، 1344؛ 17) حاشیه علاج الحبیان، حکیم اصغر حسین بن شیخ غلام، 1283، گانپور؛ 18) حاشیة علی جامع العباسی، سید عبدالکاظم عبدالعظیم طباطبایی، تهران، 1325، 1323 ق؛ 19) حاشیه‌ی علی النخبة، حاج سید حسین بن محمد کوهکمری، حاج میرزا ابراهیم کلباسی، تهران، 1329ق؛ 20) حاشیه‌ی غایة القصوی، حاج شیخ عباس قمی (ترجمه عروة الوثقی موسوم به غایة القصوی)، محشی؛ سید محمود فیروزآبادی حسینی یزدی نجفی (در هامش غایة القصوی)، بمبئی، 1349 ق، سنگی؛ 21) حاشیه بر اصول فلسفه و روش رئالیسم، سید محمد حسین طباطبایی، حاشیه مرتضی مطهری، ج اول، تهران، 1322 ش، سربی، ج دوم تهران 1333 ش؛ 22) حاشیه‌ی مسالک الافهام، جواد فاضل، حاشیه‌ی محمد باقر شریف‌زاده گلپایگانی، 1346؛ 23) حاشیه‌ی نجاة‌العباد، حاج میرزا سید ابوالحسن بن سید محمد موسوی اصفهانی؛ 24) حاشیه‌ی نجاة‌العباد، شیخ محمد حسن صاحب جواهر الکلام، حاشیه‌ی حاج اسماعیل صدر اصفهانی، تهران 1297 ق.
کتابنامه:
الذریعة، آقا بزرگ طهرانی، 7/6؛ دایرة‌المعارف فارسی، مصاحب، 695؛ فهرست خان بابا مشار، 1171/2؛ اصطلاحنامه کتابدار، پورسلطانی و فروردین راستین، 117.
منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.