انواع نقش‌ها در یک خانواده

1. مفهوم پدری به چه معناست؟
2. گام‌های اساسی در ایفای نقش پدری کدامند؟
3. وراثت مهمتر است یا محیط؟
4. نقش پدر در تعیین محیط زندگی و چگونگی رشد فرزندش چیست؟
هر چند میزان حضور پدر در خانواده مهم است؛ ولی آنچه اهمیت بیشتری دارد، کیفیت حضور و چگونگی رفتار و تعامل پدر با فرزندان است. همه‌ی ما با واژه‌ی «خانواده» آشناییم و با شنیدن آن درمی‌یابیم که سخن از گروهی کوچک است که حد فاصل میان فرد و جامعه بوده، مجموعه‌‎ای از افراد است که در قبال هم و متناسب با نوع نسبت و ارتباط، مسئولیت‌های اجتماعی، حقوقی، تربیتی، رفتاری، اقتصادی و دینی دارند. خانواده واحد اجتماعی کوچکی است که مانند دیگر نظام‌های اجتماعی یک سازمان دارد. همان‌گونه که در هر سازمانی، هر فرد جایگاهی ویژه دارد، در نظام خانواده نیز هر فرد جایگاه خاصی دارد که متناسب با آن، از حقوق و وظیفه‌های ویژه‌ای برخوردار است. با توجه به جایگاه و سمت و مقامی که هر یک از اعضای خانواده اشغال می‌کند، نقشی برای او تعریف، و هنجارها، انتظارها و کارکردهایی متناسب با آن از او خواسته می‌شود.
بسیاری از صاحب‌نظران خانواده، همچون مینوچین، وجود سلسله مراتب شفاف و صریح را برای ارتقای سطح کیفی خانواده و کارایی آن ضرور می‌دانند. بنابراین از مسائل مهم خانواده آن است که هر یک از اعضای خانواده از نقش خود و کارکرد آن در جهت پیشبرد خانواده به سوی هدف و غایت مطلوب آن درک درستی داشته باشد. اگر این مسئله مهم در خانواده رعایت نشود و هر عضوی بی‌توجه به جایگاه خود، با دیگر اعضا تعامل داشته باشد، خانواده انسجام لازم و کارایی‌اش را از دست خواهد داد.
با مراجعه به آموزه‌های نورانی اسلام نیز درمی‌یابیم که ملاک سلامت و بیماری خانواده همین واقعیت است؛ از این‌رو، اسلام برای ارتقای کارایی خانواده، نقش‌ها کارکردهای آن، و حقوق و وظایف هر یک را تبیین کرده است.
با توجه به آموزه‌های اسلامی، می‌توان سه مرتبه را برای خانواده در نظر گرفت:

مرتبه‌ی نخست:

زن، شوهر و فرزندان بی‌واسطه؛

مرتبه‌ی دوم:

زن، شوهر و فرزندان، والدین زن و شوهر (اجداد فرزندان)؛

مرتبه‌ی سوم:

زن، شوهر، فرزندان، والدین زن و شوهر، دایی، خاله، عمو و عمه‌ی فرزندان.
این اولویت‌بندی بر اساس مسئولیت‌های زن و شوهر نسبت به هم، والدین نسبت به فرزندان، و فرزندان نسبت به اجداد، عمه، عمو، خاله و دایی در نظر گرفته شده است؛ اما بیشتر آیات و روایات به روابط اعضای خانواده‌ی مرتبه‌ی نخست پرداخته‌اند. (1)
هر خانواده‌ای در مرحله نخست، با پیوند مقدس ازدواج میان یک زن و مرد شکل می‌گیرد. دراین مرحله تنها یک نقش به نام نقش همسری ایجاد می‌شود. در مراحل بعد که فرزندی نیز به این خانواده افزوده می‌شود، هر کدام از زن و مرد در خانواده نقش دیگری به خود می‌گیرند؛ زن نقش مادری، و مرد نقش پدری را ایفا می‌کند. ما در این مجموعه به تبیین نقش پدری خواهیم پرداخت.

بیشتر بخوانید: تعریف خانواده و ابعاد مختلف آن

 

درک مفهوم پدر

هنگامی که نخستین فرزندم به دنیا آمد، درک کاملی از مفهوم پدر و احساس پدری نداشتم. به خوبی به یاد دارم که شخصی از من پرسید: حالا که فرزنددار شدی، چه احساسی داری؟ من واقعاً نمی‌دانستم چه بگویم؛ زیرا نخستین تجربه‌ی پدری‌ام بود؛ اما به خوبی، سنگینی بار مسئولیت را بر دوشم احساس می‌کردم. دوست داشتم پدر خوبی باشم و از عهده‎‌‌ی این مسئولیت سنگین، به خوبی برآیم، اما چگونه؟
پاسخ این پرسش روشن است. باید بسیار کار کنم، پول فراوانی به دست آورم و رفاه و آسایش بیشتری برای فرزندم فراهم کنم، هر چیزی که خواست، بتوانم برای او بخرم، هر اندازه پول خواست، در اختیارش بگذارم و آینده‌ای خوب و راحت برای او فراهم سازم.
هر چند میزان حضور پدر در خانواده مهم است؛ ولی آنچه اهمیت بیشتری دارد، کیفیت حضور و چگونگی رفتار و تعامل پدر با فرزندان است.
اما نه، آن روزگار گذشت که مردان، علاقه‌مندی به فرزندانشان را با کار زیاد ثابت می‌کردند، پدران تنها جنبه‌ی نان‌آوری داشتند و تربیت فرزندان را وظیفه‌ی مادران می‌دانستند و نیز درباره‌ی نقش اول و برجسته‌ی مادران در پرورش فرزند نظریه‌هایی می‌دادند. امروزه پژوهش‌ها نشان می‌دهد تأثیر پدران در تربیت فرزندان، از تأثیر مادران کمتر نیست؛ بلکه از جهاتی بهتر و مؤثرتر نیز هست. مطالعه‌های انجام شده، دیدگاه‌های سنتی در باره‌ی ایفای نقش پدری را تأیید نمی‌کند و هیچ نظریه‌ی قابل پذیرشی که الزاماً در فرزندپروری، نقش دوم را به پدرها محول کند، در دست نیست. عده‌ای گمان می‌کنند از آنجا که پدرها زمان کمتری را صرف کودکان می‌کنند، پس کمتر از مادرها تأثیرگذارند؛ ولی الزاماً این‌گونه نیست؛ زیرا میزان حضور پدر در خانواده مهم نیست؛ بلکه آنچه اهمیت بیشتری دارد، کیفیت حضور و چگونگی رفتار و تعامل پدر با فرزندان است. تردیدی نیست که پدران افزون بر اینکه می‌توانند نقش مستقیم و مؤثری در پرورش فرزندان خود ایفا کنند و با حضور فعال در محیط زندگی کودک، رشد اخلاقی، عاطفی، اجتماعی، شناختی و جسمانی را ارتقا دهند، می‌توانند تأثیرهای غیرمستقیم مهمی نیز داشته باشند. برای نمونه، فرانک پدرسن (2) و همکارانش نشان دادند که کیفیت رابطه‌ی زن و شوهر با چگونگی رابطه‌ی مادر و فرزند ارتباط دارد. (3) هنگامی که پدر مایه‌ی دل گرمی بیشتر مادر است، او در غذا دادن به کودک کارآمدی بیشتری دارد. در برابر، تنش زیاد و تعارض در زندگی زناشویی نیز با تغذیه‌ی نامناسب‌تر کودک از سوی مادر همراه است. (4)
تأثیرگذاری پدر، از جنبه‌ی وراثتی، یعنی به ارث گذاشتن ویژگی‌های روحی، اخلاقی و جسمانی، آغاز شده و تا جنبه‌ی الگویی، یعنی الگو بودن پدر حتی در کوچک‌ترین رفتارهای او که زیر ذره‌بین فرزندان است، ادامه می‌یابد نقش تأثیرگذار پدر در پرورش فرزند نه انکارپذیر است و نه به زمان و مکان خاصی محدود است. تأثیرگذاری پدر، از جنبه‌ی وراثتی، یعنی به ارث گذاشتن ویژگی‌های روحی، اخلاقی و جسمانی، آغاز شده و تا جنبه‌ی الگویی، یعنی الگو بودن پدر حتی در کوچک‌ترین رفتارهای او که زیر ذره‌بین فرزندان است، ادامه می‌یابد. از همین رو، دین نورانی اسلام، با تأکید فراوان بر نقش تربیتی پدر و مادر، سفارش‌های ارزشمندی ارائه کرده است.

گام‌های اساسی در نقش پدری

گام نخست: خودسازی

کسی که می‌خواهد پدر خوبی باشد و در تربیت نسل موفق شود، ابتدا خود را می‌سازد تا لیاقت ساختن و تربیت دیگری را داشته باشد؛ زیرا به این نکته توجه دارد که انسانی که از ساختن و پرورش خود ناتوان است، چگونه می‌تواند دیگری را ساخته و تربیت کند؟

ذات نایافته از هستی‌بخش *** کی تواند که شود هستی‌بخش

گام دوم: همسرگزینی

مردی که می‌خواهد نسلی سالم، پاک و توحیدی پرورش دهد، نمی‌تواند به پاکی و سلامت خود بسنده کند؛ بلکه باید شریکی برگزیند که او را در این امر مهم یاری کند. دین مقدس اسلام، از ازدواج با افراد فاسق، بداخلاق، زنازاده، شراب‌خوار، مبتلا به جنون دیگر بیماری‌های مسری برحذر داشته است؛ زیرا ازدواج با چنین افرادی ضربه زدن به آینده و تباه ساختن نسل به شمار می‌رد. امام صادق (علیه السلام) در روایتی به نقل از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «از ازدواج با احمق بپرهیزید؛ زیرا هم‌نشینی با احمق، مایه‌ی اندوه و بلا، و فرزندش نیز مهمل و بدبخت است». (5)
در روایتی آمده است که شخصی از امام باقر (علیه السلام) پرسید: «مرد مسلمانی مجذوب زیبایی زن دیوانه‌ای شده است؛ آیا او را به همسری خود برگزیند؟ حضرت فرمود: خیر». (6)
تأثیرگذاری پدر، از جنبه‌ی وراثتی، یعنی به ارث گذاشتن ویژگی‌های روحی، اخلاقی و جسمانی، آغاز شده و تا جنبه‌ی الگویی، یعنی الگو بودن پدر حتی در کوچک‌ترین رفتارهای او که زیر ذره‌بین فرزندان است، ادامه می‌یابد
بنابراین از این روایات می‌توان دریافت که اسلام، پدری کردن را از هنگام همسرگزینی می‌داند؛ زیرا مادر، نقش بسزایی در شخصیت کودک دارد؛ هم از جنبه‌ی وراثت تأثیرگذار است، و از این روست که اسلام دستور می‌دهد: «از طایفه و عشیره‌ی پاک‌دامن، نیکوکار و خوش‌اخلاق همسرتان را برگزینید؛ به راستی عِرق در فرزندان اثر خواهد کرد»، (7) و هم از جنبه‌ی محیطی و تربیتی، که کودک پس از به دنیا آمدن، همچنان ارتباط و وابستگی‌اش را به مادر حفظ کرده، تأثیرپذیری بالایی از شخصیت و روحیه‌ی مادر خواهد داشت.
با توجه به آموزه‌های اسلامی، مهم‌ترین ویژگی‌های همسر شایسته عبارت‌اند از: 1. ایمان و تقوا؛ 2. اخلاق خوب؛ 3.اصالت و شرافت خانوادگی؛ 4. حیا و پاک‌دامنی و 5. سلامت جسمی و روانی؛ که انسان در همسرگزینی باید با دقت و حساسیت فراوان، آنها را بررسی و ارزیابی کرده، از هرگونه شتاب‌زدگی و تصمیم عجولانه، احساسی و هیجانی بپرهیزد.

گام سوم: انعقاد نطفه

هیچ پدری دوست ندارد دارای فرزندی باشد که گرفتار دیوانگی، کوری یا هزاران کاستی دیگر است. شما ای پدرگرامی، که فرزندی نیک می‌خواهید و نمی‌خواهید زمینه‌ساز نقص عضو و بیماری‌های جسمی و روانی فرزندتان شوید و در آینده به وسیله او مؤاخذه شوید و زیر بار فشار روانی قرار گیرید، به اصول اسلامی و بهداشتی انعقاد نطفه توجه کنید. آموزه‌های دینی ما نکاتی را مربوط به انعقاد نطفه بیان کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
استغفار و دعا در خواستن فرزند سالم و صالح را فراموش نکنید و پیش از آمیزش «اعوذبالله من الشیطان الرجیم» و «بسم الله الرحمن الرحیم» بگویید؛ چنان که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «هان! اگر هر یک از شما، هنگامی که می‌خواهد با زنش هم بستر شود، بگوید: «به نام خدا، بارخدایا، ما را از شر شیطان دور دار، و شیطان را از آنچه برای ما روزی کرده‌ای، دور بدار،" چنانچه در آن نزدیکی، فرزندی برایشان مقدر شود، هرگز هیچ شیطانی به او گزند نمی‌رساند». (8)
رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «اگر مردی با همسر خود آمیزش کند و در خانه کودکی آنها را ببیند... هرگز آن کودک رستگار نمی‌شود و سرانجام به زنا آلوده خواهد شد». (9)
همچنین در آموزه‌‌های دینی آمده است که از آمیزش در حال ایستاده و از سخن گفتن هنگام نزدیکی، آمیزش در برابر آفتاب و آمیزش زیر آسمان باز بدون دیوار و سقف و نیز از آمیزش رو و پشت به قبله خودداری شود.
محیطی امن و آرام و زمانی مناسب برای آمیزش برگزینید تا از هرگونه اضطراب، ناآرامی و حرکت، و صداهای خشن و ترسناک به دور باشید. امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرموده است: «اگر هنگام آمیزش و لحظه‌ی انعقاد نطفه، دل‌آرام، دَوَران خون به وضع طبیعی و بدن به دور از اضطراب باشد، فرزند، شبیه پدر و مادرش خواهد شد. طبیعی‌ترین شکل برای فرزند، شباهت به پدر و مادر است و طبیعی‌ترین حالت پدر و مادر می‌تواند منشأ پیدایش آن شکل طبیعی باشد». (10)
حساسیت و اهمیت انعقاد نطفه به قدری است که هر پدر و مادر دل‌سوزی را بر آن می‌دارد که به کتاب‌های مفصل‌تر در این زمینه مراجعه کنند و با آگاهی از اصول و بهداشت انعقاد نطفه و رعایت آنها، از فرزندانی سالم و صالح برخوردار شوند.

گام چهارم: کارآمدی در پدر بودن

ویژگی‌های شخصیتی انسان از دو منبع وراثت و محیط تأمین می‌شود که پدر در هر دو زمینه نقشی مهم دارد. شما به عنوان یک پدر خوب می‌توانید درباره‌ی چگونگی رشد فرزندتان و محیطی که او تجربه می‌کند، تصمیم بگیرید و در حقیقت سرنوشت او را تغییر دهید. سهم و نقش شما در این مسیر می‌تواند در دو حوزه‌ی زیر باشد:

1. وراثت

وراثت، عبارت است از انتقال بسیاری از ویژگی‌های روشن جسمانی و روانی و برخی حالت‌های اخلاقی و عملی، از پدر و مادر یا خویشاوندان به نسل‌های بعد، که به وسیله‌ی سلول‌های نطفه‌ی والدین انجام می‌شود. ذره‌های کوچک ژن که در درون کروموزوم‌های والدین جای دارند، عامل حقیقی انتقال بسیاری از ویژگی‌های پدر و مادر به فرزندان‌اند. این ویژگی‌ها، هم ویژگی‌های جسمانی و هم ویژگی‌ها و روحیات اخلاقی را در برمی‌گیرند. بنابراین پدر و مادر نقش وراثتی در ساختمان جسمی، روحی و اخلاقی فرزندانشان دارند.
اکنون شما ای پدرگرامی، اگر می‌خواهید در این زمینه نقش بسزایی ایفا کنید، اولاً، باید خود را بسازید و به ویژگی‌های نیکو و اخلاق پسندیده بیارایید و صفات اخلاقی ناپسند ر از خود بزدایید؛ ثانیاً، در همسرگزینی دقت کنید؛ زیرا فرزند شما بسیاری از ویژگی‌ها را از مادر به ارث خواهد برد؛ چنان که درباره‌ی محمد حنیفه، فرزند امیر مؤمنان علی (علیه السلام) می‌خوانیم که آن حضرت در یکی از نبردها چندین بار به او دستور حمله می‌داد؛ ولی محمد حنیفه از پیشروی در جنگ بازمانده، از خود ضعف وترس نشان می‌داد. حضرت علی (علیه السلام) به او فرمود: «این ضعف و ترس را از مادرت به ارث برده‌ای». (11) اهمیت وراثت به اندازه‌ای است که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «ببینید نطفه‌ی خود را در چه جایی می‌نهید، از قانون وراثت غافل نباشید و زمینه‌ای پاک را برگزینید تا فرزندان شما وارث ویژگی‌های ناپسند نشوند». (12)

2. محیط

یک شاخه‌ی گل در شرایط مناسب وای آزاد و با بهره‌گیری کافی از آب و غذا و آفتاب، شکوفه می‌کند و گل می‌دهد. استعدادهای درونی بشر نیز در محیط و شرایط مناسب شکفته، و نتایج سودمندش آشکار می‌شود. انسان ساخته‌ی دو محیط و تحت تأثیر دو قدرت است.

نخست:

محیط خانواده و قدرت تربیتی والدین؛

دوم:

محیط کشور و رفتار هیئت حاکم.
حضرت علی (علیه السلام) در حدیثی به این دو قدرت تربیتی اشاره می‌فرماید: «شباهت مردم به هیئت حاکم خود از شباهت آنان به پدرانشان بیشتر است». (13) از این رو، محیط خانواده، کانون پرورش کودک و کشور، محیط پرورش بزرگ‌سالان است.
وراثت و زیست‌شناسی، تنها زمینه‌هایی را در کودک به وجود می‌آورند که در آنها پیشرفت حاصل می‌شود؛ اما خانواده و تجربه‌ی کودک در زندگی به او کمک می‌کند تا به فردی دیگر تبدیل شود دانشمندان علوم رفتاری با پژوهش‌های گوناگون ثابت کرده‌اند که بسیاری از مشکلات رفتاری معمول در کودکان، برخاسته از چگونگی برقراری ارتباط کودکان با دیگر افراد است. کودکان در جریان ارتباط با دیگران، بسیاری از مشکلات رفتاری را می‌آموزند. فرزندان ما استعداد بالایی در یادگیری مشاهده‌ای از خود بروز می‌دهند و از این راه، نکته‌های مهم بسیاری را از دنیایی که در آن زندگی می‌کنند، می‌آموزند. محیط زندگی کودک پر از الگوهای رفتاری است که والدین در موقعیت‌های گوناگون از خود بروز می‌دهند.
پدر گرامی، هنگامی که اتفاقی ناگوار برایتان رخ می‌دهد، رفتار شما مانند عصبانیت، فریاد زدن، کتک‌کاری و ناسزاگویی و یا برعکس صبر، متانت، بزرگواری و قدرت حل مسئله‌ی شما، زیر ذره‌بین فرزند دلبندتان است. اگرچه شما نمی‌توانید در آرایش وراثتی کودک خود تغییری ایجاد کنید؛ ولی می‌توانید محیط او را تغییر دهید. وراثت و زیست‌شناسی، تنها زمینه‌هایی را در کودک به وجود می‌آورند که در آنها پیشرفت حاصل می‌شود؛ اما خانواده و تجربه‌ی کودک در زندگی به او کمک می‌کند تا به فردی دیر تبدیل شود. شما به منزله‌ی یک پدر خوب می‌توانید درباره‌ی چگونگی بزرگ شدن فرزندتان و محیطی که او تجربه می‌کند، دست کم در محیط خانه، تصمیم بگیرید، بنابراین اگر فرزند خوب می‌خواهید، محیط او را سالم نگه دارید.

بیشتر بخوانید: خانواده سالم، فرزندان سالم

نقش پدر در تعیین محیط زندگی و چگونگی رشد فرزندش در دو بخش قابل بررسی است:

الف. نقش‌های ثابت:

مراد، آن دسته از نقش‌هایی است که در طول زمان تغییر نمی‌کند و پدر همواره در حال ایفای آن نقش‌هاست؛ از این رو، باید با آگاهی کامل از آنها، مراقب خود باشد تا به خوبی وظایفش را انجام دهد؛

ب. نقش‌های متحول:

مراد، آن دسته از نقش‌هایی است که متناسب با رشد و تحول کودک، تغییر می‌کند و پدر، در هر یک از مراحل تحولی فرزندش، می‌بایست با آگاهی کامل از وظایف خود، فرزندش را از آن مرحله به خوبی و با موفقیت عبور دهد.
وراثت و زیست‌شناسی، تنها زمینه‌هایی را در کودک به وجود می‌آورند که در آنها پیشرفت حاصل می‌شود؛ اما خانواده و تجربه‌ی کودک در زندگی به او کمک می‌کند تا به فردی دیگر تبدیل شود

نمایش پی نوشت ها:
1. محمدرضا سالاری‌فر، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، ص 13.
2. Frank Pedersen.
3. راس پارک، مهر پدری، ص 27.
4. همان، ص 28.
5. محمدحسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج7، ص 56.
6. همان، ص 57.
7. حسن بن فضل طبرسی، مکارم‌الاخلاق، باب 8، فصل 1، ص 197.
8. محمد محمدی ری شهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ص 339. 9. همان، ص 335.
10. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج14، ص 379، به نقل از: محمدتقی فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ص 147.
11. شیخ عباس قمی، تتمة المنتهی در تاریخ خلفاء، ص 17، به نقل از: محمدتقی فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ص 63.
12. محمدبن احمد محلی، المستطرف فی کل فن مستظرف، ج2، ص 218، به نقل از: محمدتقی فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ص 62.
13. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج17، ص 129.

منبع مقاله :
آینه‌چی، عباس، (1393)، همه صفحه پر از بابا، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول.